Міндоўг (Мендог, лац.: Mindowe[2], ст.-рус.: Мидогъ, Мендогъ, Минъдовгъ; лац.: Mindowe; ням.: Myndowen; каля 1195 — 12 верасня[3]1263) — першы вялікі князь літоўскі (канец 1248—1253 і 1261—1263), першы і апошні[4] кароль літоўскі (1253—1261).
Імя Міндоўг (Міндаўг) — з шэрагу старабалцкіх (старалітоўскіх) двухасноўных імёнаў. Такія імёны дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменнікам народаў індаеўрапейскага паходжання[5].
Першая іменная аснова Min- звязаная з літ. mintis «думка», minti «думаць; мець на ўвазе; прыгадваць» (далей звязана з індаеўрапейскім men- «думаць; разумова ўзрушвацца»[6]). У раннелітоўскім іменніку гэтая аснова была асабліва папулярная — з ёй вядома больш за 170 антрапонімаў[7]. На іншай пазіцыі гэтая аснова знаходзіцца таксама ў імені Гедзімін.
Другая аснова Daug- звязаная з літ. daug «шмат»[8]. У скарочаным выглядзе яна прысутная таксама, напрыклад, у імёнах Даўмонт, Даўгіруць.
Аднаслоўна значэнне імя можна выказаць як «шматдумны» (аналаг — польскае імя Балемысл).
Паводле надзейных крыніц паходжанне Міндоўга дакладна невядома. Лівонская старэйшая рыфмаваная хроніка (каля 1290) паведамляе толькі, што бацька Міндоўга быў «вялікі кароль» (könig gros) — магчыма, гэта значыць, што яму былі падначалены «меншыя» князі. Аднак імя не названа. Гісторык В. Л. Насевіч лічыць верагодным, што бацькам Міндоўга быў князь літоўскі Даўгерутэ, які неаднаразова ўзгадваецца ў «Хроніцы Лівоніі» (XIII ст.).
Да сярэдзіне 1230-х г. Міндоўг дасягнуў аднаасобнай вярхоўнай улады ў землях Літвы або значнай яе часткі. Вясною 1238 года[11] «Літва Міндоўга» знаходзілася ў саюзных або васальных адносінах з галіцка-валынскім князем Данілам Раманавічам, які накіроўваў яе і князя Ізяслава Новагародскага ваяваць супраць польскага князя Конрада І Мазавецкага[12].
У сярэдзіне ліпеня 1245 года Даніла пасылае да Міндоўга па дапамогу супраць венграў, Міндоўг паслаў войска, але яно не паспела да вырашальнай бітвы пры Яраславе17 ліпеня 1245 года.
Неўзабаве Міндоўг далучыў да сваіх уладанняў Навагародскую зямлю, што фактычна дало пачатак утварэнню ВКЛ. Пасля гэтага адносіны Міндоўга з Данілам сталі варожымі.
Першапачаткова тэрыторыя дзяржавы ўключала ў сябе славянскія землі ў Верхнім Панямонні (з гарадамі Навагародак, Ваўкавыск, Гародня, Слонім) і балцкія землі ў сярэднім цячэнні р.Вілія (дзе пазней будзе заснаваны г. Вільня).
У познім Густынскім летапісы (XVII ст.) паведамляецца пра хрышчэнне Міндоўга каля 1246 года ў праваслаўе, але звестак пра гэта ў больш ранніх крыніцах няма. Наадварот, паводле Галіцка-Валынскага летапісу Міндоўг заставаўся паганцам да прыняцця каталіцкага хрышчэння.
Була Папы рымскага Інакенція IV пра хрышчэнне і каранацыю Міндоўга. 1251.
У канцы 1248 года[13] Міндоўг захапіў у землях Літвы ўладанні сваіх пляменнікаў Таўцівіла Даўспрункавіча і Эдзівіда Даўспрункавіча — з-за іх даўняй варожасці да яго. Таўцівіл і Эдзівід збеглі да Данілы, жонкай якога была іх сястра. Да мяцяжу Таўцівіла і Эдзівіда далучыліся жамойцкі князь Выкінт, Даніла Раманавіч, Лівонскі ордэн і Рыжскае арцыбіскупства. Узімку 1249—1250[13] Даніла ідзе вайной супраць Міндоўга да Новагародка. Таўцівіл з дапамогай Данілы ваюе з Міндоўгам увесь 1250 г.[13].
Хрышчэнне Міндоўга. Фрагмент карціны «Бласлаўлёны Віт» (якая паказвае біскупа Віта). Невядомы мастак XVII ст.
Каб разбурыць гэту небяспечную кааліцыю, Міндоўг і яго жонка ў пач. 1251 г.[13] прынялі каталіцтва, і ўжо з дапамогаю рыцараў Лівонскага ордэна Міндоўг працягваў ваяваць са сваімі пляменнікамі. Ён пайшоў у Жамойць да замку Цверамет, які належаў Выкінту — дзядзьку і саюзніку Таўцівіла і Эдзівіда. Цверамет ён узяць не здолеў, у сутычцы быў паранены ў сцягно, і адступіў з Жамойці ў Літоўскую зямлю. Таўцівіл пераследаваў яго, і Міндоўг зачыніўся ад пагоні ў замку Варута[14]. Міндоўг накіраваў з замка супраць Таўцівіла свайго шурына — князя Лугвена, пасля сутычкі Таўцівіл адступіў і звярнуўся па дапамогу да Данілы.
Узімку 1251—1252[13] Даніла дасылае вялікае войска, якое спусташае ўсе ўладанні Міндоўга. І хоць Міндоўг у адказ даслаў свайго сына (магчыма, Войшалка) ваяваць ваколіцы г. Турыйска, але быў змушаны пайсці на перамовы. Таўцівіл прыехаў да Данілы, відаць, каб пераконваць не заключаць мір. Ці то ўмовы, прапанаваныя Міндоўгам, не задаволілі Данілу, ці то аргументы Таўцівіла былі пераканаўчыя, але мір не быў заключаны, і ў кан. 1252[15] Даніла з вялікім войскам зноў пайшоў супраць Міндоўга да Новагародка.
«Потым ахрысціўся, Мэндольф названы, На Літоўскае каралеўства каранаваны, У Кернаве з дазволу Папскага і Цэсарскага.» (З паэмы «Ганец цноты»[18].)
«Так яго з волі папскай укаранавалі У Кернаве і літоўскім каралём абвясцілі.» (З паэмы-хронікі «Аб пачатках, паходжанні, дзейнасці, справах рыцарскіх і хатніх слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага…»[19].)
«Хроніка…» М. Стрыйкоўскага. Тытульны аркуш. 1582.
«…Гайндрыха, які, прыехаўшы да Наваградка Літоўскага з арцыбіскупам Рыжскім і з крыжакамі прускімі і лівонскімі, Міндоўга альбо Мяндока на каралеўства Літоўскае паводле звыклых цырымоніяў царкоўных памазаў…»[20]
Каранацыя дазволіла Міндоўгу выйсці з вайны, хоць ён быў вымушаны часова аддаць крыжакам частку Жамойці, а сыну Данілы Раману — Навагрудак. У 1254[15] сын Міндоўга — Войшалк — заключае мір з Данілам, выдае сваю сястру за яго сына Шварна і перадае гарады Новагародак, Ваўкавыск і Слонім іншаму яго сыну — Раману.
Каля 1257 г. супраць Літоўскай дзяржавы быў наладжаны паход мангола-татарскага ваеначальніка Бурундая і галіцка-валынскі князёў, аднак Міндоўг здолеў не толькі захаваць уладу, але і аднавіў поўны кантроль над Наваградскай зямлёй.
У 1260 годзе Міндоўг скасаваў дамову з Лівонскім ордэнам і адмовіўся ад каталіцтва, у выніку чаго згубіў правы на каралеўскi тытул. Ён пачаў разам з жамойтамі вайну з Лівонскім (Iнфлянцкiм) ордэнам, уступіўшы для гэтага ў саюз з наўгародскім князем Аляксандрам Яраславічам і іншымі рускімі князямі.
У 1260-х гадах Міндоўг карыстаўся неабмежаванай уладай, што выклікала незадаволенне і змову супраць яго князёў жамойцкага Траняты, полацкага Таўцівіла і нальшчанскагаДаўмонта. У выніку змовы ўвосень 1263[21] Міндоўг разам з двума малодшымі сынамі быў забіты.
Расійскі гісторык XVIII ст. В. М. Тацішчаў адзначыў без спасылкі на крыніцу, што маціВойшалка — старэйшага сына Міндоўга — была княжна цвярская. Тацішчаў мог карыстацца крыніцамі, якія не дайшлі да нашага часу, у існуючых зараз крыніцах няма звестак пра маці Войшалка і яго сястры.
Марта (? — ~1262, імя нададзенае пры хрышчэнні ў 1251 г., імя пры нараджэнні невядома). Паводле летапіснай згадкі, была ўдавой літоўскага князя Вышымута Булевіча, які быў забіты Міндоўгам, пасля чаго Міндоўг ажаніўся з Мартай. Яе сыны былі найшмат маладзейшыя за іншых дзяцей Міндоўга — Войшалка і дачку.
Агна (?—?, імя паводле М. Стрыйкоўскага, сястра Марты, была жонкай князя нальшчанскага Даўмонта). Пасля смерці Марты Міндоўг ажаніўся з Агнай (якая прыехала на пахаванне сястры) — быццам паводле завяшчання Марты, якая не хацела даверыць сваіх дзяцей нікому, акрамя Агны. Верагодна, гэта стала галоўнай прычынай удзелу Даўмонта ў змове супраць Міндоўга.
Дачка (?—?, імя невядома) — з 1254 жонка галіцка-валынскага княжыча Шварна Данілавіча (1230-я — 1270), князя холмскага ў 1264—1270, вялікага князя літоўскага ў 1267—1270, нашчадкаў не мела.
Пасаду вялікага князя заняў Транята. Аднак у 1264 г. ён быў забіты змоўшчыкамі — ранейшымі слугамі Міндоўга. Наступным вялікім князем стаў сын Міндоўга — Войшалк.
Сярод дакументаў, якія вядомы як граматы Міндоўга, ёсць як сапраўдныя (аўтэнтычныя), так і падробкі (фальсіфікаты). Адносна сапраўднасці некаторых грамат даследчыкі не маюць агульнага меркавання.
1253 — на дазвол бязмытнага гандлю ў ВКЛ для рыжскіх купцоў; валодае ўсімі прыкметамі аўтэнтычнасці[22], але не мае агульных рысаў з іншымі граматамі; упершыню апублікаванаФ. Г. фон Бунге (Bunge[23] № 243).
1253, ліп. — на дараванне Лівонскаму ордэну земляў у Жамойці; аўтэнтычная[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 252).
1254 — на дараванне земляў літоўскаму біскупу Хрысціяну; аўтэнтычная[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 263).
1255, кастр. — на дараванне Лівонскаму ордэну Селоніі; аўтэнтычная[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 286).
1255, кастр. — да Папы рымскага па зацвярджэнне даравання Селоніі; аўтэнтычная[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 287).
1257 — на паўторнае дараванне Лівонскаму ордэну земляў у Жамойці; фальсіфікат[22]; упершыню апублікавана Э. Рачыньскім (CDL[24] № 8).
1257 — на дараванне Лівонскаму ордэну ўсёй Жамойці; фальсіфікат[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 294).
1259, 7 жн. — на дараванне Лівонскаму ордэну Дайнавы, Скаловіі і Жамойці; аўтэнтычная[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 342).
1260, сяр. чэрв. — на дараванне Літвы Лівонскаму ордэну ў выпадку безпатомнай смерці; фальсіфікат[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 354).
1261, 7 жн. — на паўторнае дараванне Лівонскаму ордэну Селоніі (з апісаннем яе межаў); фальсіфікат[22]; упершыню апублікавана Бунге (Bunge № 363).
У маі 1393 г. папскі легат зрабіў падрабязнае апісанне пячаткі. Апісанне дакладна перадае той выгляд, які існуе і цяпер — акрамя шнуроў, якімі пячатка была прымацавана да пергаменту: паводле апісання, шнуры былі белы і жоўты, а цяпер яны белы і сіні.
Надпіс (легенда), дзе павінны знаходзіцца імя Міндоўга і тытул, амаль цалкам адколатая. Захаваўся толькі маленькі крыж, які паказвае пачатак тэксту легенды, і літара. Літара можа быць прачытана як M, D, або SІ. Згодна з апісаннем 1393 г., калі легенда была яшчэ цэлая, яна чыталася: + MYNDOUWE DEI GRA REX LITOWIE (лац.) — «Міндоўг Божаю ласкаю кароль Літвы».
Міндоўг. Гравюра з кнігі А. Гваньіні «Апісанне еўрапейскай Сарматыі», 1578.
У гістарыяграфіі дасюль няма кансэнсусу па асноўных пытаннях біяграфіі Міндоўга, якія былі сфармуляваныя яшчэ З. Івінскісам[26] (1939): 1) ці належала Міндоўгу вызначальная роля ва ўтварэнні ВКЛ; 2) якое было паходжанне Міндоўга; 3) дзе была сталіца Міндоўга; 4) якія з грамат Міндоўга з’яўляюцца аўтэнтычнымі; 5) калі Міндоўг быў больш шчырым — прымаючы хрысціянства ці вяртаючыся ў паганства; 6) якая мусіць быць ацэнка яго дзейнасці з пазіцый сённяшняга часу.
У сярэдзіне 16 ст. Мацей Стрыйкоўскі заўважыў, што Міндоўг не застаўся ў літоўскай народнай памяці, у адрозненні ад шматлікіх іншых асоб — у т. л. міфічных, а згадваецца толькі на старонках рускіх летапісаў. Стрыйкоўскі быў здзіўлены гэтым фактам, бо лічыў, што Міндоўг больш варты памяці ў літоўцаў, як стваральнік літоўскай дзяржавы.
Мост караля Міндоўга, праз р. Вілія (літ.Нярыс) — злучае вуліцы Т. Урублеўскага і Рынкцінес, адчынены 6.07.2003 (у той жа дзень, што і помнік Міндоўгу).
↑Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Мінск: Тэхналогія, 2005.
↑Літоўцы таксама час ад часу называюць некаранаваным каралём Вітаўта, таксама ў пачатку 20 ст. была спроба пераўтварыць Літву ў каралеўства на чале з Міндаўгасам II.
↑T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11-13.
↑J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 726.
↑Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 116.
↑Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 82-83.
↑Stryjkowski, M. Goniec cnoty, do prawych slachciczów // Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. T. 2. — Warszawa: Gustaw Leon Glücksberg, 1846. — [4], 572 s. — S. 541.
↑Stryjkowski, M. O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia / Maciej Stryjkowski; oprac. [wstępu i komentarza] Julia Radziszewska; [słownik i notę językową oprac. Maria Karpluk; przekł. wiersza Augustyna Rotundusa Jan Sękowski, przekł. tekstów łac. Maria Ściebora, przekł. tekstów lit. Jan Safarewicz; mapę Litwy XVI w. oprac. Wiesław Wodecki]. — Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978. — 762, [2] s., [1] k. tabl., [8] s. tabl.: il. — S. 197.
↑Stryjkowski, M. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa: Gustaw Leon Glücksberg, 1846. — [4], 63, XLVIII, 392 s.: il. — S. 289.
↑ абвгдеёжзіАўтэнтычнасць падаецца паводле К. Малечыньскага: Maleczyński K. W sprawie autentyczności dokumentów Mendoga z lat 1253—1261 // Ateneum Wileńskie. Wilno, 1936. R.11;
↑Liv-, Est- uhd Curländisches Urkundenbuch, nebst Regesten /Ed. F. G. von Bunge. Bd.1 (1093—1300). Reval, 1853.
↑Codex diplomaticus Lithuaniae. / Ed. E. Raczyński. Vratislaviae, 1845.
↑Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Менск: Тэхналогія, 2005. — 136 с.
↑Ivinskis Z. Lietuvos istorija: iki Vytauto Didžiojo mirties. — Roma, 1978 (репринт: Vilnius, 1991).
Насевіч, В.Міндоўг знаёмы і незнаёмы: погляд літоўскага гісторыка / В. Насевіч, У. Свяжынскі // БГА. Т. 6. Сш. 1—2 (10—11). — Мінск, 1999. — С. 261—272; Рэцэнзія: Edvardas Gudavicius. Mindaugas / Lietuvos istorijos institutas. — Vilnius: Zara, 1998. — 359 p.
Насевiч, В. Л.Міндоўг // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 тамах. — Мінск : БелЭН, 2006. — Т. 2. — С. 312—313.
Сіцько, З. «…ясней ад перлаў і золата кароны» (да 750-годдзя каранацыі Міндоўга) // Беларускі гістарычны часопіс. — 2003. — N 5.
Скандинавия в наглядных описаниях Йоханнеса Мессениуса = Ex Johannis Messenii Scondia Illustrata. — T. X. Seu Chronologia De Rebus Venedarum Borealium, ad Scondiam jure pertinentium, scilicet Finnonum, Livonum, et Curlandorum, ab ipso ferme orbis diluvio, ad annum Christi M DC XXVIII. — Stokholm, 1703.