Надзея Уладзіміраўна Ланская
Надзея Уладзіміраўна Ланская (у шлюбе Якаўлева) (23 студзеня 1839 — 8 мая 1914) — пісьменніца, публіцыстка.
Надзея Уладзіміраўна Ланская | |
---|---|
![]() | |
Асабістыя звесткі | |
Дата нараджэння | 23 студзеня 1839 |
Месца нараджэння | |
Дата смерці | 8 мая 1914 (75 гадоў) |
Прафесійная дзейнасць | |
Род дзейнасці | перакладчыца, пісьменніца, публіцыст |
БіяграфіяПравіць
Надзея Ланская нарадзілася ў сяле Ігнацьеўскім Малаяраславецкага павета Калужскай губерні. Прабыўшы некаторы час у прыватным пансіёне горада Калугі, у 1849—1855 гг. вучылася і выхоўвалася ў Маскве, у закрытым Екацярынінскім вучылішчы для «высакародных дзяўчын». Бацька Уладзімір Мікалаевіч Ланскі (1796—1857) — заможны адстаўны падпаручнік. Пасля смерці першай жонкі бацька пабраўся шлюбам другі раз у 1827 годзе. Пабралася шлюбам з урачом Львом Сямёнавічам Якаўлевым (1831—1885).
Пачала журналісцкую дзейнасць у пачатку 1870-х гг. як «мясцовы карэспандэнт» пецярбургскай газеты «Неделя» (бел. «Тыдзень»). На старонках газеты публікаваліся яе нарысы, дзе паведамлялася пра падзеі ў Мазыры, у якім яе муж — выхаванец Маскоўскага ўніверсітэта, лекар Леў Сямёнавіч Якаўлеў (1831—1885) служыў з 1868 г. Артыкулы ўтрымлівалі крытычныя выпады супраць дзеянняў мясцовай адміністрацыі. У 1871 г. Л. С. Якаўлеў у выніку катастрофы пазбавіўся нагі і быў вымушаны спыніць службу. Літаратурная праца была для пісьменніцы сур’ёзнай матэрыяльнай дапамогай. У канцы 1876 г. з мужам пераяжджае ў Кіеў, дзе для літаратурнай дзейнасці пісьменніцы, ужо сталай прафесійнай журналісткай з імем, адкрыліся вялікія магчымасці, у параўнанні з Мазыром: Кіеў быў цэнтрам губерні. У 1877 г. пасля пачатку руска-турэцкай вайны праз Кіеў адпраўляліся за Дунай і далей воінскія часткі рускай арміі, абозы і эшалоны з ваенным рыштункам, амуніцыяй і харчаваннем. Назад вярталіся параненыя, многія з якіх размяшчаліся ў самым Кіеве і яго ваколіцах. Тут жа разгортвалася бурная дзейнасць інтэндантаў, якія нажываліся на ваенных пастаўках, а таксама фінансавых махінацыях. Паведамленні Н. В. Якаўлевай-Ланской пра тое, што цяжкапараненыя ляжалі на бруднай саломе, а то і проста на падлозе ў бальніцах і шпіталях Кіева былі зусім непрыемныя для мясцовых чыноўнікаў. У 1878 г. сям’я вымушана з’ехаць з Кіева праз ціск уладаў. Жыла ў Арле, Мазыры, Кіеве, Старой Русе. У некралогу, які з’явіўся пасля смерці пісьменніцы, гаварылася: За раман з руска-турэцкай вайны «Лаўры і церні» нябожчыца была пазбаўленая пенсіі, пакінутай ёй пасля нябожчыка мужа". Раман «Лаўры і церні» не патрапіў нават у такія найбуйнейшыя дарэвалюцыйныя бібліятэкі Расіі, як Імператарская Публічная бібліятэка ў Пецярбургу і бібліятэка Румянцаўскага музея ў Маскве — гэтыя бібліятэкі атрымлівалі абавязковы экзэмпляр кніг, якія публікаваліся ў Расіі. Надзея Уладзіміраўна працягвала сваю літаратурную і журналісцкую дзейнасць да апошніх дзён свайго жыцця, пакінуўшы пасля сябе два раманы, некалькі зборнікаў аповесцяў, апавяданняў і нарысаў і сотні газетных публікацый. Вяла перапіску Д. В. Філосафавым, А. С. Суворыным і інш. Яе проза і публіцыстыка адрознівалася ярка выяўленым грамадзянскім тэмпераментам, які прымушаў яе пастаянна ўступаць у барацьбу са злоўжываннямі, несправядлівасцю і беззаконнем. Апошнія гады жыцця Н. В. Якаўлева-Ланская жыла ў сяле Міхайлаўскім, былым пушкінскім маёнтку, дзе быў заснаваны прытулак для састарэлых пісьменнікаў. Там і скончыла яна сваё жыццё 8 (21) траўня 1914 г., знайшоўшы заспакаенне недалёка ад магілы Пушкіна — яна была пахавана на могілках у Святых гарах, на так званай «Цімафеевай горцы».
Творы и публіцыстыкаПравіць
- «Лаўры і цернія» (руск.: Лавры и терния) (з часоў расійска-турэцкіх войнаў) (СПб., 1884).
- «Обрусители. Роман из общественной жизни Западного края» СПб.,1883; другое выданне 1887 — рэцэнзія: «Дело». 1883. № 3, «Русский архив». 1884. Т.3. № 5. Стар.181-187.
- У выдавецтве (Ф. Паўлянкова выйшаў зборнік аповесцяў і апавяданняў Н. У. Якаўлевай (1898). (Рэцэнзія Е. А. Салаўёў — «Русское богатство». 1898. № 8. Стар.60-64).
- У мемуарных нататках «Единственный раз» («Женское дело». 1900. № 2. Стар.64-69) распавяла аб паездцы у сяр. 1850-х гг. у Малаяраславец і сустрэчы, магчыма, з Л. М. Талстым.
- Асобным выданнем былі выдадзены нарысы і аповеды: "Ночная бабочка: Простая, но подлинная история (СПб., 1880) — Ланская Н.; «Надя: Повесть» (СПб., 1885) — Н. Л.; «Как живется в провинции. Письма к другу» (СПб.,1886); «Фортепианная фабрика Я. Беккера» (СПб., 1889); «Туда и обратно: Из заграничной поездки» (СПб., 1891); «Трын-трава: Очерк из истории обрусения» (Гжацк, 1910); «Золотая валюта: Провинциальный анекдот» (СПб., 1911) — Яковлева-Ланская.
- Друкавалася ў «Журнале романов и повестей» — Н. Ланская.
- Пераклад апавяданняў Д. К. Мурэя(руск.) бел. «Эдди Вальтон» (СПб., 1884).
Раман «Обрусители»Правіць
Раман Надзеі Ланской «Обрусители» распавядае пра становішча адной з беларускіх воласцяў пасля паўстання 1863 г. і хвалі расійскай эміграцыі ў Беларусь[1].
Пасля паўстання 1863-64 гадоў, сотні ўдзельнікаў якога загінулі, а многія тысячы былі высланы альбо падаліся ў эміграцыю, пачаўся працэс прыбыцця на тэрыторыю Паўночна-Заходняга краю рускага адміністрацыйнага апарата і праваслаўнага духавенства.
Насельніцтва краю ў выніку паўстання і яго падаўлення не зменшылася, а наадварот, расло. Гэта значыць, калі да 1861 года за 13 гадоў яно павялічылася на 17 тысяч, то за наступныя 12 гадоў - на 675,5 тысячаў (дадзеныя БелСЭ).
Раман з грамадскага жыцця Паўночна-Заходняга краю выйшаў у свет у Пецярбургу ў 1880-я гады. Выйшаў цалкам афіцыйна ў той час, калі многія аўтары і за менш крамольныя артыкулы маглі заплаціць свабодай і жыццём.
Так ці інакш, а лёгкасць, з якой выйшаў гэты раман, можа быць патлумачана тым, што крытычныя заўвагі Н. Ланской - як бы з іншай плоскасці, у іншым жанры. Аўтарка не падобная на рэвалюцыянерку з ліку прыхільніц Герцэна або Бакуніна. Яна не ідэолаг. Яе творы як бы па-за палітыкай. У свой час яны маглі ўспрымацца як жаночыя досведы ў журналістыцы, лісты незадаволенай правінцыйнай дамы.
Пецярбургская газета "Неделя" ў № 4 ад 25 студзеня 1887 году так пісала аб рамане:
«Сюжет названного романа - деятельность русской администрации в западном крае... Мы не можем понять только одного: зачем это обличение написано в форме романа? Интереса собственно художественного оно, конечно, не имеет. Оно важно и интересно лишь настолько, насколько содержит, в себе действительную правду, так как это в сущности даже не картины нравов, а просто описание целого ряда «преступлений по должности». По-настоящему такое произведение следовало бы писать с документами в руках, а отвечать на него - назначением сенатской ревизии».
Нягледзячы на такую ацэнку, газета рэкламавала гэты твор, і неўзабаве раман выйшаў другім выданнем, а перад гэтым, у 1885 годзе, быў перакладзены і выдадзены па-ўкраінску. У прадмове да Львоўскага выдання гаворыцца:
«Кождый добрый обыватель Галичины повинен вважати за свой святый політичный обовязок - показати австро-угорским Русинам внутрешне житье родных им и исторично близких народен, а особливо показати им долю народу, що подбила Росая.
Для того то й подаемо отсе в перекладе образ, представляючш долю народа белоруского под панованем россiйскім, урядованье тамошних институцій громадских, мировых судіев и властей політичных, названых там загально обрусителев, т. е. людей, котори хотели бы змосковщити, а притом ободрати зо всего все не российски народы в Poccіи.
Образ се правдивый, а зовсем несходный з деклямаціями россійских славянофильских комитетов и их прихильников...»
Выходзіць, што не той жанр твора і паслужыў маскіроўкай, пад якой - хутчэй за ўсё, незалежна ад жадання апалітычнага аўтара - схавалася палітыка, якую адразу ж выкарыстаў дастаткова развіты ў той час ўкраінскі нацыяналізм. Беларускі тады толькі пачынаў афармляцца ў творах Ф. Багушэвіча.
Што да самай Н. Ланской, то, падобна, напісаўшы мноства карэспандэнцый і скаргаў, яна вычарпала магчымасці дакументальных жанраў і з верай у сілу мастацкага слова прынялася за раман. Каб паказаць усю паднаготную прыезджых адміністратараў, яна прыцягнула ўвагу да праблем русіфікацыі. Зрэшты, ненадоўга. Яшчэ ў мінулым стагоддзі «Обрусители» былі грунтоўна забытыя (у беларускай літаратуры яны вельмі рэдка згадваліся), як забытая была і сама пісьменніца.
У «Слоўніку псеўданімаў ...» І.Ф. Мосанова, у другім яго томе (Масква, 1957). Там Н. Ланская - гэта псеўданім Надзеі Уладзіміраўны Якаўлевай, якая выдала ў канцы мінулага стагоддзя некалькі кніг публіцыстыкі і прозы, у тым ліку «Обрусители». У газеце «Неделя» яна рэгулярна публікавала лісты з Лоева, а таксама пецярбургскія эскізы. Яшчэ больш свабодна ўспамінаецца пра Н. В. Якаўлевай у слоўніках М.М. Галіцына, А. Арсеньева. С.І. Панамарова.
Сама тэма русіфікацыі пазней, у 1920-я гады, будзе грунтоўна раскрытая Аляксандрам Цвікевічам ў яго працы «Заходне-руская школа і яе прадстаўнікі».
Дзеянне твора адбываецца на тэрыторыі Беларусі[1]. Віцязь-возера — ў рэальнасці Князь-возера ў цяперашнім Жыткавіцкім раёне. У часы Ланской гэта Мазырскі павет Мінскай губерні. Дапаўняюць тапаграфію згадкі Турлава (Тураў), Мялешкавічаў — вёскі на шляху з Мазыра ў Жыткавічы, Юр'евічаў (Юравічы). Губернскі Мінск названы ў рамане Балоцінскам.
Н. Ланская даволі крытычна апісвае стан краю:
«Лясы, напрыклад, гэты скарб, які на захадзе берагуць як зрэнку вока. - знішчаюцца ў павеце самым варварскім чынам ».
«У горадзе было некалькі дамоў, якія складалі свой гурток, дзе захоўвалася ядро грамадскага меркавання. Першым лічыўся дом Лупінскіх ...
Яны, зразумела, не выпісвалі ні кніг, ні часопісаў, замыкалі на ключ усялякую дрэнь, вычыталі з прыслугі за кожную пабітую талерку і зніклую сурвэтку, але гасцей прымалі з годнасцю ».
Так ад характарыстык краю аўтар пераходзіць да характарыстыках людзей. Партрэты жыхароў горада - кіраўніка горада, суддзі і іншых, іх норавы і ўклад жыцця - нібы спісаныя з вядомых тыпаў савецкіх часоў. Зрэшты, уся руская літаратура XIX стагоддзя нібы б спецыялізавалася на савецкіх тыпах, што, мабыць, і забяспечыла такая ўвага да яе менавіта ў савецкі час.
Аднак на першым месцы ў рамане ўсё ж такі сялянскія тыпы. «Праваслаўныя мелі царкву, пераробленую з касцёла ...» Але ў асноўным сяляне - гэта сяляне-ўніяты. Яны ў Н. Ланской прымітыўныя, лубачныя, нецікавыя, але менавіта з імі звязана завязка рамана - гісторыя сялянскага бунту ў Сасноўцы.
Апісанне селяніна-першабытніка без якога б там ні было атаясамлення сябе з ім і пранікнення «у яго» дазваляе ўдакладніць жанр твора - гэта рускі каланіяльны раман. У адрозненне ад расійскага селяніна, гэты не называецца і не прызнаецца "нашым", "сваім", суб'ектыўна ніяк не выяўляецца ды і кажа на не вельмі зразумелай мове.
Мужык у Ланской - пры ўсёй яе знешняй сімпатыі да яго - бедны, голы, благі.
«А між тым гэтая беднасць, гэтая галота непрыхаваная складала тую сілу незлічоную, якая карміла, паіла і апранала незлічоная колькасць дармаедаў, застаючыся ў той жа час тупы, недасведчанага, пакорлівай, паўапранутых, галаднаватай. Гэтая сіла ўмела толькі даваць ... Мужык меў адно неад'емнае права: ён меў права плаціць кожнаму, нават не пытаючыся, за што ён плаціць ... »
Прычынай бунту ў рамане стала пакаранне селяніна Макара, які адмовіўся рамантаваць дарогу. Старшына Кулак збіў яго і пасадзіў у халодны склеп, дзе той і памёр. Вось з чаго, уласна, і выйшла ўся гісторыя.
У рамане Н. Ланской зусім няма ніякіх "культурных" пытанняў, а абрусіцельства - гэта дзейнасць менавіта эканамічная, сацыяльная, адміністрацыйная. У яе гэта экспарт адміністрацыйнага апарата, які ў экспартным варыянце - найгоршы, бо ставіць ніжэй закона і ўлады не проста чалавека, а чужога чалавека.
Зноскі
СпасылкіПравіць
- «Обрусители» на pawet.net
- ПИСАТЕЛЬНИЦЫ РОССИИ (руск.)
- Книга загадочной судьбы (Владимир Безъязычный)(руск.)
- «Литературная карта Малоярославецкого края»: Надежда Яковлева-Ланская(руск.)