Нарвежская палярная экспедыцыя (1893—1896)

Нарве́жская паля́рная экспеды́цыя 1893—1896 гадоў на караблі «Фрам» пераследвала мэты даследавання высокіх шырот Арктыкі і дасягненні геаграфічнага Паўночнага полюса. Кіраўнік і начальнік экспедыцыі — Фрыцьёф Нансен. Экспедыцыя стала істотным прарывам у метадах палярных даследаванняў: упершыню ў сусветнай практыцы невялікая каманда свядома ўмарозіла спецыяльна пабудаванае экспедыцыйнае судна ў пакавыя льды з мэтай сістэматычных комплексных даследаванняў басейна Паўночнага Ледавітага акіяна. Нансенам і Ялмарам Ёхансенам была зроблена спроба дасягнення Паўночнага полюса на сабачых запрэжках, у выніку 6 красавіка 1895 года яны дабраліся да 86° 13' 06" пн. ш., што было на той момант абсалютным сусветным рэкордам. Першая палярная экспедыцыя XIX стагоддзя, у ходзе якой не было страчана ні аднаго чалавека.

Першае плаванне «Фрама»
Адплыццё «Фрама» з Бергена 2 ліпеня 1893 года
Краіна Шведска-нарвежская унія Дата пачатку 24 чэрвеня 1893 года Дата заканчэння 9 верасня 1896 года Кіраўнік Фрыцьёф Нансен
Склад
Усяго 13 членаў экспедыцыі, уключаючы Камандзір «Фрама» — Ота Свердруп Старэйшы памочнік камандзіра — Сігурд Скот-Хансен Каюр, спадарожнік Нансена па паходу на Паўночны полюс — Ялмар Ёхансен
Маршрут
Свабоднае плаванне «Фрама», ліпень — верасень 1893     Дрэйф «Фрама», верасень 1893 — жнівень 1896     Санны паход Нансена і Ёхансена, сакавік 1895 — чэрвень 1896     Вяртанне Нансена і Ёхансена, жнівень 1896     Плаванне «Фрама» ў Тромсё, жнівень 1896
Дасягненні
Упершыню ў гісторыі палярных падарожжаў здзейснены запланаваны дрэйф у пакавых ільдах праз Цэнтральную Арктыку Нансенам і Ёхансенам зроблена спроба дасягнення Паўночнага полюса на сабачых запрэжках, 6 красавіка 1895 года яны дабраліся да 86° 13' 06" пн. ш., што было на той момант абсалютным сусветным рэкордам
Адкрыцці
Адкрыты глыбакаводны палярны басейн, які з'яўляецца паўночным працягам Атлантычнага акіяна Канчаткова аспрэчана здагадка аб існаванні паўночнага палярнага кантынента ці буйнога архіпелага. Праведзены комплексныя кліматычныя, гляцыялагічныя і іншыя вымярэнні на працягу трох гадоў запар. Удакладнены паўночныя межы архіпелага Зямля Франца-Іосіфа, пасля апрацоўкі навуковых дадзеных узнікла новая навуковая дысцыпліна — фізічная акіянаграфія.
Страты
Першая палярная экспедыцыя XIX стагоддзя, падчас якой не было страчана ні аднаго чалавека.

Мэты і вынікі

Нансен першапачаткова лічыў, што буйных масіваў сушы ў ваколіцах Паўночнага полюса няма^:305. Галоўная мэта экспедыцыі фармулявалася ім так:

Я думаю, аднак, што дасягненне самага полюса мае мала значэння: мы адпраўляемся не для таго, каб адшукаць матэматычны пункт, паўночны канец зямной восі; дасягненне гэтага пункту само па сабе малакаштоўнае, але каб зрабіць назіранні ў шырокай недаследаванай частцы зямнога шара навакол полюса. Навуковая цікавасць гэтых назіранняў не паменшыцца ад таго, ці пройдзе наш шлях праз самы полюс ці ж на некаторай адлегласці ад яго:59.

Экспедыцыя мела і палітычныя мэты: яна фінансавалася ўрадам Нарвегіі, якая была ў 1814—1905 гадах ва ўніі са Швецыяй, і паводле ўмоў стортынга павінна была мець чыста нарвежскі нацыянальны склад. Меркаваныя землі ў раёне Паўночнага полюса павінны былі стаць ўладаннямі Нарвегіі. Поспех экспедыцыі выклікаў моцны ўздым нацыянальнай самасвядомасці^:135—136.

У навуковым дачыненні дасягненнямі экспедыцыі з’явіліся адкрыццё глыбакаводнага палярнага басейна, які з’яўляецца паўночным працягам Атлантычнага акіяна, і канчатковае абвяржэнне магчымасці існавання паўночнага палярнага кантынента або буйнага архіпелага. Былі праведзены комплексныя кліматычныя, гляцыялагічныя і іншыя вымярэнні на працягу трох гадоў запар. У ходзе санкавага паходу Нансена і Ёхансана былі ўдакладнены паўночныя межы архіпелага Зямля Франца-Іосіфа, пасля апрацоўкі навуковых дадзеных узнікла новая навуковая дысцыпліна — фізічная акіянаграфія. Нансен пісаў у папярэдняй справаздачы аб экспедыцыі:

Калі выконваць парады, якія падаюцца эскімосамі, і прабірацца з дапамогай каякоў, санак і сабак, то можна прайсці значныя адлегласці па такіх абласцях, якія да гэтага часу лічыліся вельмі цяжкадаступнымі. Такім чынам можна падарожнічаць па плывучым лёдзе нават у вялікай адлегласці ад зямлі, нават калі лёд знаходзіцца ў руху, і я думаю, што менавіта гэтым спосабам трэба паспрабаваць пракрасціся ў вялікую недаследаваную вобласць, якая ляжыць паміж Паўночна-Амерыканскім арктычным архіпелагам і полюсам:333.

Метады, апрабаваныя Нансенам, выкарыстоўваліся ўсімі наступнымі палярнымі экспедыцыямі на працягу трох дзесяцігоддзяў^:140—141.

Спартыўны рэкорд Нансена і Ёхансена пратрымаўся пяць гадоў: 25 красавіка 1900 года капітан Умберта Каньі з экспедыцыі герцага Абруцкага, базуючыся на Зямлі Франца-Іосіфа, дасягнуў 86° 34' пн. ш., перавысіўшы паказчыкі Нансена прыблізна на 21' (гэта значыць каля 22 марскіх міль). Гэта было дасягнута коштам вельмі вялікіх ахвяр — трое ўдзельнікаў паходу загінулі^:49. Паўночны полюс быў пакораны (паводле іх уласных заяў): 21 красавіка 1908 года Фрэдэрыкам Кукам, або 6 красавіка 1909 года Робертам Піры з боку Канадскага Арктычнага архіпелага.

Перадгісторыя

Асноўны артыкул: Грэнландская экспедыцыя Нансена

«Жанэта»

У 1883—1884 гадах на ўсходнім узбярэжжы Грэнландыі былі знойдзеныя рэшткі прадметаў няўдалай экспедыцыі на караблі «Жанэта» (англ.: «USS Jeannette») пад камандаваннем лейтэнанта амерыканскага флоту Джорджа Дэ Лонга. Гэтая экспедыцыя пацярпела крушэнне ў 1881 годзе на паўночны ўсход ад Новасібірскіх астравоў. Нарвежская метэаролаг прафесар Х. Мон у 1884 годзе апублікаваў артыкул, у якім прааналізаваў гэтыя знаходкі, пацвердзіў дапушчэнні Нансена пра існаванне транспалярнай плыні; артыкул Мона стаў абгрунтаваннем ідэі экспедыцыі да полюса^:46.

23-гадовы Нансен у той перыяд працаваў прэпаратарам аддзела заалогіі Бергенскага музея, рыхтуючыся да абароны доктарскай дысертацыі^:10. Ён ужо меў досвед палярных даследаванняў: у 1882 годзе здзейсніў плаванне на судне цюленепрамысловай кампаніі «Вікінг» сярод ільдоў (у якасці біялагічнай практыкі). У ходзе плавання адбыўся незапланаваны 24-дзённы дрэйф ля ўзбярэжжа Грэнландыі. Менавіта гэтае падарожжа і мела вырашальнае значэнне для накіравання ўсёй яго наступнай дзейнасці^:10.

Біёграф Амундсена — Тур Буман-Ларсен, параўноўваючы асобы двух выдатных нарвежскіх палярнікаў, адзначаў, што «Слава айчыны — краевугольны камень нансенаўскага сусвету, мэта, якой закліканы служыць і зямляпраходныя, і навуковыя дасягненні»^:210. У той жа час яму не быў чужы і асабліва спартыўны азарт: Нансен неаднаразова публічна сцвярджаў, што «адзінай яго любоўю быў Паўночны полюс»^:44.

Нансен разумеў, што ідэя свядома ўмарозіць судна ў лёд можа зыходзіць толькі ад аўтарытэтнага палярнага даследчыка, і паставіў перад сабой у вышэйшай ступені буйную і цяжкую задачу — пераход праз усё ледзяное плато Грэнландыі, ад усходняга берага вострава да заходняга. Гэта выклікала бурную палеміку ў прэсе: усе папярэднія экспедыцыі пачыналіся з абжытага заходняга берага. Акрамя таго, Нансен пазбаўляў сябе шляхоў да адступлення^:21—27. Усяго праз чатыры дні пасля абароны доктарскай дысертацыі (прысвечанай будынку клеткавага апарата нервовай тканіны) Нансен з пяццю спадарожнікамі адправіўся ў Грэнландыю. У іх ліку быў Ота Свердруп. З 17 ліпеня па 3 кастрычніка 1888 года члены экспедыцыі, цягнучы ўвесь рыштунак на санках (іншы цяглавай сілы не было), пераадолелі ледзяны шчыт Грэнландыі, прайшоўшы каля 500 км. Падчас падарожжа Нансен і яго спадарожнікі вялі метэаралагічныя назіранні і збіралі навуковыя матэрыялы. Экспедыцыянераў пасля вяртання дадому ў 1889 годзе ўшаноўвала ўся нацыя: цяпер Нансен быў гатовы абвясціць план новай палярнай экспедыцыі^{:16, 20}.

Падрыхтоўка экспедыцыі

Экспедыцыя планавалася вельмі старанна. Нансен казаў:

Так як яна павінна была працягвацца тры гады, то і падрыхтоўка да яе заняла не менш часу, тады як самы план быў гатовы тройчы трыма гадамі раней^:71—72.

План

Меркаваны дрэйф па плане Нансена на сучаснай карце Арктыкі.

18 лютага 1890 года Нансен выступіў на пасяджэнні Геаграфічнага таварыства Нарвегіі (даклад быў апублікаваны ў сакавіцкай кніжцы часопіса «Naturen» за 1891 года). У дакладзе ён падрабязна аналізаваў прычыны няўдач папярэдніх арктычных экспедыцый і паведамляў:

Бескарысна ісці, як гэта рабілі ранейшыя экспедыцыі, супраць плыні, мы павінны пашукаць, ці не знойдзецца плыні спадарожнай. Экспедыцыя «Жанэты», паводле майго глыбокага пераканання, адзіная з усіх была на дакладным шляху, хоць здарылася гэта не па яе волі і жаданні^:48.

Нансен заявіў, што прадугледжвае існаванне марской транспалярнай плыні, якая праходзіць ад раёна Берынгава праліва праз каляполюсную прастору ў Грэнландыю. Згодна з яго разлікамі, лядовыя масы перамяшчаюцца ад Новасібірскіх астравоў да Грэнландыі за 700 сутак^:44. Гэта азначала, што магчыма практычнае выкарыстанне плыні.

План Нансена быў такі: пабудаваць судна магчыма меншых памераў і магчыма больш трывалае. Умяшчальнасць яго павінна прадугледжваць запасы правіянту і вугалю для 12 чалавек на 5 гадоў наперад. Для гэтага, паводле першапачатковых разлікаў, дастаткова судна умяшчальнасцю 170 брута-тон з паравой машынай і хуткасцю 6 вузлоў на адкрытай вадзе з поўным ветразным узбраеннем. Самае важнае ў судне — яго здольнасць вытрымліваць ціск лёду. Для гэтага спатрэбіцца стварыць адмысловае судна з бартамі круглявай формы, каб ціск ільдоў выціскаў яго на паверхню^:54.

Першапачаткова Нансен меркаваў ісці праз Берынгаў праліў, каб хутчэй дасягнуць Новасібірскіх астравоў. Па прыбыцці на месца меркавалася прайсці як мага паўночней па адкрытай вадзе, пасля чаго прышвартавацца да крыгі і даць ільдам зрабіць усё астатняе^:55—56. На выпадак, калі здарыцца няшчасце, і прыйдзецца эвакуявацца, ці, наадварот, экспедыцыя будзе вынесена да берагоў невядомай сушы, Нансен меў намер выкарыстоўваць ездавых сабак^:85.

У Нарвегіі планы Нансена былі безумоўна падтрыманы інтэлектуаламі і ўрадам. Новы даклад у Геаграфічным таварыстве быў прачытаны ім 28 верасня 1892 года. На дакладзе былі прадстаўлены новыя доказы пераносу ў ільдах сібірскага лесу і рачнога глею да ўзбярэжжа Грэнландыі. Надзейна ідэнтыфікаваліся і аднаклетачнае багавінне — дыятамеі^:59—60. Да таго часу змяніліся планы: Нансен збіраўся ісці Паўночна-ўсходнім марскім шляхам, паколькі ў адваротным выпадку давялося б перасякаць Міжземнае мора, Суэцкі канал, Індыйскі і Ціхі акіяны, кіруючы да Берынгавага праліву^:48. Умяшчальнасць «Фрама», пасля ўдакладнення неабходнай колькасці запасаў, фактычна склала 400 рэг. т.^:72.

Стаўленне ў ЗША і Вялікабрытаніі

Зусім іншае стаўленне чакала Нансена за мяжой, асабліва пасля дакладу 14 лістапада 1892 года ў Каралеўскім геаграфічным таварыстве Вялікабрытаніі. Пасля дакладу адбыліся спрэчкі (матэрыялы былі апублікаваныя ў «The Geographical Journal 1893», Т. 1, С. 1-32), якія паказалі, што Нансен апынуўся ў поўнай адзіноце^:21.

Яшчэ ў 1891 годзе на план Нансена звярнуў увагу вядучы амерыканскі палярнік таго часу Адольф Грылі. Ён даказваў безумоўную памылковасць пастулатаў Нансена, мяркуючы, што рэчы, знойдзеныя ў 1884 годзе ў Грэнландыі, не належалі Дэ Лонгу. На думку Грылі, Паўночны полюс недасяжны, так як заняты вялікім масівам сушы пад ледавіком, які і служыць крыніцай утварэнне пакавых ільдоў (у тэрміналогіі таго часу палеакрыстычнага лёду)^:66—67. Роўным чынам ён скептычна паставіўся да праекту ідэальнага лядовага судна, назваўшы намеры Нансена «бессэнсоўным праектам самагубства»^:68. Характэрна, што амерыканцы думалі пра Нансена прама процілеглым чынам, і рэпарцёры «Нью-Ёрк Таймс» не хавалі захапленняў.

Дыскусія ў Лондане была нашмат больш напружана. Супраць Нансена выступілі ўсе аўтарытэтныя брытанскія палярнікі, а адмірал сэр Леапольд Мак-Клінтак заявіў, што «гэта самы адважны план, які калі-небудзь быў даложаны Каралеўскаму геаграфічнаму таварыству»^:61. Большасць крытыкаў не ставілі пад сумненні тэарэтычныя аргументы Нансена, але заяўлялі, што практычна рэалізацыя плана немагчымая. Знаходцы рэчаў з «Жанэты» ніхто з дыспутантаў не надаў вялікага значэння^:64.

Стаўленне ў Расіі

Манета Банка Расіі — «Геаграфічная серыя». 1995 год.

У Расіі план Нансена адразу ж сустрэў самае добразычлівае стаўленне. Па просьбе ўрада Нарвегіі Міністэрства замежных спраў Расійскай імперыі забяспечыла Нансена «рэкамендацыйным лістом» накшталт таго, які быў выдадзены Нордэншэльду пры плаванні ўздоўж паўночных расійскіх берагоў, а расійскае Міністэрства ўнутраных спраў абвясціла прыбярэжныя ўлады Архангельскай і ўсіх сібірскіх губерняў аб гэтай экспедыцыі і распарадзілася аказваць ёй разнастайную дапамогу. Па просьбе Геаграфічнага таварыства Галоўнае гідраграфічнае кіраванне даслала Нансену копіі ўсіх наяўных у Расіі карт палярных мораў. Сакратар Геаграфічнага таварыства А. В. Грыгор’еў накіраваў яму спецыяльную запіску-даведнік, якая змяшчала звесткі аб усіх населеных пунктах на паўночным узбярэжжы Сібіры. Адмірал С. В. Макараў паведаміў Нансену звесткі аб тэмпературным рэжыме Берынгава праліва і прымыкаючых частак Чукоцкага мора. Э. В. Толь асабіста ў 1892 годзе здзейсніў цяжкую паездку на Новасібірскія астравы, дзе заклаў для Нансена тры эвакуацыйныя базы. Першая з іх была ў стойбішчы Дурнава ў лагуне Дурной на захадзе вострава Кацельны (75° 37' пн. ш.), там быў пакінуты правіянт на 8 дзён для 12 чалавек. Гэтага было дастаткова, каб пераадолець 100 км да базы ва Урасалаху, дзе была хата, пабудаваная Толем яшчэ ў 1886 годзе. Там былі пакінутыя запасы на месяц. Трэцяя база была абсталявана на Малым Ляхоўскім востраве: запасы на 4 месяцы павінны былі дазволіць без напружання дасягнуць мацерыка^:83. Толь жа закупіў для Нансена 40 асцяцкіх і 26 якуцкіх сабак, якіх павінны былі даставіць да ўзбярэжжа Югорскага Шара і вусця ракі Алянёк^:85.

Экспедыцыйнае судна

Асноўны артыкул: Фрам

Схема «Фрама».

Нансен з самага пачатку меркаваў звярнуцца да Коліна Арчэра — вядучага суднабудаўніка Нарвегіі. Першы (вельмі асцярожны) ліст Нансен адправіў 6 сакавіка 1890 года. Арчэр доўга вагаўся, кантракт быў падпісаны 9 чэрвеня 1891 года^:183—184. Моцна паўплывала на тэмп работ прапанова каралеўскай верфі ў Хортэне пра пастаўку італьянскага дуба, які вылежаў пад дахам каля 30 гадоў. Было прапанавана тры праекты: Нансенам, Свердрупам і самім Арчэрам, якія ўзгадняліся даволі доўга. Закладка судна адбылася на верфі Арчэра ў Ларвіку 11 верасня 1891 года^:61. Частка матэрыялаў прыйшлося заказваць у Германіі, аднак паравую машыну зрабілі ў Нарвегіі ў фірме Akers Mekaniske Wærksted^:77.

Спуск на ваду прайшоў 26 кастрычніка 1892 года. Кіравала цырымоніяй Ева Нансен, яна ж ахрысціла судна «Фрам» («Наперад!»)^:72. Дабудова працягвалася да лета 1893 года^:84—85.

«Фрам» меў характэрную афарбоўку: корпус ад рэлінгаў да лядовага пояса ашалёўкі быў белым, ніжэй ватэрлініі — чорным. Размешчаная на палубе штурманская кабіна была афарбаваная ў ярка-чырвоны колер. Назіральная бочка (на грот-мачце на вышыні 32 м ад ватэрлініі) была белай, мачты вянчалі пазалочаныя медныя шары^:77.

На «Фраме» было восем шлюпак, у тым ліку два баркасы даўжынёй у 8,8 м, якія мелі палубы і абсталяваныя ветразным узбраеннем. Яны прызначаліся для працягу дрэйфу ў выпадку гібелі судна, паколькі маглі змясціць увесь экіпаж і вялікія запасы правіянту і паліва. Меліся чатыры кітабойныяй вельботы даўжынёй 6,3 м, два з дубовай драўніны, два — з вязаў, а таксама прам і маторны катэр^:79-80. Апошні прынёс шмат клопатаў і з часам быў разабраны, а яго дошкі пайшлі на выраб лыж і нарт. Баркасы размяшчаліся на галоўным трюмным люку, вельботы віселі на шлюпбалках, маторны катэр і прам былі замацаваны на палубе^:76-77.

Эксплуатацыю судна юрыдычна ажыццяўляла суднаходная кампанія «Фрама», заснаваная Нансенам, у савет дырэктараў уваходзілі Аксель Хейберг, прадпрымальнік Томас Нікалай Фірнлі і ўладальнік піваварнай кампаніі Элеф Рынгнес [3]: 50.

Фінансаванне

Першапачаткова Нансен заклаў каштарыс у 300 тыс. нарвежскіх крон (16875 англійскіх фунтаў, 168750 расійскіх рублёў), уключаючы сюды кошт судна, рыштунку, жалаванне камандзе і ўтрыманне сем'яў членаў экспедыцыі. Пастановай стортынга ад 30 чэрвеня 1890 года Нансену было асігнавана 200 тыс. крон з умовай, што экспедыцыя будзе мець чыста нарвежскі нацыянальны склад. На пасяджэнні стортынга былі ажыўленыя спрэчкі па пытанні экспедыцыі Нансена, прычым бюджэтная камісія выказалася супраць дзяржаўнага фінансавання. У выніку субсідыя была вынесена на галасаванне: 73 дэпутата выказаліся «за» і 39 «супраць».

Для пакрыцця астатніх выдаткаў у студзені 1891 года была адкрыта нацыянальная падпіска, якую пачаў ахвяраваннем у 20 тыс. крон кароль Швецыі і Нарвегіі Оскар II. Нансен па магчымасці пазбягаў замежнай фінансавай падтрымкі, баючыся грамадскай думкі, аднак шведскі камерсант Оскар Дыксан паставіў электраабсталяванне для «Фрама», а барон Эдуард фон Толь у Расіі абавязаўся паставіць Нансену ездавых сабак і абсталяваць эвакуацыйныя базы на Новасібірскіх астравах. Каралеўскае геаграфічнае таварыства Брытаніі даслала 300 фунтаў стэрлінгаў. У сувязі з перавыдаткам сродкаў пры будаўніцтве судна (усяго 117 тыс. крон) 9 чэрвеня 1893 (за два тыдні да адплыцця) стортынг асігнаваў дадаткова 80 тыс. крон для пакрыцця недастач. Іншыя выдаткі пакрылі з уласных сродкаў Нансен, Аксель Хейберг і брытанскі прадпрымальнік Чарлз Дзік. Усе выдаткі склалі 445 тыс. крон (25 тыс. фунтаў стэрлінгаў^:70—71), пры гэтым кошт «Фрама» склаў 61%, рыштунку і навуковых прыбораў — 16%.

Каманда

• 
  Ота Свердруп — камандзір «Фрама»
• 
  Тэадор Якабсен — штурман
• 
  Сігурд Скот-Хансен — памочнік камандзіра
• 
  Хенрык Блесінг — урач
• 
  Ялмар Ёхансен — качагар і метэаролаг
• 
  Адольф Юэл — кок
• 
  Івар Мугста — матрос
• 
  Антон Амундсен — першы машыніст
• 
  Ларс Петэрсен — другі машыніст
• 
  Педэр Хендрыксен — матрос і гарпуншчык
• 
  Бернард Нурдал — электрык і матрос
• 
  Бернт Бентсен — матрос

Яшчэ ў Грэнландыі Нансен пераканаўся ў перавазе маленькай каманды з прафесіяналаў, у якой кожны нясе роўную долю працы^:237—238. Агульная колькасць заявак на ўдзел у экспедыцыі перавысіла 600, Нансен адабраў з іх толькі 12 чалавек (у тым ліку сябе), але ў Вардзё за паўтары гадзіны да адплыцця быў прыняты 13-ы член каманды — матрос Бернт Бентсен, які збіраўся ісці толькі да Югорскага Шара, аднак застаўся да канца экспедыцыі. Адным з суіскальнікаў быў вядомы англійскі палярны даследчык Фрэдэрык Джэксан, які падаў заяўку яшчэ ў 1890 годзе, але яму было адмоўлена з-за паходжання, паколькі экспедыцыя меркавалася нацыянальнай — нарвежскай.

Усе адабраныя прайшлі дбайнае медыцынскае абследаванне, у выніку за ўсе тры гады экспедыцыі ні адзін член каманды не пакутваў ад сур'ёзных захворванняў (не лічачы рэўматызму Нансена, гастрыту ў Свердрупа і т. п.).

У экспедыцыі ўдзельнічалі:

1. Фрыцьёф Нансен (нарв.: Fridtjof Nansen), доктар заалогіі — начальнік экспедыцыі, заолаг, гідролаг і акіянолаг.
2. Ота Свердруп (нарв.: Otto Neumann Sverdrup) — камандзір «Фрама», выконваючы абавязкі начальніка экспедыцыі з 14 сакавіка 1895 года.
3. Сігурд Скот-Хансен (нарв.: Sigurd Scott Hansen) — памочнік камандзіра, малодшы лейтэнант ВМС Нарвегіі. У экспедыцыі быў галоўным метэаролагам, астраномам і спецыялістам па магнітным і гравітацыйным даследаванням. Заяўку на ўдзел падаў у трэці дзень Раства 1890 года і быў неадкладна залічаны ў склад экспедыцыі.
4. Хенрык Грэве Блесінг (нарв.: Henrik Greve Blessing), кандыдат медыцыны — лекар, ветэрынар і батанік экспедыцыі. Скончыў універсітэт Крысціяніі за некалькі тыдняў да адплыцця «Фрама» ў 1893 годзе.
5. Тэадор Клаўдыус Якабсен (нарв.: Theodor Claudius Jacobsen) — штурман «Фрама». Штурман нарвежскага і новазеландскага флатоў.
6. Антон Амундсен (нарв.: Anton Amundsen) — старшы машыніст «Фрама». Машыніст ВМФ Нарвегіі, дзе праслужыў 25 гадоў. Найстарэйшы ўдзельнік экспедыцыі (нарадзіўся ў 1853 годзе), у сваёй заяўцы на ўдзел 1890 года ён паменшыў сабе ўзрост, каб павялічыць шанцы на ўдзел. У 1893 годзе ВМФ даў яму чатырохгадовы адпачынак з захаваннем жалавання, каб ён змог прыняць удзел у экспедыцыі^:81.
7. Адольф Юэл (нарв.: Adolf Juell) — правіантмайстар і кок экспедыцыі. З 1879 годв служыў штурманам нарвежскага флоту.
8. Ларс Петэрсен (нарв.: Lars Pettersen) — другі машыніст і каваль экспедыцыі. Служыў у нарвежскім флоце. З 1895 года выконваў таксама абавязкі кока і метэаролага. Ужо на борце высветлілася, што ён швед па нацыянальнасці (сапраўдная прозвішча - Петэрсан), які выдаваў сябе за нарвежца, каб прыняць удзел у экспедыцыі. У кнізе Нансена паказана, што яго бацькі — нарвежцы, якія жывуць у Швецыі, хоць яны былі шведамі^:81.
9. Фрэдэрык Ялмар Ёхансен (нарв.: Fredrik Hjalmar Johansen) — качагар і метэаролаг. Лейтэнант запасу нарвежскай арміі. Пагадзіўся ісці качагарам за адсутнасцю іншай вакансіі.
10. Педэр Леанар Хендрыксен (нарв.: Peder Hendriksen) — матрос і гарпуншчык. Шкіпер нарвежскага флоту, пазней прыняў удзел у арктычнай экспедыцыі Свердрупа.
11. Бернар Нурдал (нарв.: Bernhard Nordahl) — качагар, электрык і матрос. Выконваў таксама абавязкі метэаролага. Унтэр-афіцэр нарвежскага ВМФ.
12. Івар Ота Іргенс Мугста (нарв.: Ivar Otto Irgens Mogstad) — матрос, каюр і гадзіншчык. Да экспедыцыі змяніў мноства прафесій, уключаючы лесніка і наглядчыка псіхіятрычнай лячэбніцы.
13. Бернт Бентсен (нарв.: Bernt Bentzen) — матрос. З 1890 служыў штурманам арктычнага прамысловага флота Нарвегіі. Увайшоў у склад экспедыцыі за паўтары гадзіны да адплыцця з Тромсё як часовы член каманды, мяркуючы ісці толькі да Югорскага Шара, але застаўся да канца^:84—85.

Да Югорскага Шара экспедыцыю суправаджаў асабісты сакратар Нансена Оле Крыстоферсен^:114.

Большасць членаў каманды былі прафесійнымі маракамі і ваеннымі з вялікім досведам работы ў камандным складзе. Таму на «Фраме» не было выразнай мяжы паміж афіцэрскім і радавым складам, усе харчаваліся за агульным сталом і жылі ў адным памяшканні. Кожны член каманды заключыў з Нансенам індывідуальны кантракт, у які, апроч службовых і фінансавых пунктаў, была ўключана дэкларацыя лаяльнасці:

Я ўрачыста клянуся годнасцю сваім і гонарам на працягу ўсяго маючага адбыцца рэйса беспярэчна ва ўсім слухацца начальніка экспедыцыі і астатніх начальнікаў і пунктуальна выконваць усе дадзеныя мне загады, роўна як нястомным сваім стараннем і упартай працай усяляк садзейнічаць дасягненню поспеху^:82.

Умовы пражывання каманды

Абед у кают-кампаніі. На сценах развешаная зброя, пад столлю — лыжы. Гравюра па фатаграфіі, не пазней лютага 1895 года.

Усе члены каманды на борце «Фрама» жылі ў аднолькавых умовах. Цэнтрам жыцця была кают-кампанія трапецападобнай формы, плошчай каля 20 м². Вакол салона размяшчаліся каюты экіпажа — 4 індывідуальныя каюты каманднага складу (Нансена, Сведрупа, Скот-Хансена, Блесінга) і 2 чатырохмясцовыя каюты радавога складу^:82—83. Каюты каманднага складу па плошчы не перавышалі 4 м² (як купэ ў сучасным вагоне). Чатырохмясцовыя каюты матросаў мелі плошчу па 8—9 м², койкі размяшчаліся ў два яруса. Каюты з мэтай захавання цяпла нават не мелі ілюмінатараў. Паколькі членаў каманды ў выніку было не 12, а 13 чалавек, для аднаго з іх не было пастаяннага спальнага месца (у пачатку плавання Юэл нават выкарыстоўваў як спальню адну з суднавых шлюпак^:88).

Убранне памяшканняў было выканана ў нарвежскіх нацыянальных колерах — белых, чырвоных і сініх. Кают-кампанія і каюты былі ўпрыгожаны творамі нарвежскіх жывапісцаў — падарункамі членам экспедыцыі. Зброя таксама захоўвалася ў кают-кампаніі^:83—84.

Адзіным сродкам ацяплення была печ у кают-кампаніі, каюты абаграваліся газавымі лямпамі, а таксама з салона праз вентыляцыйныя аддухі. Салон і каюты мелі таксама электрычнае асвятленне — дугавыя лямпы^{:76, 83—84}. Паводле Нансена, зімой 1894 года ва ўнутраных памяшканнях падтрымлівалася тэмпература 22 °C^:230.

Рыштунак

Нансен у сваім праекце 1890 года пісаў, што поспех экспедыцыі такога роду залежыць толькі ад двух фактараў: «цёплай вопраткі і добрага харчавання»^:57. Кансультантам па падборы правіянту быў спецыяліст па фізіялогіі — прафесар Софус Торуп. «Фрам» быў загружаны запасамі кансерваў на 5 гадоў шляху. Традыцыйныя метады нарыхтоўкі правіянту: засол, вэнджаніну і інш. адкідвалі, наўзамен былі ўзятыя стэрылізаваныя і спакаваныя ў шкляныя і бляшаныя банкі прадукты 52 найменняў. Узялі мноства відаў сублімаваных прадуктаў і паўфабрыкатаў (у тым ліку фірмы «Кнор»), вялікую колькасць ласункаў і далікатэсаў. Нансен вельмі варожа ставіўся да спіртнога, але на борце было некалькі тысяч бутэлек піва і соладавага экстракта — падарунак спонсара экспедыцыі піваварнай фірмы Элефа Рынгнеса. Гэтага запасу аказалася недастаткова: піва скончылася ў лютым 1894 года^:230. Аднак куродымны і жавальны тытунь меліся ў вялікай колькасці^:81.

Асаблівая ўвага была ўдзелена прафілактыцы цынгі, хоць Нансен прытрымліваўся памылковых поглядаў на прычыны яе ўзнікнення: ён лічыў, што яе прычынай з’яўляецца атручэнне прадуктамі павольнага раскладання дрэнна закансерваваных харчоў^:332. Відаць, падбор правіянту быў праведзены правільна, а ўзятыя варэнні і фруктова-агароднінныя кансервы ўтрымлівалі дастатковую колькасць вітамінаў. Ва ўсякім выпадку, Нарвежская палярная экспедыцыя была адзінай у XIX стагоддзі, у якой не было ніводнага выпадку цынгі^:332. Запамогай да суднавага рацыёну была паляванне на паўночных аленяў, маржоў, цюленяў і белых мядзведзяў, хоць свежае мяса прызначалася ў першую чаргу для сабак^:272.

Для патрэб каманды было ўсё неабходнае, уключаючы бібліятэку еўрапейскай класікі (падарунак спонсараў), а таксама механічны арган (на ім можна было гуляць на клавішах, а можна было ўставіць цынкавыя ноты і круціць інструмент ручкай)^:158. Экспедыцыя мела 32 вінтоўкі і 24 рэвальверы, дзве сігнальныя гарматы і адпаведную колькасць боепрыпасаў^{:84, 88}.

Навуковае абсталяванне

Навуковыя прыборы ўключалі разнастайнае метэаралагічнае абсталяванне (у тым ліку барографы і тэрмографы). Метэаралагічныя дадзеныя збіралі кожныя чатыры гадзіны, а калі надвор'е дазваляла — то і часцей. Для патрэб геаграфічных даследаванняў меўся вялікі ўніверсальны тэадаліт і два малыя тэадаліты, некалькі секстантаў. Былі чатыры суднавыя хранометры і некалькі кішэнных, поўны набор абсталявання для магнітных даследаванняў, стэрэаскоп для назіранняў палярных ззянняў, электраскоп для даследаванняў атмасфернай электрычнасці, 14 фотаапаратаў (з іх 7 ручныя). Быў і маятнікавы прыбор для гравіметрычных даследаванняў, але ім давялося карыстацца ў пакавых льдах, што было зроблена ўпершыню ў свеце. Для гідралагічных даследаванняў меркаваўся электрычны галінограф для вымярэння салёнасці марской вады праз яе электраправоднасць — змена салёнасці вызначалася электродамі, падлучанымі да мембраны тэлефона. Нансен пісаў, што да жаху ўсіх на борце, карыстанне прыборам патрабавала абсалютнай цішыні: сігнал у тэлефоннай трубцы быў вельмі слабым^:184. Акрамя таго, былі ўзятыя арэометр, набор глыбакаводных тэрмометраў, драг, лоты і інш.^:80—82.

Ход экспедыцыі

Свабоднае плаванне

«Фрам» адплыў 24 чэрвеня 1893 года з заліва Піпервік ад вілы Нансена «Готхаб» у Люсакеры. Да 15 ліпеня судна ішло ўздоўж берагоў Нарвегіі, загружаючы харчы, а Нансен даў серыю публічных выступленняў з мэтай пакрыцця фінансавых недастач экспедыцыі^:86—94. Судна было моцна перагружаным: нагрузка перавысіла канструкцыйную на 100 тон, надводны борт меў вышыню 18 цаляў (каля 45 см)^:85.

Пакінуўшы Вардзё, «Фрам» пусціўся па Баранцаваму моры ў суцэльным тумане, які вісеў чацвёра сутак. 29 ліпеня «Фрам» увайшоў у Югорскі Шар, у Ненецкім стойбішчы Хабарава, куды пасланец Э. В. Толя — паўрускі-паўнарвежац, табольскі мешчанін Аляксандр Іванавіч Трантхейм даставіў 34 асцяцкія лайкі. Для Нансена непрыемным сюрпрызам апынулася тое, што гэта былі спакладаныя сабакі (акрамя чатырох), для разводу сабак засталася асабістая сука Нансена — Квік, помесь ньюфаўндленда з грэнладскай лайкай^:105. «Фрам» наведалі мясцовыя рускія купцы і ненецкія старэйшыны, пасля чаго Нансен назаўжды страціў аўтарытэт у вачах мясцовага насельніцтва: у момант візіту начальнік экспедыцыі прыводзіў у парадак маторны катэр:

…Я працаваў, закасаўшы рукавы, без пінжака і камізэлькі, мурзаты ад сажы і машыннага алею. Потым, прыйшоўшы да Трантхейма, яны казалі: «Які ж гэта вялікі начальнік? Працуе як просты матрос, а з выгляду горш валацугі». Трантхейм нічога не мог прывесці ў маё апраўданне: супраць фактаў не паспрачаешся^:104.

Пры даследаванні фарватэру Югорскага Шара ноччу 4 жніўня Нансен ледзь не загінуў падчас выбуху газаліна на маторным катэры. Карскае мора перасеклі шчасна, апынуўшыся на траверзе Енісея 18 жніўня. Тут у суцэльным тумане былі заўважаныя групы дробных астравоў, адзін з якіх быў названы ў гонар Свердрупа^:119.

Да 7 верасня экспедыцыя была ля паўвострава Таймыр, адкрыўшы перад тым некалькі груп дробных астравоў, якія былі названыя ў гонар памочніка камандзіра (астравамі Скот-Хансена) і ў гонар спонсараў экспедыцыі (астравы Фірнлі і астравы Гейберга). Астравы, упершыню заўважаныя яшчэ Нордэншэльдам, Нансен назваў у яго гонар. Мыс Чалюскін пераадолелі 9 верасня ў моцную снежную буру, якая пагражала вымушанай зімоўкай^:146.

Нансен прыняў рашэнне не ісці да вусця ракі Алянёк, дзе Толь нарыхтаваў вугальны склад і партыю ездавых лаек. Замест гэтага «Фрам» пайшоў на поўнач па адкрытых разводдзях, агінаючы востраў Кацельны. Нансен разлічваў дабрацца да шыраты 80°, але суцэльныя лядовыя палі спынілі «Фрам» 20 верасня на 78° пн. ш. 28 верасня сабакі былі спушчаны з борта на лёд, а 5 кастрычніка было афіцыйна абвешчана аб пачатку дрэйфу. У той дзень на борце ішла вялікая вайна з блашчыцамі і тараканамі. Самым эфектыўным метадам было прызнана вымарожванне, таму першыя месяцы зімоўкі жылыя памяшканні не абаграваліся^:166.

Дрэйф кастрычніка 1893 — сакавіка 1895 гадоў

«Фрам» у сакавіку 1894 года. Добра бачны вятрак электрагенератара.

9 кастрычніка 1893 года на практыцы была праверана канструкцыя «Фрама»: адбыўся першы лядовы сціск. Судна ўвесь гэты час бязладна дрэйфавала на мелкаводдзі (130—150 м). Да 19 лістапада «Фрам» знаходзіўся на поўдзень ад месца, з якога пачаўся дрэйф. Нансен пагрузіўся ў дэпрэсію^:183.

Палярная ноч пачалася 25 кастрычніка, да гэтага часу на борце быў змантаваны ветрагенератар. У цэлым галоўным ворагам каманды «Фрама» стала нуда, якая прыводзіла да канфліктаў людзей, сціснутыя ў цесных жылых памяшканнях (у дадатак у аднаго чалавека не было ўласнага спальнага месца), а таксама пастаянная дэпрэсія Нансена — ён вельмі цяжка пераносіў расстанне з жонкай. Спробай змагацца стала выданне рукапіснай газеты «Framsija», але яна хутка заглухла. Каманда загразла ў азартных гульнях (гулялі на свежы хлеб, і некаторыя прайгравалі свае порцыі на месяцы наперад)^:216. У студзені 1894 года Нансен упершыню стаў задумвацца пра спробу на санках дасягнуць Паўночнага полюса^:220. Паводле слоў біёграфа Нансена — Хантфарда, гэта была рэвалюцыя ў спосабе перамяшчэння па Арктыцы — сабакі павінны былі цягнуць груз на нартах, людзі ісці ўлегцы на лыжах, эканомячы сілы. Дадзены метад упершыню павінен быў прымяняцца для дасягнення Паўночнага полюса^:262.

6 красавіка 1894 года на борце «Фрама» назіралася сонечнае зацьменне. На тэлескопе працаваў Скот-Хансен, з тэадалітам — Нансен і Ёхансен. Назіранні былі цалкам неабходныя для зверкі суднавых хранометраў, паколькі даведацца дакладны час пасля адпраўлення экспедыцыі было немагчыма. Зацьменне пачалося на 7½ секунд пазней, чым выходзіла з вылічэнняў Нансена і Скот-Хансена^:250. Метад праверкі суднавых хранометраў па часе наступу сонечнага зацьмення быў ужыты ўпершыню ў сусветнай практыцы^:364—365.

Толькі 19 мая 1894 года «Фрам» перасёк 81° пн. ш., рухаючыся ў сярэднім з хуткасцю 1,6 мілі ў суткі. (Нансен баяўся, што калі хуткасць дрэйфу будзе пастаяннай, на перасячэнне палярнага басейна спатрэбіцца не менш за 5—6 гадоў). У гэты перыяд было зроблена выдатнае адкрыццё: на месцы мелкага Палярнага басейна выявіўся акіян глыбінёй да 3850 м^:256. Акіянаграфічныя і гляцыялагічныя даследаванні былі самымі працаёмкімі, патрабуючы ўдзелу ўсяго экіпажа. Бурэнне лёду выраблялася праз 10 дзён (звычайна 1-га, 10-га і 20-га чысла кожнага месяца), а прамеры марскіх глыбінь — кожныя 60 марскіх міль^:246. Для дасягнення глыбіні 3800 м лотам патрабавалася не менш 2½ гадзін^:269. Варта таксама адзначыць, што Нансен не меркаваў наяўнасці такіх глыбінь, у выніку чаго на «Фраме» не аказалася лот-ліня падыходнай даўжыні, і яго давялося зрабіць на борце з запасных такелажных снасцей: сталёвы трос быў разматаны на драты, з якіх быў сплеценых лот-лінь даўжынёй 5000 м. Усе работы вяліся на лёдзе пры тэмпературы -40 °C^:263.

Ялмар Ёхансен у вопратцы з воўчага футра.

Да канца лета 1894 года Нансен пераканаўся, што судна не дасягне полюса, і цвёрда вырашыў у 1895 годзе адправіцца ў санкавы паход.

16 лістапада 1894 года Нансен абвясціў камандзе, што пакідае судна ў будучым годзе^:307. «Фрам» да таго часу знаходзіўся ў 750 км ад мыса Флігелі і на адлегласці прыкладна 780 км ад Паўночнага полюса^:307—308. Нансен разлічваў, што ў паход пойдуць два чалавекі, 28 сабак з грузам 1050 кг (па 37,5 кг на сабаку). Пасля дасягнення полюса (на гэта адводзілася 50 сутак) можна будзе пайсці альбо на Шпіцберген, альбо на Зямлю Франца-Іосіфа.

У спадарожнікі Нансен азначыў Ялмара Ёхансена — самага дасведчанага лыжніка і каюра ў экспедыцыі. Прапанова яму была зроблена 19 лістапада, і ён адразу ж пагадзіўся^:315.

Наступныя месяцы былі прысвечаны ліхаманкавым зборам. Трэба было пабудаваць індывідуальныя нарты і каяк па эскімоскім узоры. З 3 па 5 студзеня 1895 года «Фрам» выпрабаваў наймацнейшыя за ўсю экспедыцыю лядовыя сціскі, так што каманда гатовая была эвакуявацца на лёд. Галоўнай небяспекай былі таросы, якія маглі ўсёй масай абрынуцца на палубу, і з дадатковым грузам у сотні тон «Фрам» не змог бы падняцца з лядовага ложа (лёд вакол судна меў таўшчыню 9 м)^:341. Да канца студзеня экспедыцыю вынесла плынямі на шырату 83° 34' пн. ш. Тым самым быў пабіты рэкорд Грылі 1882 года — 83° 24' пн. ш.^:346.

Санкавы паход Нансена і Ёхансена 1895—1896 гадоў

Няўдалы паход да полюса

Трэці і канчатковы старт 14 сакавіка 1895 года. Нансен — другі злева, Ёхансен — другі справа.

Санную экспедыцыю рыхтавалі ў абмежаваныя тэрміны (каля двух месяцаў), выкарыстоўваючы толькі матэрыялы, якія былі на борце экспедыцыйнага судна. Першапачаткова меркавалася выступіць на чатырох нартах, але няўдалы старт 26 лютага 1895 года паказаў, што абраная канструкцыя нарт была ненадзейнай. Спроба старту 28 лютага на шасці нартах таксама правалілася з-за аварыі папярочак нарт. Акрамя таго, малы лік сабак (28) фактычна прымушаў праходзіць адну і тую ж дыстанцыю шэсць разоў. З-за гэтага былі істотна скарочаныя запасы правіянту (850 кг: на 120 сутак для людзей і ўсяго на 30 — для сабак). Высветлілася, што палярныя касцюмы з воўчага футра былі няўдала пашытыя, і Нансен з Ёхансенам моцна пацелі. Нансен адважыўся вярнуцца да шарсцяных вязаных касцюмаў, якія зарэкамендавалі сябе з нялепшага боку ў Грэнландскай экспедыцыі^:3—8. Канчаткова выступілі 14 сакавіка 1895 года на трох нартах.

Паход на поўнач апынуўся надзвычай цяжкім: пастаянна дзьмулі сустрэчныя вятры, памяншаючы за кошт дрэйфу лёду пройдзеную адлегласць, слабелі і не маглі спаць сабакі, ваўняныя касцюмы нагадвалі ледзяныя даспехі^:26. Нансен і Ёхансен неаднаразова правальваліся скрозь малады лёд, абмарожвалі пальцы на руках. Тэмпература пастаянна трымалася паміж -40 °C і -30 °C. Нарэшце, 8 красавіка Нансен прыняў рашэнне спыніць барацьбу за полюс: дасягнуўшы 86° 13' 36 пн. ш., экспедыцыянеры павярнулі да мыса Флігелі. Да Паўночнага полюса заставалася каля 400 км.

Лагер на 86° 13’ 36’’ пн. ш. 7 красавіка 1895 года. Гравюра па рысунку Нансена.

13 красавіка 1895 года палярнікі ляглі спаць, не завядучы хранометра, і ён спыніўся^:40. Табліцы, неабходныя для разліку часу метадам месяцавых адлегласцей, былі забытыя на «Фраме», заставалася вызначыць адлегласць ад месца апошняй абсервацыі. На Вялікдзень 14 красавіка Нансен вызначаў шырату, даўгату і магнітнае схіленне:

…Ляжаць у абледзянелым спальным мяшку, адаграваючы цяплом уласнага цела абледзянелую вопратку і абутак і адначасова рабіць вылічэнні, перагортваючы адзеравянелымі пальцамі табліцы лагарыфмаў, хай нават мароз быў не вышэйшы за −30 °C, — занятак не асабліва прыемны:41.

Пры вылічэнні Грынвіцкага часу Нансен памыліўся: ужо ў 1896 годзе высветлілася, што яго хранометр спяшаўся на 26 хвілін. Пры вызначэнні геаграфічных каардынат гэта давала хібнасць у 6,5° даўгаты^:218.

У красавіку кірунак дрэйфу лёду змяніўся на паўночны, што моцна стрымлівала палярнікаў. Корму для сабак да 19 красавіка засталося на тры дні, і палярнікі пачалі забіваць самых слабых жывёл, скормліваючы іх пакінутым. 21 красавіка Нансен і Ёхансен выявілі ўмёрзлае ў лёд лістоўнічнае бервяно, што пацвярджала тэорыю Нансена аб дрэйфе пакавых ільдоў ад сібірскага ўзбярэжжа да Грэнландыі. Толькі такім чынам абарыгены Грэнландыі маглі атрымліваць неабходную для гаспадарчых мэтаў драўніну^:45.

Да таго часу сталі заканчвацца харчовыя запасы: з 2 чэрвеня Нансен і Ёхансен перайшлі на жорсткае рацыянаванне — 50 г сметанковага масла і 200 г хлеба. Нават пры такім спажыванні алею павінна было хапіць толькі на 23 дні, а хлеба — на 35 дзён^:78—80. Заканчваўся і газа, аднак 22 чэрвеня Нансен забіў адзінага за ўсю экспедыцыю цюленя-лахтака, так што можна было не эканоміць запасаў і рыхтаваць на тлушчавай лямпе^:97.

Да пачатку чэрвеня — часу раставання льдоў — у экспедыцыянераў засталося 7 сабак. З 22 чэрвеня па 23 ліпеня 1895 года Нансен і Ёхансен апынуліся блакаваныя суцэльнымі палямі таросаў, назваўшы сваю стаянку «лагерам знямогі». Тэмпература часам перавышала нулявую, спаць прыходзілася ў мокрых спальных мяшках, падклаўшы пад сябе лыжы. Прыйшлося кінуць вялікую частку рыштунку і абсекчы трохметровыя нарты, зрабіўшы іх прыдатнымі для валачэння адным чалавекам^:111.

На Зямлі Франца-Іосіфа. Зімоўка

24 ліпеня экспедыцыянеры дасягнулі маленькага вострава, якому далі імя Хоўэн — аднаго з фундатараў экспедыцыі. Самым сур'ёзным момантам экспедыцыі было 5 жніўня 1895 г., калі мядзведзіха накінулася на Ёхансена са спіны. Ён сказаў Нансену спакойным голасам: «Вы павінны паспяшацца, калі не хочаце спазніцца». Мядзведзіца збіралася адкусіць Ёхансену галаву, але яму ўдалося выкруціцца і схапіць яе за горла, пасля чаго звер быў застрэлены Нансенам. Ёхансен адкараскаўся драпінай на твары і несур'ёзным раненнем рукі. Паляўнічыя ў той дзень елі парнае мяса сырым^:119. 7 жніўня Нансен і Ёхансен з-за недахопу месца на каяках і бяскорміцы прыкончылі сваіх апошніх сабак: Кайфаса і Сугена.

Расстацца з сабакамі нам абодвум было вельмі цяжка — мы моцна прывязаліся да гэтых апошніх пакінутых у нас жывёл. Бедны Суген быў так кранальна паслухмяны, а Кайфас — з якой ганарлівай веліччу ішоў ён да апошняга кроку. <…> Закалоць іх, як іншых, мы былі не ў сілах, і ахвяравалі на кожнага па патрону. Ёхансен, зайшоўшы за таросы, застрэліў майго, а я сабаку Ёхансена. Гэта было нялёгка для нас абодвух:122.

10 жніўня Нансен і Ёхансен дабраліся да архіпелага, якому Нансен даў імя Белая Зямля (нарв.: Hvidtenland) — гэта былі самыя паўночныя адгор'і Зямлі Франца-Іосіфа. Суседні востраў, пакрыты ледавіком, Нансен прыняў за два астравы, даўшы ім імя жонкі і дачкі: Ева і Ліў.

Шлях Нансена і Ёхансена ў жніўні 1895 — чэрвені 1896 гадоў.

Недакладныя карты таго часу нічым не маглі ім дапамагчы, заставалася прайсці як мага далей да наступу зімы. Нарэшце, 28 жніўня 1895 года Нансен прыняў рашэнне застацца на зімоўку ў невядомай краіне. Зімоўка праходзіла з 28 жніўня 1895 па 19 мая 1896 года на мысе Нарвегія (81°07′ пн. ш. 55°22′ у. д.) у заходняй частцы вострава Джэксана. Нансен і Ёхансен пабудавалі з маржовых шкур і камянёў зямлянку. Камяні выломліваліся з марэн, рычагом служыў абрэзак палазоў нарт, жвір друзлілі лыжнай палкай, рыдлёўку зрабілі з лапаткі маржа, прывязаўшы яе да перакладзіны нарт, а кіркай служыў нямыты ікол. Будаўніцтва вялося з 7 верасня, наваселле адсвяткавалі 28 верасня.

Зімовая «бярлога» Нансена і Ёхансена.

Тэмпература ў зямлянцы падтрымлівалася на ўзроўні замярзання вады, адзіным сродкам асвятлення і прыгатавання ежы была тлушчавая лямпа, зробленая з акоўкі палазоў нарт (з нейзільбера). Палярнікі сілкаваліся выключна мядзведжым і маржовым мясам і салам, пакінуўшы ўзятыя з «Фрама» харчы для шляху на наступны год. Няўдалым было і абранае месца для зімоўкі, з частымі штармавымі вятрамі (аднойчы ветрам зламала лыжы Ёхансена і панесла і моцна памяла яго каяк) і вялікімі зграямі пясца, якія раскрадалі бедную маёмасць зімоўшчыкаў (напрыклад, лінь або тэрмометр). З сакавіка прыйшлося перайсці на галодны паёк: канчаліся запасы, а рэшткі харчоў з «Фрама» не перанеслі волкасці і пакрыліся грыбком. Толькі 10 сакавіка ўдалося застрэліць мядзведзя, мясам якога зімоўшчыкі харчаваліся 6 тыдняў^:183.

Гэтая зімоўка Нансена і Ёхансена з’яўляецца яркім прыкладам таго, як мужнасць і ўменне прыстасоўвацца да суровых умоў Арктыкі дазваляюць чалавеку выйсці пераможцам нават у выключна цяжкіх абставінах.

Паход 1896 года

21 мая 1896 года зімоўшчыкі выступілі ў далейшы шлях, разлічваючы дабрацца да архіпелага Шпіцберген. Паколькі ўсе сабакі былі з'едзены яшчэ ў 1895 годзе, перасоўвацца даводзілася пешшу, разводдзі пераадольваліся на каяках. Калі дазваляў вецер, на нарты ставіліся імправізаваныя ветразі з коўдраў (так было пры перасячэнні вострава Мак-Клінтак). 12 чэрвеня ледзь не адбылася катастрофа: палярнікі размясціліся на беразе для палявання, калі моцным ветрам звязаныя каякі былі вынесеныя ў мора. Нансен, рызыкуючы жыццём, даплыў да каякоў і вярнуў маёмасць, складзеную на іх борце^:204—206. Здароўе яго пры гэтым не пацярпела. 15 чэрвеня Нансен ледзь не патануў, калі морж распароў парусінавы борт каяка на шчасце, не зрабіўшы яму цялесных пашкоджанняў^:208—209.

17 чэрвеня 1896 года Нансен падчас падрыхтоўкі ежы пачуў сабачы брэх. Не паверыўшы сваім вушам, ён вырашыў схадзіць на разведку і выпадкова натыкнуўся на Фрэдэрыка Джэксана, які са сваёй экспедыцыяй з 1894 года знаходзіўся на мысе Флора.

Сустрэча Нансена і Джэксана. Пастановачная фатаграфія, зробленая праз некалькі гадзін пасля іх сапраўднай сустрэчы.

Нансен апісваў гэта так:

З аднаго боку стаяў еўрапеец у клятчастым англійскім касцюме і высокіх ботах, цывілізаваны чалавек, гладка паголены і падстрыжаны, пахучы духмяным мылам…; з другога — апрануты ў брудныя лахманы, перамазаны сажай і ворванню дзікун, з доўгімі ўскудлачанымі валасамі і шчаціністай барадой, з тварам настолькі пачарнелым, што натуральны светлы колер яго нідзе не праступаў…

Нансен (злева) і Ёхансен (справа) 17 чэрвеня 1896 года на мысе Флора ля базы Джэксана.

Джэксан пры першай сустрэчы быў упэўнены, што «Фрам» загінуў, а Нансен і Ёхансен — адзіныя, хто выжылі. Неўзабаве ён пераканаўся ў сваёй памылцы, як са слоў і дзённікаў Нансена, так і з вынікаў медычнага агляду. На базе Джэксана ўзважванне паказала, што пасля цяжкай зімоўкі і пераходу Нансен дадаў у вазе 10 кг, а Ёхансен — 6 кг^:216. Палярнікі больш за месяц правялі на мысе Флора, абвыкаючы да цывілізаванага жыцця і займаючыся геалагічнымі даследаваннямі. Супастаўленне карт Нансена і Джэксана дазволіла ўдакладніць памеры архіпелага. Акрамя таго, аказалася, што ў сакавіку Джэксан не дайшоў да зімоўя Нансена і Ёхансена усяго 35 міль, так як у яго не было сродкаў для пераадолення разводдзяў. 26 ліпеня 1896 года на мыс Флора прыбыла яхта Windward, на якой Нансен і Ёхансен вярнуліся ў Нарвегію, ступіўшы на зямлю Вардзё 13 жніўня. Нансен неадкладна адправіў тэлеграму прэм'ер-міністру Ф. Хагерупу, якая завяршалася словамі: «Вяртання „Фрама“ чакаю ў гэтым годзе»^:234.

Дрэйф «Фрама» сакавіка 1895 — жніўня 1896 гадоў

Сакавік — снежань 1895 года

Нансен піша інструкцыю перад адпраўленнем 14 сакавіка 1895 года. На заднім плане бачны партрэт Евы Нансен і нованароджанай Ліў, зроблены Ф. Верэншэльдам.

4 сакавіка 1895 года, перад адпраўленнем, Нансен пакінуў Свердрупу ліст-інструкцыю, якая перадае ўсю паўнату ўлады ў экспедыцыі камандзіру «Фрама». Праводзіць Нансена і Ёхансена адправіліся Скот-Хансен, Хенрыкс і Петэрсен, прабыўшы ў адсутнасці каля сутак. Для іх вяртання Свердруп распарадзіўся паліць вакол судна вогнішчы і павесіць на грот-мачту дугавы электрычны ліхтар^:247.

Да моманту сыходу саннай экспедыцыі «Фрам» знаходзіўся на 84° 04' пн. ш. і 102° у. д.. Нос яго быў звернуты на паўднёвы ўсход. Судна ўмёрзла ў лёд сяміметровай таўшчыні і мела нахіл на левы борт. Выціснуты лёд даходзіў у шканцах да рэлінгаў^:248.

Адразу пасля сыходу санкавага атрада Свердруп прымусіў каманду ачысціць «Фрам» ад таросаў, адначасова ў Вялікім бугры, які ўтварыўся 27 студзеня, была абсталявана кузня і эвакуацыйны склад. Свердруп пастаянна клапаціўся аб занятасці каманды, з 1 мая 1895 года былі ўведзеныя абавязковыя лыжныя трэніроўкі для ўсіх з 11:00 да 13:00^:250.

На борце стала прасторней: Свердруп пераехаў у каюту Нансена, а штурман Якабсен, які да таго жыў у чатырохмясцовай каюце, пераехаў у былое камандзірскае жыллё. Пастаянны ложак атрымаў і Бентсен^:249. З-за зносу ветрака прыйшлося дэмантаваць электрычнае асвятленне і перайсці на газавыя лямпы ўжо ў першы тыдзень чэрвеня.

У адсутнасць Нансена стала больш праблем з п'янствам на борце (большасць членаў каманды ўзялі з сабой запасы спіртнога)^:423—428. Любімым напоем на борце было «Шато ля Фрам» — вынаходства Свердрупа: сок брусніцы і чарніцы, змешаны са спіртам^:287. Людзі прыкметна дадавалі ў вазе і прыдумлялі ўсякія забавы: напрыклад, нейкі жартаўнік замяніў Петэрсену дроб у патронах соллю, так што каваль і метэаролаг палічыў сябе нікуды не вартым стралком… Петэрсен навучыўся страляць толькі на борце «Фрама», але ўжо да лета 1895 года збіваў птушак у палёце^:261. Свердруп скардзіўся, што адзін час на «Фраме» стала модна галіць голавы…^:257.

Дрэйф працягваўся паспяхова: 15 лістапада 1895 года «Фрам» дасягнуў 85° 55' пн. ш., толькі 35 км на поўдзень ад крайняга пункту, дасягнутаму Нансенам у красавіку таго ж года, а 28 лістапада судна дасягнула 60° у. д. — на гэтым мерыдыяне знаходзілася Новая Зямля^:278. Галоўным навуковым адкрыццём гэтага перыяду стала выяўленне тонкіх пластоў глыбіннага лёду, які ўтвараецца на мяжы гарызонтаў астуджанай салёнай вады і гарызонту апрэсненай вады пры ціхім надвор'і, калі не адбываецца іх мяшанне^:345.

Нансен і Ёхансен пакінулі на борце 7 сабак, але ўжо ў красавіку 1895 года іх стала 19 і сабачае пагалоўе стала прыбываць^:271. З-за цёплага лета з частымі дажджамі і нулявымі тэмпературамі для сабак прыйшлося будаваць спецыяльныя будкі з брызентавым верхам і дашчанай падлогай. У верасні 1895 года Скот-Хансен пабудаваў для магнітных назіранняў спецыяльны павільён з ледзяных груд на ўзор эскімоскіх іглу^:276. 8 кастрычніка Скот-Хансен і Мугста вырашылі зымітаваць эвакуацыю і працягнулі нарты з грузам 115 кг з 09:30 да 17:00, прайшоўшы за гэты час каля 12 км ад судна і назад. Больш эксперыментаў такога роду не праводзілі^:178. З 20 лістапада былі зноў уведзены абавязковыя прагулкі на свежым паветры.

Студзень — жнівень 1896 года

Каманда «Фрама» у поўным складзе: уверсе злева направа: Блесінг, Нурдал, Мугста, Хенрыкс, Петэрсен, Ёхансен. Сядзяць: Бентсен, Скот-Хансен, Свердруп, А. Амундсен (з сабакам), Якабсен, Нансен, Юэл.

Пачатак 1896 года адзначылася марозам -43 °C, моцныя лядовыя сціскі на гэты раз пачаліся ў лютым^:278—279. Самым халодным днём было 15 студзеня, калі тэмпература апусцілася да -52 °C^:280—281. 22 лютага адбыўся моцны шторм, сіла ветру даходзіла да 17 м/сек, пры гэтым да канца тыдня немагчыма было тапіць печку — цяга зусім адсутнічала. 28 лютага ўпершыню з’явіліся мядзведзі: ужо 14 месяцаў каманда «Фрама» не бачыла свежага мяса^:284. Сонца ў 1896 годзе ўзышло 3 сакавіка. 13 красавіка рабіліся параўнальныя назірання каардынатаў з дапамогай тэадаліта і секстанта — на тэадаліте працавалі Свердруп і Скот-Хансен, з секстантам — Нурдал. Свердруп прыйшоў да высновы, што хібнасць пры гэтым не перавышае 2', але калі надвор'е не ідэальнае або назіраюцца міражы, можна карыстацца толькі тэадалітам^:285. У красавіку пачалося раставанне лёду, таму змесціва ўсіх складоў было змешчана ў трумы «Фрама».

Нарэшце ў маі 1896 года з’явіліся прыкметы таго, што «Фрам» можа вызваліцца ў тым жа годзе: чарговы сціск 13 мая адкрыў шырокую палонку-канал. Паводле паведамленняў Свердрупа, цягнулася яна да гарызонту^:280. 19 мая ўпершыню з 1893 года развялі пары. Усё лета праводзіліся бурыльныя і выбуховыя работы на лёдзе. Толькі ў 03:15 13 жніўня, прайшоўшы 180 марскіх міль у лядовых палях за 28 хадавых дзён, «Фрам» скончыў 1041-дзённы дрэйф^:299. Ён знаходзіўся на поўнач ад Шпіцбергена.

14 жніўня 1896 года «Фрам» прыбыў на востраў Данскёйя, дзе каманда наведала інжынера Саламона Андрэ, які меўся скарыць Паўночны полюс на паветраным шары. Аб Нансене не было вестак, таму Свердруп вырашыў ісці на радзіму, і калі Нансен усё яшчэ не вярнуўся, назапасіцца палівам і ісці на пошукі (на борце заставалася правіянту мінімум на два гады)^:300. Пераход у Нарвегію ажыццяўляўся пры спадарожным ветры, хуткасць судна часам дасягала 9 вузлоў. Уначы 20 жніўня «Фрам» кінуў якар у Ск'ёрвё (цяпер Шорвёй), дзе Свердруп даведаўся аб вяртанні Нансена тыдзень таму. У поўным складзе экспедыцыя ўз'ядналася ў Тромсё ў 16:00 23 жніўня 1896 года пасля 17 месяцаў расстання^:302.

Пасля экспедыцыі

Чуткі

Значная частка сродкаў масавай інфармацыі была настроена да планаў Нансена вельмі адмоўна. У лонданскіх ілюстраваных і сатырычных выданнях друкаваліся адкрыта абразлівыя матэрыялы. Нарвежскі журналіст Рольфсен і прафесар Брогер апублікавалі біяграфію пад красамоўнай назвай: «Ф. Нансен. 1861—1893». Тым не менш, ужо з 1894 года адной з галоўных тэм для газетных «качак» стаў факт заваявання ім Паўночнага полюса. Адна з першых сенсацый такога роду была разадзьмутая газетай «Le Figaro» ў красавіку 1894 года^:393. Ева Нансен у 1895 годзе атрымала ліст ад нейкага празорцы, які, нібыта, быў пасланы з Паўночнага полюса^:393. «Нью-Ёрк таймс» у 1895 годзе апублікавала серыю рэпартажаў нібыта з Іркуцка ад «агента Нансена», якія сталі прычынай ажыятажу нават у Нацыянальным геаграфічным таварыстве. Сур'ёзныя даследчыкі не звярталі ўвагі на чуткі. Першым на радзіме Нансена сустрэў ініцыятар яго тэорыі — праф. Мон, які знаходзіўся ў горадзе Тромсё.

Трыумф

Урачыстае ўшанаванне ўдзельнікаў экспедыцыі ў Крысціяніі. 9 верасня 1896 года.

Вяртанне «Фрама» ператварылася ў нацыянальнае свята. Увесь шлях ад Тромсё да Крысціяніі (20 жніўня — 9 верасня 1896) суправаджаўся ўшаноўваннем у кожным порце. Судна ішло на буксіры, і была найманая часовая каманда. У яе ліку быў Адольф Хенрык Ліндстром. Па шляху ў Берген на «Фрам» сеў барон Э. В. Толь, які неўзабаве сам стаў кіраўніком Рускай палярнай экспедыцыі. Ад імя Расіі ён віншаваў Нансена на каралеўскім банкеце. У Крысціяні «Фрам» сустракаў ваенна-марскі флот у поўным складзе, а на шляху на каралеўскую аўдыенцыю каманда Нансена прайшла праз трыўмфальную арку, утвораную целамі 200 гімнастаў^:264-65. Студэнты ўніверсітэта ўвянчалі каманду лаўровымі вянкамі^:140.

Нансен быў узнагароджаны Вялікім крыжам ордэна св. Олафа; Свердруп і К. Арчэр атрымалі Камандорскія крыжы першага класа; Блесінг, Скот-Хансен і Ёхансен сталі рыцарамі св. Олафа. Усе пералічаныя былі ўзнагароджаны памятным медалём «Фрама», астатнія 7 членаў каманды не атрымалі ніякіх узнагарод на той падставе, што ў іх «не было вышэйшай адукацыі»^:140.

У 1897 годзе расійскі ўрад па хадайніцтве Рускага геаграфічнага таварыства ўзнагародзіў Ф. Нансена ордэнам св. Станіслава 1-й ступені, а савет Таварыства зацвердзіў прысуджэнне яму Канстанцінаўскага залатога медаля, вышэйшай узнагароды «за дасканалы бяспрыкладны подзвіг, які складае эпоху ў даследаванні Паўночнага Ледавітага акіяна…». Уручэнне адбылося ў час візіту навукоўца ў Расію 28 красавіка 1898 года ў зале Пецярбургскага дваранскага сходу. Яшчэ 18 красавіка 1898 года Пецярбургская акадэмія навук абрала Ф. Нансена сваім ганаровым членам.

Кнігі

Нансен вельмі хутка падрыхтаваў папулярнае апісанне экспедыцыі ў двух тамах Fram over Polhavet. Den norske polarfærd 1893—1896 (1897). Гэтая кніга неадкладна была перакладзеная на нямецкую, англійскую і рускую мовы, але выходзіла пад рознымі назвамі: In Nacht und Eis: Die norwegische Polarexpedition 1893-96 («У ночы і лёдзе: нарвежская палярная экспедыцыя 1893—1896 гг.»); Farthest North («Далей на поўнач»). Рускія дарэвалюцыйныя пераклады звычайна называліся «У краіне лёду і ночы» (1898, 1902) і рабіліся як з нарвежскага арыгінала, так і з шведскага перакладу. Пераклады савецкага часу называліся «„Фрам“ у Палярным моры» (1940, 1956, перавыд. 2007, 2009). Ганарары ад гэтага выдання зрабілі Нансена заможным чалавекам.

Папулярныя нарысы пра свой удзел у экспедыцыі напісалі Ялмар Ёхансен («Selv-anden på 86° 14'», Aschehoug, Kristiania, 1898), а таксама электрык Б. Нурдал («Фрамаўцы») і камандзір карабля Ота Свердруп («Справаздача аб плаванні "Фрама" з 14 сакавіка 1895 года па 20 жніўня 1896 года», якая друкавалася ў выглядзе прыкладання да кнігі Нансена).

Навуковыя вынікі экспедыцыі апрацоўваліся вялікім калектывам навукоўцаў на працягу 10 гадоў. Былі выдадзены ў Нарвегіі на англійскай мове ў шасці тамах пад назвай The Norwegian North Polar Expedition 1893—1896 з 1900 па 1906. Том трэці — Oceanography of the North Polar Basin быў напісаны ў 1902 годзе аднаасобна Нансенам.

Ацэнкі і спадчына

Хоць Нансену не ўдалося дасягнуць Паўночнага полюса, паводле выразу сэра Клемента Маркхэма (старшыні Каралеўскага геаграфічнага таварыства): «нарвежская экспедыцыя вырашыла ўсе геаграфічныя праблемы Арктыкі»^:63. Экспедыцыя даказала, што ў раёне Паўночнага полюса адсутнічае суша, наўзамен адкрыўшы існаванне акіянскага басейна. Нансен адкрыў, што ў дрэйфе пакавых ільдоў велізарную ролю гуляе сіла Карыёліса ад кручэння Зямлі. На падставе аналізу вынікаў экспедыцыі, у 1902 годзе Нансен вывеў два простыя правілы, якія апісваюць хуткасць і кірунак дрэйфу лёду, вядомыя як «правілы Нансена», якія атрымалі шырокае практычнае прымяненне ў палярных экспедыцыях XX стагоддзя. Нансен таксама ўпершыню падрабязна апісаў працэс росту і раставання пакавых льдоў, а таксама апісаў феномен «мёртвай вады».

Для палярнікаў-даследчыкаў і спартсменаў велізарную ролю гуляюць тэхналагічныя адкрыцці Нансена. Ён упершыню ў шырокім маштабе выкарыстаў досвед выжывання эскімосаў, а шэраг яго вынаходак — лёгкія бамбукавыя нарты з металічнымі палазамі і апарат для варэння ежы і адначасовай распалкі пітнога лёду з ККД = 90% выкарыстоўваюцца да гэтага часу^:13—14. Мноства палярных даследчыкаў сусветнага класа (Амундсен, Скот, Шэклтан) карысталася досведам Нансена і звярталіся да яго па кансультацыі.

Для вялікіх палярных экспедыцый наступнага перыяду рэвалюцыйнай апынулася тактыка санных экспедыцый, апрабаваная Нансенам — сабакі выкарыстоўваюцца як цяглавая сіла, а па меры знясілення скормліваюцца сваім субратам і людзям — чальцам экспедыцыі, эканомячы ў вазе правіянту. Толькі дзякуючы гэтаму жорсткаму метаду апынулася магчымым дасягнуць і Паўночнага полюса (у 1908 ці 1909) і Паўднёвага полюса (у 1911) і шчасна вярнуцца.

Сучаснікі вельмі высока ацэньвалі подзвіг Нансена, з даследчыкаў-палярнікаў выключэнне склалі два амерыканцы: Роберт Піры — будучы заваёўнік Паўночнага полюса — выказаў здзіўленне, чаму Нансен і Ёхансен не маглі вярнуцца на «Фрам» пасля свайго трохтыднёвага рыўка да полюса. Адольф Грылі, які катэгарычна адхіляў усе аргументы Нансена, ужо ў 1896 годзе не прамінуў папракнуць даследчыка за тое, што той «кінуў сваіх людзей у сотнях міль ад населенай зямлі» і тым самым «грэбаваў свяшчэнным абавязкам начальніка экспедыцыі». Нансен прывёў яго меркаванні ў прадмове да апісання свайго падарожжа без якіх-небудзь тлумачэнняў. Каментатар падарожжа Нансена М. Б. Чарненка пісаў з гэтай нагоды:

Нансен прыводзіць зласлівыя меркаванні Грылі ў свой адрас без якіх-небудзь каментарыяў. Між тым меркаванні гэтыя не толькі не аб'ектыўныя, але і элементарна нядобрасумленныя. Грылі выдатна ведаў, што Нансен сышоў у свой пешы паход у той час, калі становішча «Фрама» цалкам вызначылася і экіпаж судна пад кіраўніцтвам свайго капітана Ота Свердрупа назапасіў дастатковы досвед, які забяспечваў бяспечнае вяртанне на радзіму. Сам па сабе пешы паход Нансена і Ёхансена з’явіўся выдатным подзвігам, які амаль не мае роўных у гісторыі палярных даследаванняў.

Крыніцы і літаратура

Крыніцы

• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море / Пер. З. Лопухиной. — М.: Географгиз, 1956. — Т. 1. — 368 с.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море / Пер. З. Лопухиной. — М.: Географгиз, 1956. — Т. 2. — 352 с.
• Саннес Т. Б. ««Фрам»: приключения полярных экспедиций / Пер. с нем. А. Л. Маковкина. — Л.: Судостроение, 1991. — ISBN 5-7355-0120-8.
• Fleming, Fergus. Ninety Degrees North. — London: Granta Publications, 2002. — ISBN 1-86207-535-2.
• Huntford, Roland. Nansen. — London: Abacus, 2001. — ISBN 0-349-11492-7.
• Анненская А. Н. Фритиоф Нансен и его путешествия в Гренландию и к северному полюсу. — Новая Москва, 1922.

Бібліяграфія на англійскай мове

• Aber, James A.. History of Geology: Fridtjof Nansen 1861-1930 (нявызн.). Emporia State University (2006). Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 1 October 2009.
• Berton, Pierre (1988). The Arctic Grail. New York: Viking Penguin. ISBN 0-670-82491-7.
• Fairley, T.C. (1959). Sverdrup's Arctic Adventures. London: Longmans, Green.
• Fridtjof Nansen: The Nobel Peace Prize 1922 (нявызн.). Nobelprize.com. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 19 September 2009.
• "Has Nature Supplied a Route Around the North Pole?" (PDF). New York Times. 13 November 1892. Праверана 27 September 2009.
• Haberman, Frederick W., рэд. (1972). Fridtjof Nansen: The Nobel Peace Prize 1922 (from Nobel Lectures: Vol. I Peace 1901-25. Amsterdam: Elsevier Publishing Co. ISBN 0-444-40853-3. Праверана 1 October 2009.
• Herbert, Wally (1989). The Noose of Laurels. London: Hodder & Stoughton. ISBN 0-340-41276-3.
• Holland, Clive, рэд. (1994). Farthest North. London: Robinson Publishing. ISBN 1-84119-099-3.
• Huntford, Roland (2001). Nansen. London: Abacus. ISBN 0-349-11492-7.
• Jackson, Frederick (1935). The Lure of Unknown Lands. London: G. Bell and Sons.
• Jones, Max (2003). The Last Great Quest. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-280483-9.
• Krishfield, Rick. Nansen and the Drift of the Fram (1893-1896) (нявызн.). Woods Hole Oceanographic Institution work=Beaufort Gyre Exploration Project. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 1 October 2009.
• Nansen, Fridtjof (1897). Farthest North, Volumes I and II. London: Archibald Constable & Co.
• "Nansen's North Pole Search" (PDF). New York Times. 3 March 1895. Праверана 30 September 2009.
• Preston, Diana (1997). A First Rate Tragedy. London: Constable & Co. ISBN 0-09-476380-1.
• Purchasing Power of British Pounds from 1264 to Present (нявызн.). Measuringworth.com. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 20 September 2009.
• Riffenburgh, Beau (2005). Nimrod. London: Bloomsbury Publications. ISBN 0-7475-7253-4.
• Savours, Ann (2001). The Voyages of the Discovery. London: Chatham Publishing. ISBN 1-86176-149-X.
• Vagn Walfrid Ekman 1874-1954 (нявызн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). Université catholique de Louvain. Праверана 1 October 2009.(недаступная спасылка)
• "Will Nansen Come Back?" (PDF). New York Times. 3 March 1895. Праверана 27 September 2009.
• Hjalmar Johansen: With Nansen in the north; a record of the Fram expedition in 1893-96, London 1899. (англ.)
• Навуковыя вынікі экспедыцыі на «Фраме» Т. 1 (англ.)
• Навуковыя вынікі экспедыцыі на «Фраме» Т. 2 (англ.)
• Навуковыя вынікі экспедыцыі на «Фраме» Т. 5 (англ.)
• Навуковыя вынікі экспедыцыі на «Фраме» Т. 6 (англ.)