Павел Андрэевіч Растаргуеў

Па́вел Андрэ́евіч Растаргу́еў (руск.: Павел Андреевич Расторгуев; 30 чэрвеня 1881(1881-06-30), Старадуб, Чарнігаўская губерня — 21 сакавіка 1959(1959-03-21), Навазыбкаў, Бранская вобласць) — беларускі і расійскі мовазнавец і педагог. Правадзейны член Інбелкульта (1924), доктар філалагічных навук (1941), прафесар (1923).

Павел Андрэевіч Растаргуеў
Дата нараджэння	30 чэрвеня 1881(1881-06-30)
Месца нараджэння	Старадуб, Старадубскі павет, Чарнігаўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	21 сакавіка 1959(1959-03-21) (77 гадоў)
Месца смерці	Навазыбкаў, Навазыбкаўскі раён, Бранская вобласць, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Навазыбкаў
Грамадзянства	Расійская імперыя  РСФСР  СССР
Род дзейнасці	мовазнавец, філолаг, дыялектолаг, педагог, лексікограф, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	філалогія, дыялекталогія, педагогіка, мовазнаўства, лексікаграфія, руская філалогія[d] і беларуская філалогія[d]
Месца працы	МДУ Беларускі народны ўніверсітэт Навазыбкаўскі дзяржаўны педагагічны інстытут[d] Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАНБ
Навуковая ступень	доктар філалагічных навук (1941)
Навуковае званне	прафесар (1923)
Альма-матар	МДУ (1908) Глухіўскі нацыянальны педагагічны ўніверсітэт імя Аляксандра Даўжэнкі (1901)
Член у	Беларускае пралетарскае студэнцкае зямляцтва Інстытут беларускай культуры
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Раннія гады. Вучоба

Павел Растаргуеў, 1903 г.

Бацька — Андрэй Якаўлевіч Растаргуеў, сын губернскага сакратара, пачынаў службу другаразрадным пісцом у мясцовага прадвадзіцеля дваранства, потым служыў у павятовым судзе, у 1870 годзе атрымаў першы класны чын — калежскага рэгістратара, перайшоў у павятовае казначэйства, дзе даслужыўся да надворнага саветніка і заняў пасаду старшага бухгалтара. Маці — Зінаіда Іванаўна Касовіч, дачка святара. У сям’і было восем дзяцей. Ахрышчаны ў старадубскім прыходзе Захарыі і Лізаветы.

Паводле Растаргуева, жывучы з бацькамі ў прадмесці Старадуба, ён лічыў мясцовую народную гаворку сваёй роднай. Нягледзячы на складанае матэрыяльнае становішча, у доме была вялікая бібліятэка, якой Павел з дзяцінства цікавіўся.

Павел Растаргуеў (злева) у студэнцкія гады.

Хацеў паступаць ва ўніверсітэт, але праз нястачу сродкаў вымушаны пайсці не ў гімназію, а ў Старадубскае гарадское двухкласнае вучылішча. Пасля паступіў у Глухаўскі настаўніцкі інстытут, які скончыў у чэрвені 1901 года. Вярнуўся ў Старадуб, працаваў памочнікам настаўніка ў гарадскім двухкласным вучылішчы, у сакавіку 1902 года заняў месца настаўніка Мглінскага гарадскога двухкласнага вучылішча. Думкі пра працяг адукацыі не пакідаў, у траўні—чэрвені 1903 года здаў выпрабаванні на атэстат сталасці ў Старадубскай гімназіі і быў прыняты на гісторыка-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. Вучыўся ў вядомага славіста, прафесара Рамана Бранта і Аляксея Шахматава займаўся параўнальным славянскім мовазнаўствам. Скончыў універсітэт у 1908 годзе, здаўшы экзамены на магістра рускай мовы і пісьменства.

Навуковая дзейнасць

Павел Растаргуеў з жонкай Надзеяй

Пасля сканчэння ўніверсітэта застаўся ў Маскве. Жыў у раёне Чыстых прудоў (Срэценскі бульвар, 7; Б. Харытоньеўскі зав., 16, кв. 6; Срэценка 9, кв. 3), затым на Садовым кальцы (Бажэдомскі зав., 4; 2-я Мяшчанская, 5). Выкладаў адразу ў трох жаночых гімназіях — 2-й на Гарохаўскай вуліцы, 5-й на Таганцы і прыватнай гімназіі Раеўскай у Карэтным радзе. Разам з тым працягваў інтэнсіўна займацца навуковымі даследаваннямі, на летніх вакацыях здзяйсняў этнаграфічныя і дыялекталагічныя экспедыцыі ў Старадубскі і суседнія паветы. Вынікам гэтых даследаванняў стала 2-томная праца «Опыт характеристики северо-черниговских городов». Даследаванні працягваў і ў рэвалюцыйны час. Летам 1918 года прачытаў лекцыю пра беларускую мову ў Беларускім народным універсітэце, пазней яна стала асновай брашуры «Белорусская речь в ее современном и прошлом состоянии».

У сакавіку 1917 года Растаргуеў атрымаў пасаду прыват-дацэнта. Да 1923 года вёў курсы рускай і беларускай моў у 1-м і 2-м Маскоўскіх універсітэтах і іншых маскоўскіх вышэйшых навучальных установах.

У 1924 годзе стаў правадзейным членам Інбелкульта, браў удзел у працы камісіі па дыялекталогіі і жывой беларускай мове. У працах таго часу адзначаў, што гаворкі Старабудскага павета належаць да беларускіх і пры гэтым роднасныя паўднёва-заходнім беларускім гаворкам, утвараючы асобую групу ў іншамоўным акружэнні.

Рэпрэсіі

На пачатку 1930-х гадоў працаваў у маскоўскім Навукова-даследчым інстытуце мовазнаўства. Як і многія калегі, аказаўся ахвярай палітычнай кан’юнктуры праз «новае вучэнне пра мову», якое развівалася ў СССР і якое даводзіла класавасць моў, і яго крытыку з боку навукоўцаў расійскай эміграцыі, найперш Мікалая Трубяцкога. Трапіў пад палітычныя рэпрэсіі ў СССР. У лютым 1934 года арыштаваны па інспіраванай АДПУ справе «Расійскай нацыянальнай партыі» і ў сакавіку 1934 года асуджаны да 5 гадоў лагераў, высланы адбываць іх у Караганду.

У 1936 годзе яму дазволілі выехаць з Караганды, але без права жыць у Маскве. Два гады жыў у сястры ў Клінцах.

Познія гады

У 1938 годзе пераехаў у Навазыбкаў, дзе атрымаў месца загадчыка кафедры рускай мовы Навазыбкаўскага педагагічнага інстытута, працаваў там да 1950 года. Пасле Другой сусветнай вайны, у 1947—1948 гадах па запрашэнні Якуба Коласа працаваў у Інстытуце мовы, літаратуры і мастацтва АН БССР. У 1950 годзе выйшаў на пенсію.

У 1951—1959 гадах працягваў даследаванні на сваёй радзіме, у Бранскай вобласці. Памёр у 1959 годзе ў Навазыбкаве, дзе і пахаваны. Падрыхтаваны ім «Словарь народных говоров Западной Брянщины» апублікаваны ўжо пасля смерці аўтара.

Дзейнасць

Вывучаў беларускія гаворкі ў іх гістарычным і сучасным стане, гаворкі расійска-беларуска-ўкраінскага памежжа ў іх узаемадзеянні. Даследаваў праблемы беларускай літаратурнай мовы.

На Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі 1926 года прапаноўваў афрыкаты дз і дж перадаваць літарамі сербскага алфавіта — ђ (ђед), ћ (хаћу), а літару й замяніць літарай j і выкарыстоўваць яе ў тых выпадках, як там жа прапанаваў Язэп Лёсік (замест літары й увесці літару j і спалучэнне зычнага гуку j з галоснымі гукамі э, о, у, а абазначаць літарай j з адпаведнай галоснай — jэхаць, jолка, jунак, мaja, a літары е, ё, ю, я пакінуць для абазначэння адпаведнага галоснага гуку і мяккасці папярэдняга зычнага — лес, нёс, людзі, мяса).

Працы

Праекты

• Праграма па вывучэнні беларускіх гаворак і збіранні звестак для складання Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы

Кнігі

• «Гаворкі ўсходніх паветаў Гомельскай губерні ў іх сучасным стане» (1927)
• «Северско-белорусский говор. Исследование в области диалектологии и истории белорусских говоров» (1927), залаты медаль Рускага геаграфічнага таварыства ў 1928 годзе.
• «Гаворкі на тэрыторыі Смаленшчыны» (1960)
• «Словарь народных говоров Западной Брянщины» (1973)

Артыкулы

• «Беларуская мова ў святле яе навуковага пазнання» (1922)
• «Да пытання аб ляшскіх рысах у беларускай фанетыцы» (1927)
• «Беларускае мовазнаўства ў 1917—1927 гг.» (1930)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Павел Андрэевіч Растаргуеў
• Баринов И. Павел Расторгуев и его малая родина // Запісы беларусаведа, 5 ліпеня 2021.
• Ольга Белугина, Мария Мухина Имя профессора П. А. Расторгуева как символ славянской лингвокультуры в пограничном регионе (руск.) // novozybkov.ru, 18.04.2014
• Расторгуев, П. А. Белорусская речь в ее современном и прошлом состоянии(недаступная спасылка) // Курс белоруссоведения: лекции, читанные в Белорусском народном университете в Москве летом 1918 года. — М., 1918—1920. — С. 185—257.
• Словарь народных говоров западной Брянщины (1973). П. А. Расторгуев — Беларускія дыялектныя слоўнікі (нявызн.). bydialects.org. Праверана 28 лютага 2025.