Паразітызм
Паразіты́зм (ад стар.-грэч.: παράσιτος — «нахлебнік») — адзін з відаў суіснавання арганізмаў, калі адзін арганізм (паразіт) жыве за кошт другога (гаспадара).
Паразіт, які выкарыстоўвае гаспадара як асяроддзе жыцця, атрымлівае шэраг пераваг, але пры гэтым перажывае экалагічныя цяжкасці. Асноўныя адаптацыі да паразітызму: малыя памеры цела, спрашчэнне знешняй і ўнутранай будовы, павышэнне здольнасці да размнажэння, наяўнасць змены гаспадароў у жыццёвым цыкле.
Жывы арганізм як асяроддзе жыцця правіць
Паразіты могуць пасяляцца на паверхні цела гаспадара як у выпадку эктапаразітызму (вошы, блохі, кляшчы, клапы) або ўнутры яго ў выпадку эндапаразітызму (малярыйны плазмодый, аскарыды, воласагаловы, бычыны цэпень). У эктапаразітаў вялікая частка цела знаходзіцца звонку гаспадара (у кантакце з навакольным асяроддзем) і толькі органы жыўлення ўпіваюцца ў яго жывыя тканкі. У эндапаразітаў у працэсе эвалюцыі выпрацаваліся асаблівыя прыстасаванні: органы фіксацыі, якія забяспечваюць пражыванне ў арганізме гаспадара (кутыкулярныя кручкі, прысоскі); спецыфічнае покрыва цела, якое абараняе паразітаў ад ператраўлівання стрававальнымі сокамі гаспадара.
Трапіўшы ва ўнутранае асяроддзе гаспадара, эндапаразіт атрымлівае шэраг пераваг:
- багацце лёгка даступнай для засвойвання ежы, якая не патрабуе перабудовы працэсаў стрававання. Напрыклад, клетачны сок раслін, кроў жывёл, змесціва іх стрававальнага тракту, ужо апрацаванае ферментамі;
- абароненасць ад непасрэднага ўздзеяння абіятычных і біятычных фактараў знешняга асяроддзя. Усе ўзаемадзеянні са складанымі і зменлівымі навакольнымі ўмовамі і ворагамі бярэ на сябе арганізм гаспадара;
- адносная стабільнасць умоў існавання. Унутранае асяроддзе арганізма па шэрагу фізіка-хімічных фактараў мае высокую ступень пастаянства.
У той жа час арганізм як асяроддзе жыцця стварае для паразітаў некаторыя экалагічныя цяжкасці:
- абмежаванасць асяроддзя ў часе і прасторы;
- цяжкасць распаўсюджвання ад адной асобіны гаспадара да другой;
- складанасці ў забеспячэнні кіслародам;
- абарончыя рэакцыі арганізма гаспадара.
Як перавагі, так і экалагічныя цяжкасці жыцця ў іншым арганізме абумовілі фарміраванне ў паразітаў разнастайных адаптацый, якія дазваляюць ім эфектыўна размнажацца і працвітаць.
Адаптацыі да жыцця ў іншым арганізме правіць
Багацце лёгка даступнай ежы прывяло да спрашчэння сістэмы стрававання ў паразітаў. Напрыклад, у пячоначнага смактуна стрававальная сістэма спрошчана, а ў бычынага цэпеня і зусім страчана. Усмоктванне пажыўных рэчываў у стужачных чарвей адбываецца ўсёй паверхняй цела.
У паразітычных раслін жыўленне сокамі гаспадара прывяло да рэдукцыі сістэмы фотасінтэзу і страты хларафілу. Сярод раслін сустракаюцца поўныя паразіты і паўпаразіты. Паразіты не ўтрымліваюць хларафілу, напрыклад, павітуха, заразіха, рафлезія, таемнік. Паўпаразіты (амяла) маюць хларапласты і бяруць ад расліны толькі мінеральныя рэчывы.
У адрозненне ад свабоднажывучых арганізмаў, якія самі ўзаемадзейнічаюць з навакольным асяроддзем, паразіты «пералажылі» цяжар рэгуляцыі адносін з асяроддзем на гаспадара. Адсутнасць у паразітаў непасрэднага кантакту з фактарамі знешняга асяроддзя прывяла да спрашчэння будовы іх нервовай сістэмы і рэдукцыі органаў пачуццяў. Знікла і неабходнасць выпрацоўкі прыстасаванняў для актыўнай і пасіўнай абароны ад ворагаў.
Паколькі ўмовы пражывання паразітаў пастаянныя і аптымальныя, у іх няма неабходнасці выпрацоўваць складаныя механізмы адаптацыі. Гэта прыводзіць да эканоміі расходу энергіі на працэсы, не звязаныя з падтрыманнем жыццядзейнасці.
Абмежаванасць памераў асяроддзя пражывання паразітаў кампенсуецца малымі памерамі іх цела і спрашчэннем знешняй будовы, а цяжкасці ў распаўсюджванні — павышэннем здольнасці да размнажэння.
Вялікая пладавітасць у паразітаў атрымала назву «закона вялікай колькасці яец». Напрыклад, чалавечая аскарыда за суткі здольна адкласці 250 тыс. яец, а за 5—6 месяцаў палавой спеласці — 50—60 млн яец. Іх маса ў 1700 разоў перавышае масу самкі.
Інтэнсіўнае развіццё палавой сістэмы забяспечвае высокія рэпрадуктыўныя магчымасці віду. Гэтаму таксама садзейнічаюць партэнагенез (развіццё без апладнення), поліэмбрыянія (калі з аднаго яйца паяўляецца многа зародкаў), бясполае размнажэнне (самкі нараджаюць толькі самак). Узнікненне гермафрадытызму (сумяшчэнне ў адным арганізме мужчынскай і жаночай палавых сістэм) з'яўляецца гарантыяй палавога размнажэння пры наяўнасці нават адной асобіны. Абарона аплодненых яец шматслойнымі абалонкамі і забеспячэнне зародка харчаваннем садзейнічаюць выжыванню патомства. Развіццё прыстасаванняў для выхаду лічынак з яйца і цела гаспадара ў знешняе асяроддзе і іх пранікненне ў арганізм новага гаспадара садзейнічаюць рассяленню.
Дзякуючы змене гаспадароў у жыццёвым цыкле паразіта не дапускаецца збіранне ў адным арганізме вялікай колькасці асобін, што магло б прывесці да гібелі гаспадара.
Складанасці ў забеспячэнні кіслародам прывялі ў паразітаў да рэдукцыі дыхальнай сістэмы і пераходу да анаэробнага дыхання. Паколькі іх энергетычныя затраты не вялікія, а запасы ежы невычарпальныя, то такі спосаб дыхання апраўданы.
Літаратура правіць
- Біялогія: вучэб. дапам. для 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / С. С. Маглыш, А. Я. Карэўскі; пад рэд. С. С. Маглыш; пер. з рус. мовы В. У. Клімко. — Мінск: Нар. асвета, 2010. ISBN 978-985-03-1462-8