Вікіпедыя

Пермскія мовы

Пе́рмскія мовы — група роднасных моў у складзе фіна-ўгорскай галіны ўральскай моўнай сям'і, на якіх размаўляюць удмурты, комі, комі-пермякі і комі-язвінцы. Распаўсюджаныя ў рэспубліцы Комі, Комі-Пярмяцкай акрузе, Удмуртыі, Пермскім краі і некаторых іншых навакольных суб'ектах Расійскай Федэрацыі.

Пермская
Таксон група
Арэал Удмуртыя, Рэспубліка Комі, Пермскі край, Рэспубліка Татарстан, Рэспубліка Башкартастан, Кіраўская вобласць
Колькасць носьбітаў 775,6 тыс.
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Уральская сям'я

Фіна-ўгорская сям'я
Склад
комі мова, удмурцкая мова
Коды моўнай групы
ISO 639-2 —
ISO 639-5 —
Класіфікацыя ўральскіх моў паводле карты Еўразіі:      Юкагірскія      Самадыйскія      Венгерскія      Фіна-волжскія і пермскія

Агулам на пермскіх мовах размаўляе прыкладна 775 000 чалавек з агульнай колькасці пермскіх народаў, якая прыкладна складае 1 055 000 чалавек[1][2][3].

Гісторыя правіць

У канцы 3 тысячагоддзя да н.э. старажытная агульная фіна-ўгорская мова падзялілася на дзве галіны: правенгерскую, якая стала продкам мансійскай, хантыйскай і венгерскай моў, і фіна-пермскую, якая цяпер з'яўляецца продкам саамскіх, прыбалтыйска-фінскіх, фіна-волжскіх і пермскіх моў.

З сярэдзіны 2 тысячагоддзя да н. э пачынаецца новы этап у гісторыі фарміравання пермскіх моў. У гэтыя часы з фіна-пермскай моўнай супольнасці выдзяляецца агульная пермская мова — мова, на якой размаўлялі пярмяне, продкі сучасных удмуртаў і комі. Носьбіты гэтай мовы пражывалі ў басейне Вяткі і ў сярэднім і ніжнім цячэннях Камы. Аб гэтым сведчыць багатая гідранімія ў раёнах гэтых рэк, якая захавалася да нашых часоў[4].

Наступная гісторыя пярмянаў характарызуецца трапленнем пярмянаў у розныя прыродныя і палітычныя ўмовы. Пад уплывам булгараў частка пярмянаў у перыяд з IV па VII ст. мігруе на паўночны ўсход у раёны сучаснай рэспублікі Комі[5]. Распад пермскай моўнай супольнасці ўзмацняецца ў VII-VIII ст., калі паўднёвыя пярмяне (продкі ўдмуртаў) трапілі ў склад Волжскай Булгарыі, у выніку чаго тагачасныя гаворкі паўднёвых пярмянаў зазналі на сабе вялікі ўплыў цюркскіх моў.

Распад пермскай моўнай супольнасці на агульную комі мову і старажытнаўдмурцкую мову прыпадае на IX[5]-XIII[6] стагоддзі.

Паводле меркавання вядомага і славутага фінавуграведа В. Лыткіна, агульная мова комі да падзялення на тры гаворкі праіснавала ўсяго прыкладна 1-2 стагоддзі (прыкладна на мяжы першага і другога тысячагоддзя). Першапачаткова мова комі падзялілася на дзве гаворкі (комі-зыранская і комі-пярмяцкая): гэта было звязана з міграцыяй зыранаў на поўнач. Падзяленне мовы комі на комі-зыранскую і комі-пярмяцкую канчаткова адбылося прыкладна ў 14-15 ст. Комі-язьвінская гаворка як самастойная лінгвістычная адзінка канчаткова склалася значна пазней у выніку ізаляцыі ўсходняе супольнасці комі-пярмякаў расійскімі пасяленцамі.

Зазнала на сабе культурную асіміляцыю з боку рускіх і комі-пярмяцкая супольнасць комі-зюздзінцаў, якія пражываюць у Кіраўскай вобласці. У сярэдзіне 20 ст. іх налічвалася прыкладна 7 000 чалавек, у 1970-х — толькі 700. У нашыя часы комі-зюздзінцаў у Афанасьеўскім раёне вобласці (традыцыйная тэрыторыя пражывання зюздзінцаў) налічвалася толькі 318[7]. На думку В Лыткіна гаворка зюздзінцаз аймае сярэдняе палажэнне паміж зыранскай і пярмяцкай мовамі.

Класіфікацыя правіць

Пермскія мовы знаходзяцца ўнутры фіна-пермскай падгаліны фіна-ўгорскай галіны ўральскіх моў. Унутры пермскія мовы не падзяляюцца на якія-небудзь групы.

Калі паказваць схематычна, то класіфікацыя пермскіх моў адносна ўральскіх выглядае наступным чынам.

Трэба памятаць, што часам тры комі мовы лічуць гаворкамі агульнай комі мовы. Існуюць таксама класіфікацыі, паводле якіх комі-язьвінская мова лічыцца дыялектам комі-пярмяцкай мовы.

Асноўная характарыстыка правіць

Пісьменнасць правіць

Комі мова правіць

Да хрышчэння ў хрысціянства народам комі ўжываліся рунічныя знакі (г. зв. «пасы»), якія выразаліся на паляўнічых драўляных календарох і іншых прадметах хатняга быту. Хрысціянскім місіянерам Стэфанам Пермскім (які з'яўляўся комі па паходжанні) у другой палове XIV ст. была створана старажытнапермская пісьмовасць (абур, анбур), якая выйшла з ужытку ў 17-18 ст.

У 17-18 ст. пачынае з'яўляецца кірылічная комі пісьмовасць, якая існавала ў шматлікіх варыянтах. У 1917 годзе ўтварыліся дзве новых літаратурных нормы мовы комі: комі-зыранская і комі-пярмяцкая літаратурныя мовы. У 1920 г. з'яўляецца г. зв. «маладцоўскі алфавіт» (атрымаў назву па аўтару алфавіту Васілю Маладцову), таксама ўжываўся і фанематычны алфавіт. У 1930 г. з'яўляецца комі алфавіт на аснове лацінскага алфавіту, але ў 1936 г. зноў быў вернуты алфавіт паводле аўтарства Маладцова. У 1938 г. алфавіт Маладцова быў заменены на алфавіт, які выкарыстоўваецца па цяперашні час: стандартныя 33 рускія літары з даданнем літар «і», «ӧ» і некаторых дыграфаў. У комі-язьвінскім алфавіце адстунічае літара «і» і дыграф дз, але прысутнічаюць літары «ӱ», «ө», а таксама дыграф дч.

Алфавіты комі-зыранаў і комі-пермякоў поўнасцю аднолькавыя.

Алфавіт Маладцова правіць
А а Б б В в Г г Ԁ ԁ Ԃ ԃ Д д Е е
Ж ж Ԅ ԅ Ԇ ԇ И и Ј ј К к Л л Ԉ ԉ
М м Н н Ԋ ԋ О о П п Р р С с Ԍ ԍ
Т т Ԏ ԏ У у Ф ф Х х Ч ч Ш ш Щ щ
Ы ы
Сучасны комі алфавіт правіць
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и І і Й й К к Л л М м Н н
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т У у Ф ф
Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Удмурцкая мова правіць

Першыя запісы па-ўдмурцку датуюцца XVIII стагоддзем: гэта былі першыя спробы паслядоўнага фанетычнага запісу ўдмурцкіх словаў і выразаў кірылічным альбо лацінскім алфавітам, аднак у пазнейшыя часы сістэма запісу ўдмурцкай мовы амаль заўсёды базавалася на кірылічнай аснове. Прыкладна з другое паловы XIX ст. пачынаецца друк кніг па-ўдмурцку і з 90-х гадоў таго ж стагоддзя ўдмурцкая пісьмовасць амаль канчаткова набывае сучасны выгляд. Сучасны ўдмурцкі алфавіт складаецца з традыцыйных 33 літар рускага алфавіта і 5 дадатковых літар Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӥ ӥ, Ӧ ӧ, Ӵ ӵ, якія адлюстроўваюць спецыфічныя ўдмурцкія гукі, не ўласцівыя рускай мове.

Сучасны ўдмурцкі алфавіт правіць
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ж ж Ӝ ӝ З з Ӟ ӟ И и Ӥ ӥ Й й
К к Л л М м Н н О о Ӧ ӧ П п
Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ӵ ӵ Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Геаграфія правіць

 
Прыблізная карта тэрыторый пражывання балцкіх, славянскіх і фіна-ўгорскіх плямёнаў у сучаснай Расіі ў ІХ ст. Чырвоным уверсе абазначаная тэрыторыя племені пярмянаў.

На пермскіх мовах размаўляюць пераважна ў рэспубліцы Комі, Удмуртыі і Комі-Пярмяцкай акрузе Пермскага края. Таксама асобныя групы носьбітаў пражываюць і ў іншых рэгіёнах Расіі — кольскія комі на Кольскім паўвостраве, комі-пермякі-зюздзінцы — ў Афанасьеўскім раёне Кіраўскай вобласці, комі-язвінцы — ў Краснавішэрскім раёне Пермскага края. Адасобленыя групы комі жывуць у Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе — Югра, Цюменскай, Омскай і некаторых іншых абласцях.

Раней пярмяне займалі велізарныя па плошчы землі ў басейнах Камы, Вычагды і Вяткі, але цяпер пермскамоўнае насельніцтва ў гэтых мясцінах адсутнічае, саступіўшы на поўнач і ўсход пад напорам расійскіх пасяленцаў.

Грамадскае жыццё правіць

 
Падручнік па комі-пярмяцкай мове для вучняў 7 і 8 класаў

Некаторыя пермскія мовы маюць афіцыйны статус у асобных суб'ектах Расійскай Федэрацыі. Комі-зыранская мова паводле Канстытуцыі рэспублікі Комі мае афіцыйны статус нароўні з рускай[8]. Удмурцкая мова мае афіцыйны статус нароўні з рускай у рэспубліцы Удмуртыя[9]. Комі-пярмяцкая мова можа ўжывацца ў афіцыйных установах Комі-Пярмяцкай акругі разам з дзяржаўнай рускай.

Комі-язьвінская мова афіцыйнага статусу не мае.

У некаторых класах сярэдніх школ трох суб'ектаў вывучаюцца адпаведна комі-зыранская, удмурцкая і комі-пярмяцкая мова. Існуюць тэлеперадачы па-комі-зыранску, комі-пярмяцку і ўдмурцку.

Выдаецца шэраг газетаў і іншых друкаваных выданнях на комі-зыранскай, комі-пярмяцкай і ўдмурцкай мове. У рэспубліцы Комі гэта газеты Коми му, Чужан кыв, Войвыв кодзув, Арт, Выль туйöд, Парма гор, ва Удмуртыі — Ошмес, Удмурт дунне.

Зноскі

  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года Архівавана 22 сакавіка 2014. (руск.)
  2. ↑ The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan Архівавана 11 ліпеня 2012. (англ.), (руск.)
  3. ↑ Державний комітет статистики України. Всеукраїнський перепис населення 2001. (укр.)
  4. ↑ Ухов Сергей. История Вятки как часть этнической истории восточной Европы Архівавана 29 красавіка 2012. (руск.)
  5. ↑ а б Энциклопедия Пермской области — Коми-Пермяцкий язык (руск.)
  6. ↑ (недаступная спасылка) Пермские языки [Permic] (руск.)
  7. ↑ Зюздинские коми-пермяки. Uralistica.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 студзеня 2022. Праверана 10 чэрвеня 2015.
  8. ↑ Канстытуцыя рэспублікі Комі (руск.)
  9. ↑ Канстытуцыя рэспублікі Удмуртыя Архівавана 6 мая 2012. (руск.)

Спасылкі правіць

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
комі-зыранскай

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
комі-пярмяцкай

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
ўдмурцкай

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пермскія_мовы&oldid=4708312"