Ясельда

рака ў Беларусі
(Пасля перасылкі з Рака Ясельда)

Ясельда, Ясольда — рака ў Брэсцкай вобласці, левы прыток Прыпяці. Даўжыня 250 км. Вадазбор 7790 км. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 35,8 м³/с. Агульнае падзенне ракі 37,5 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,15 .

Ясельда
Характарыстыка
Даўжыня
  • 250 км
Басейн 7 790 км²
Расход вады 35,8 м³/с
Вадацёк
Выток  
 • Каардынаты 52°44′42″ пн. ш. 24°20′57″ у. д.HGЯO
Вусце Прыпяць
 • Каардынаты 52°07′03″ пн. ш. 26°26′45″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма Прыпяць → Дняпро → Чорнае мора
Краіна
Рэгіён Брэсцкая вобласць
physical
Ясельда
Ясельда
physical
выток
выток
вусце
вусце
— выток, — вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва правіць

Назва Ясельды мае балцка-яцвяжскае паходжанне.

На другой пазіцыі ў назве аснова -(u)da, ад яцвяжскага *udā «вада, рака»[1]. Да балцкага *vad- / ud- «вада». Далей да індаеўрапейскага «воднага» кораня *aṷed- : aud- : ūd-, якое ад *aṷ(e)- «апырскваць, увільгатняць, цячы»[2][3].

Гідранімічны корань Ud- таксама ў назвах сожскай ракі Удага, ракі Выдзега[ru] на Пскоўшчыне (> *Udega). З гідранімічным пашыральнікам -r- у назвах літоўскай ракі Ūdara[4], ракі і возера Удрай[ru] (у басейне Ловаці). Пазнейшы варыянт кораня Выд-, апроч назвы Выдзега, у назве сожскай ракі Выдраж / Выдрыжа / Выдра (прыток Сажа)[5].

Корань *Ud- адносіцца да старабалцкай гідранімічнай асновы Vad- : Ved- : Ud-. Ад яе таксама назвы дзвінскай ракі Водзьга, дняпроўскай ракі Водса, дзесенскай ракі Ведзьга, літоўскай ракі Vadaga / Vedega, прускага гідроніма Asege-wad «Яршовае возера».

Апроч Ясельды, другая аснова -da і ў рачных назвах Грыўда, Нёўда, Сёгда, Саколда, Голда. Гэтыя назвы паказваюць арэал менш-больш паміж Навагрудкам на ўсходзе, Беластокам на захадзе і Івацэвічамі на поўдні. У гэтым арэале таксама сканцэнтравана іншых гідронімаў яцвяжскага паходжання: Свіцязь, Зэльва, Зецела.

Ясельда — яцвяжскі аналаг назвы ракі Іслач, яны ўзаемаперакладальныя. Значэнне другой асновы «рака» перадаецца ў першым выпадку праз -(u)da, у другім — праз балцкае ak- «крыніца, калодзеж; вада, рака».

Першая аснова Is-l- у назве Іслачы ад індаеўрапейскага *eis- / *is- «хутка рухацца», тады да карацейшага *ei- / *i- «ісці»[6]. Першая аснова Jas-el- у назве Ясельды — ад фанетычнага варыянта гэтага кораня *i̯ā-s-, са значэннем «(імкліва) рухацца»[7], з пашыральнікам -el- як у гідронімах тыпу Зецела, *Скідзела. Корань *i̯ā- і ў назве саміх яцвягаў (ад рачной назвы тыпу *Jātvā)[8].

Таго ж паходжання аснова Яс- у азёрнай назве Яс(с)ы на поўначы старабалцкай тэрыторыі. Праз адно[ru] возера Яс(с)ы (у Цвярской вобласці) цячэ дзвінская Таропа, праз другое[ru]Пскоўскай вобласці) — рака Вялікая (уцякае ў Пскоўскае возера). «Рухальныя» назвы гэтых азёраў матываваныя іх праточнасцю.

Гідранімічная аснова Jas-el- таксама ў стараеўрапейскай назве ракі Ясель[pl] (Jasiel > Jasiołka) у басейне верхняга цячэння Віслы[9]. Адзначаецца прысутнасць балцкіх гідронімаў на працягу цячэння Віслы[10].

Назву Ясельды можна перадаць як «Імклівая (ходкая) рака».

Адзначаецца прымеркаванасць імаверна роднасных рачных назваў Ясельда, Іслач, Свіслач да дняпроўска-нёманскага водападзелу: на захадзе цяперашняй Беларусі абапал водападзелу Ясельда і нёманская Свіслач, у цэнтры краіны — Іслач і бярэзінская Свіслач.

Магчыма, такую ж будову, што і назва Ясельда, мае назва ракі Сезельда[ru] на Ніжнім Павоччы[11]. Рака вядомая таксама як Сезелка (< *Сезела, -el-). Корань Сез- вядомы з рачной назвы Сезема на Верхнім Павоччы (паміж калужскімі паселішчамі Варатынскам і Мяшчоўскам)[12], у атачэнні балцкіх гідронімаў. Ніжняе Павочча, асабліва басейн ракі Мокша, вядомы сваімі нечаканымі гідранімічнымі балтызмамі[13].

Гідраграфія правіць

 
Веснавое разводдзе

Пачынаецца на вышыні 168,6 м над узроўнем мора, за 4 км на поўнач ад вёскі Клепачы Пружанскага раёна, у вярхоўі цячэ па Прыбужскай раўніне, далей па нізіне Прыпяцкага Палесся (па Бярозаўскім, Драгічынскім і Пінскім раёнах) праз Спораўскае возера. Вусце каля вёскі Качановічы Пінскага раёна. Ясельда ўваходзіць у водную сістэму, якая Агінскім каналам злучае басейн Прыпяці з басейнам Нёмана.

Веснавое разводдзе ў канцы сакавіка, доўжыцца да 1-й палавіны мая. Сярэдняя вышыня над межанным узроўнем ад 1,4 м у вярхоўі да 2,6 м у ніжнім цячэнні, найбольшая адпаведна 1,7 і 3,1 м. Замярзае рака ў пачатку снежня, крыгалом у канцы сакавіка. Веснавы ледаход працягваецца 2—3 сутак. Расход вады каля вёскі Сінін Пінскага раёна (53 км ад вусця) найбольшы 573 м/с (1958), найменшы 1,36 м³/с (1956).

Даліна невыразная, месцамі трапецападобная; яе шырыня 2—4 км, найбольшая 6—8 км. Пойма двухбаковая, у сярэднім цячэнні шырынёй 0,8—1,2 км, у ніжнім 1,5—6 км. Рэчышча ад вытоку на працягу 39,1 км, а таксама на тэрыторыі Бярозаўскага раёна ад аграгарадка Сялец да аграгарадка Стрыгінь на працягу 15 км каналізаванае.

На неканалізаваных участках рэчышча звілістае і моцназвілістае, яго шырыня 10—40 м, найбольшая 80 м (каля вёскі Купяцічы Пінскага раёна).

Асноўныя прытокі правіць

Справа: Башта, канал Вінец, Аснежыцкі канал, Ласінцы, Мыш, Мерачанка. Злева: Цемра, Жыгулянка, Хатава, Агінскі канал.

На рацэ правіць

Гарады: Бяроза. Вёскі: Моталь. Вадасховішчы: Сялец.

У басейне ракі вадасховішча Руднікі (Пружанскі раён)[14], Джыдзінне[15] (Іванаўскі раён).

Заўвагі правіць

  1. K. Būga. Jotvingių žemės upių vardų galūnė -da. // Tauta ir žodis. — 1923. — Т. 1. — С. 100.
  2. K. Karulis. Latviešu etimolog̓ijas vārdnīca. Rīga, 2001. C. 1083—1084.
  3. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 78—81.
  4. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 351.
  5. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 181.
  6. V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 300—301.
  7. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 296.
  8. V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. С. 286—289.
  9. J. Rozwadowski. Nawzy Wisly i jej dorzecza. Warszawa, 1921. C. 15.
  10. В. Э. Орел. Неславянская гидронимия бассейнов Вислы и Одера // Балто-славянские исследования. 1988—1996. М., 1997. С. 332—358.
  11. Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 238.
  12. Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 46.
  13. Ю. В. Откупщиков. Древняя гидронимия в бассейне Оки // Балто-славянские исследования XVI. Москва, 2004. С. 83—114.
  14. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 430. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
  15. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 95. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6).

Літаратура правіць

  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
  • Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.
  • Ясельда / И. В. Абрамова [и др.]; под общ. ред. А. А. Волчека, И. И. Кирвеля, Н. В. Михальчука; Национальная академия наук Беларуси, Полесский аграрно-экологический институт. — Минск : Беларуская навука, 2017. — (Реки Полесья). — 416, [2] с. ISBN 978-985-08-2220-8.