Салярыс (раман)

фантастычны раман Станіслава Лема
(Пасля перасылкі з Салярыс, раман)

«Саля́рыс» (польск.: Solaris) — фантастычны раман Станіслава Лема, прысвечаны ўзаемаадносінам людзей будучыні і разумнага акіяна на планеце Салярыс.

Салярыс (раман)
польск.: Solaris
Вокладка беларускага выдання рамана.
Вокладка беларускага выдання рамана.
Аўтар Станіслаў Лем[1]
Жанр psychological novel[d], hard science fiction[d], планетарны раман[d], навуковая фантастыка, philosophical fiction[d] і metaphysical science fiction[d]
Мова арыгінала польская
Выпуск 1961
Электронная версія

У рамане апісваецца гісторыя безнадзейнай спробы чалавецтва ўсталяваць кантакт з іншапланетнай формай жыцця на далёкай планеце. Планета Салярыс населена «акіянам» — адзінкавым арганізмам, які пакрывае ўсю паверхню планеты.

Дзеянне рамана Салярыс разгортваецца ў далёкай будучыні. Апавяданне вядзецца ад асобы доктара Крыса Кельвіна, прысутнічаюць дзве сюжэтныя лініі: знаходжанне Кельвіна на станцыі «Салярыс» і гісторыя адкрыцця і даследавання планеты ў форме знаёмства Кельвіна з навуковай бібліятэкай на борце станцыі і яго ўспамінаў.

Планета Салярыс

правіць

Планета Салярыс была адкрыта больш за 130 гадоў да падзей у рамане. Яна знаходзіцца ў сістэме падвойнай зоркі і рухаецца па складанай арбіце каля абаіх свяцілаў. Дыяметр прыблізна на 20 % больш зямнога, атмасфера атрутная для чалавека. Праз кароткі час навукоўцы звярнулі пільную ўвагу на дзіўнасці арбіты планеты, бо паводле законаў нябеснай механікі Салярыс павінна была зваліцца на паверхню адной з зорак, але з-за невытлумачальных прычын гэтага не адбывалася. Пры наступным больш старанным даследаванні планеты апынулася, што практычна ўвесь яе плошчу накрывае акіян з халадцападобнай субстанцыі, якая ўласна і была адзіным насельнікам гэтай планеты. Гэта субстанцыя несумнеўна была разумна настолькі высокага парадку, што магла ўздзейнічаць на траекторыю арбіты планеты шляхам непасрэднага мадэлявання метрыкі часу-прасторы.

Зямная навукова-доследная станцыя «Салярыс» уяўляе сабой лабараторыю, абсталяваную ўсім неабходным для вывучэння, якая парыць над паверхняй планеты на вышыні парадку сотняў метраў — некалькіх кіламетраў дзякуючы антыгравітацыйным прыладам. З тэксту кнігі можна выказаць здагадку, што яна разлічана на сталае знаходжанне 4—5 чалавек на працягу шматлікіх месяцаў. Акрамя станцыі па кругавой арбіце вакол Салярыса круціцца Сатэлоід, штучны спадарожнік прызначаны для кантролю арбіты, збору дадзеных і сувязі з Зямлёй.

Салярыстыка

правіць

З таго моманту, як былі выяўлены дзіўнасці ў арбіце планеты, бярэ пачатак навука салярыстыка, асноўнай задачай якой можна было назваць усталяванне кантакту з Акіянам. Аднак усе спробы праваліліся адна за адной. Даследчыкі з Зямлі адразу звярнулі ўвагу на тое, што Акіян здольны ўтвараць невядомыя структуры на сваёй паверхні. Некаторыя з гэтых структур былі пабудаваны з ужываннем вельмі складанага матэматычнага апарата. Акрамя таго аналіз электрамагнітных і гравітацыйных хваль, якія генерыруюцца Акіянам, выявіў вызначаныя заканамернасці. Варта заўважыць, што і акіян ажыццяўляў некаторыя дзеянні, якія зямляне інтэрпрэтавалі як спробу кантакта з яго боку. Аднак усе гэтыя факты не прывялі даследчыкаў да шляху разумення таго, як жа можна мець зносіны з акіянам. Салярыстыка, нягледзячы на высілкі выбітных вучоных у яе шэрагах, стала своеасаблівай апісальнай навукай, якая не змагла зрабіць ніякіх вынікаў і прадказанняў. Тым не менш, яна стала стала адной з асноўных навук таго часу і падзялілася на шматлікія галіны:

  Але акрамя пошукаў кантакту існавалі і іншыя галіны салярыстыкі, дзе спецыялізацыя стала гэткай вузкай, асабліва за апошнюю чвертку веку, што салярыст-кібернетык і салярыст-сіметрыядолаг з цяжкасцю разумелі адзін аднаго.  

Утварэнні на паверхні планеты Салярыс (мастак Дамінік Сігнарэт)
 
Сіметрыяда.
 
Асіметрыяда.
 
Мімоід.

Асноўны сюжэт

правіць

Прыбыццё галоўнага героя рамана — доктара Крыса Кельвіна — на борт доследнай станцыі на навуковае дзяжурства супадае з крызісам салярыстыкі і згасаннем цікавасці да даследавання планеты.

На станцыі доктар адразу выяўляе хаос і запусценне. Ён чакаў сустрэць траіх насельнікаў: Гібарыяна, Снаўта і Сарторыуса. Аднак за некалькі гадзін да гэтага доктар Гібарыян скончыў самагубствам. Астатніх дваіх Кельвін знаходзіць у стане глыбокай дэпрэсіі на грані вар’яцтва. Высвятляецца, што прычынай дэпрэсіі экіпажа з’яўляецца Салярыс, які пасылае на станцыю істот, якіх можна было б назваць фантомамі, калі б яны не былі матэрыяльнымі. Персанальна Кельвіну Акіян пасылае яго жонку Херы, якая памерла дзесяць гадоў назад.

Крыс на самім сабе адчувае ўсе праблемы і расчараванні, якія выпрабавала салярыстыка. Людзі даследуюць Акіян, але і Акіян своеасабліва даследуе іх. Прычым робіць гэта бязлітасна, не аддаючы справаздачы ў тым, што так ён можа пашкодзіць людзям.

Кельвін сам пачынае разумець, што яму недалёка да страты розуму, і спрабуе супрацьстаяць уздзеянню Салярыса на яго псіхіку. Спрабуе пазбавіцца ад Хэры, пасадзіўшы яе ў ракету і адправіўшы ракету ў палёт за межы станцыі. Аднак усё гэта не дапамагае, і Хэры з’яўляецца зноў. Кельвін ужо не ў сілах супрацівіцца яе прысутнасці. Ён спрабуе зразумець, хто яны такія і якім чынам акіян стварае гэты складаныя структуры. Эксперыменты паказваюць, што фантомы не проста матэрыяльныя, але практычна бессмяротныя. Акіян стварае складаныя нейтрынныя структуры, якія практычна не адрозніваюцца ад жывых арганізмаў, стабілізуючы іх у межах планеты ўласным сілавым полем. Хэры спрабуе скончыць самагубствам, выпіўшы вадкі кісларод, але зноў вяртаецца да жыцця. Астатнім не лягчэй, яны таксама пераносяць наведванне сваіх «госцяў», выявы якіх Салярыс чэрпае з глыбінь падсвядомасці зямлян.

Кельвін і Снаўт прымаюць рашэнне працягнуць эксперыментальную працу. Яны здымаюць энцэфалаграму мозгу Кельвіна, мадулююць па ёй пучок цвёрдага гама-выпраменьванні і накіроўваюць гэты пучок у розныя ўчасткі акіяна. Але нават пасля такой спробы кантакту даследчыкі не могуць дамагчыся рэакцыі Акіяна. Пакуль працягваюцца эксперыменты, Хэры знаходзіць спосаб знішчыць сябе ў анігіляцыйнай камеры станцыі.

Не дамогшыся і гэтымі эксперыментамі рэакцыі ад Акіяна, экіпаж станцыі прыходзяць да выніку пра тое, што прысутнасць людзей больш не мае сэнсу. Кельвін падае рапарт кіраўніцтву з прапановай пра спыненне далейшых эксперыментаў, прапануючы вярнуць экіпаж на Зямлю. Аднак пазней, паколькі «фантомы» перасталі з’яўляцца — што і было рэакцыяй Акіяна на эксперымент — ён вырашае застацца і працягнуць спробы ўсталяваць кантакт з Акіянам.

Культурны ўплыў

правіць

Раман аказаў вялікі ўплыў на развіццё навуковай фантастыкі, кніга неаднаразова экранізавалася і перакладзена на шматлікія мовы свету, у тым ліку і на беларускую.

Экранізацыі

правіць
  «Салярыс» — гэта кніга, з-за якой мы выдатна палаяліся з Таркоўскім. Я прасядзеў шэсць тыдняў у Маскве, пакуль мы спрачаліся пра тое, як рабіць фільм, потым абазваў яго дурнем і з’ехаў дадому… Таркоўскі у фільме жадаў паказаць, што космас вельмі адваротны і непрыемны, а вось на Зямлі — выдатна. Але я пісаў і думаў зусім наадварот.  

Беларускія пераклады

правіць

Перакладзены на беларускую Максімам Валошкам, выданы ў серыі «Бібліятэка замежнай прозы» выдавецтвам «Мастацкая літаратура» (1994), тыражом 15000 асобнікаў. Пераклад зроблены з выдання Lem S. Solaris. — Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1963.[2]

Зноскі

  1. Lem S. Solaris — 1961.
  2. Станислав ЛЕМ: Библиография: 1994. Архив БВИ. Праверана 30 верасня 2016.(недаступная спасылка) (руск.)

Спасылкі

правіць