Вікіпедыя

Сухары (Магілёўскі раён)

аграгарадок у Магілёўскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сухары (значэнні).

Сухары́[2] (трансліт.: Suchary, руск.: Сухари) — аграгарадок у Магілёўскім раёне Магілёўскай вобласці Беларусі. Цэнтр Сухарэўскага сельсавета.

Аграгарадок
Сухары
Краіна
Вобласць
Раён
Сельсавет
Каардынаты
Першая згадка
Ранейшыя назвы
Сухарэвічы
Насельніцтва
599 чалавек (2019)
Часавы пояс
Тэлефонны код
222
Паштовы індэкс
213116[1]
Аўтамабільны код
6
СААТА
7244856056
Сухары на карце Беларусі ±
Сухары (Магілёўскі раён) (Беларусь)
Сухары (Магілёўскі раён)
Сухары (Магілёўскі раён) (Магілёўская вобласць)
Сухары (Магілёўскі раён)

Геаграфія

правіць

Знаходзіцца за 27 кіламетраў на ўсход ад Магілёва і чыгуначнай станцыі Лупалава.

Рэльеф раўнінны. На ўсходняй ўскраіне цячэ рака Раста.

Транспартныя сувязі праз шашу Магілёў — Мсціслаў Р96[3]

Гісторыя

правіць
 

Сухары — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны.

За 0,5 км на паўднёвы ўсход ад вёскі, на левым беразе ракі Расты ёсць гарадзішча, што сведчыць пра засяленне мясцін са старажытнасці.[3]

Вядома з 1560 года як сяло дзяржаўнай уласнасці ў Магілёўскай воласці, Аршанскага павета Вялікага Княства Літоўскага. У 1568 годзе нададзена ў часовае валоданне шляхціцу.[3]

Пра гэта даў звесткі этнограф і гісторык, ураджэнец Магілёўшчыны Адам Кіркор[4]:

«Сухар або Сухарэвічы належалі да Магілёўскага замка. У мяне захоўваецца грамата караля Жыгімонта-Аўгуста ад 30 лістапада 1569 года, дадзеная Паўлу Кіркору, якой дорыцца яму мясцовасць у Сухарэвічах, пры рацэ Басі, за яго ваенныя заслугі, і, што цікавей, — за тое яшчэ, што ён валодаў замежнымі мовамі. У грамаце сказана: „а къ тому тежъ ведаючи о немъ, же ся и въ иншихъ разахъ службами своеми сгодыты можеты, по у многыхъ посторонныхъ земляхъ бывалыхъ и разныхъ языковъ турецкаго, татарскаго, больгарскаго, серсбкаго и волоскаго маетны“»

У 1604 годзе ва Ульянаўскім войтаўстве Магілёўскага староства. У 1737 годзе ў сяле была царква.[3]

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772) Сухары ў складзе Расійскай імперыі. Паводле статыстычнага апісання Магілёўскай губерні 1784 года былі аднайменныя мястэчка і вёска. У мястэчку 19 двароў, 93 жыхары, быў млын, драўляная царква, па нядзелях праводзіліся торгі. Вёска — цэнтр маёнтка Чавускага павета, уласнасць памешчыка, 85 двароў, 552 жыхары.[3]

З 1856 года мястэчка атрымала ў спадчыну Марыя Феліксаўна Лістоўская, жонка калежскага асэсара[5], якая мела тут 1697 дзесяцін зямлі.[3] У другой палове 1860-х гадоў Лістоўская напісала статутныя граматы пра вызваленне сваіх прыгонных.

Таксама ў мястэчку былі вадзяны млын і піцейны дом, кулы звозілі для збыту спірт, выраблены на суседніх броварных заводах: Пакроўскім, Кароўчынскім, Паўлаўскім.

У 1878 годзе пачала працу крупадзёрка, на якой выраблялася штогод 130 чвэрцяў круп коштам 120 рублёў.[5]

У 1880 годзе ў мястэчку і сяле 133 двары (91 належаў хрысціянам, 42 — яўрэям) і 730 жыхароў, з якіх 393 праваслаўных і 337 яўрэяў.[6] Меліся крама, драўляная царква, сінагога. Частка жыхароў займалася шавецкім і кравецкім промысламі.[3]

У 1887 годзе школа граматы ператворана ў царкоўна-прыходскую, для якой у тым жа годзе пабудавана памяшканне.[3]

У 1891 годзе[5] з цэглы пабудавана Успенская царква, якая захавалася да нашых часоў і з’яўляецца помнікам эклектычнай архітэктуры з элементамі псеўдавізантыйскага стылю.[3] Архітэктар — Пётр Георгіевіч Камбураў.[7]

Паводле перапісу 1897 года ў Гладкаўскай воласці Чавускага павета Магілёўскай губерні. Мястэчка (53 двары, 406 жыхароў) і сяло (105 двароў, 682 жыхары). У мястэчку меліся 2 крупадзёркі, 13 лавак, царкоўна-прыходская школа, царква, малітоўны дом, 2 піцейныя дамы.[3]

У 1909 годзе ў мястэчку 64 двары, 500 жыхароў, мелася паштовае аддзяленне, казённая вінная крама. У сяле 113 двароў, 814 жыхароў, меўся хлебазапасны магазін. Побач былі аднайменныя сядзіба (2 двары, 9 жыхароў) і фальварак (1 двор, 12 жыхароў, вадзяны млын).[3]

Дзейнічала двухкласнае народнае вучылішча, у якой законанастаўнікам быў свяшчэннік Свята-Успенскай царквы Васіль Ягоравіч Шчэрбаў.[5] Таксама існавала і яўрэйская школа Талмуд-Тора, размяшчалася мяшчанская ўправа.[8]

У студзені 1918 года паблізу вёскі чавускія чырвонагвардзейцы разграмілі атрад польскіх легіянераў. У сакавіку 1918 года ў сувязі з набліжэннем фронту сфарміраваны партызанскі атрад.[3]

25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езду КП(б) Беларусі — у складзе Беларускай ССР. 16 студзеня 1919 года Магілёўская губерня, у якую уваходзілі Сухары, вылучана ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 года вернута ў склад БССР. З 20 жніўня 1924 года цэнтр сельсавета ў Лупалаўскім раёне Магілёўскай акругі (да 26 ліпеня 1930), з 2 сакавіка 1931 года ў Чавускім раёне, з 20 лютага 1938 года ў Магілёўскай вобласці.[3]

У 1920 годзе ў мястэчку было 64 двары, у якіх жыло 517 чалавек, у вёсцы — 113 двароў, 924 чалавекі. Сяляне мелі 1502 дзесяціны зямлі, з якіх 785 дзесяцін належалі спадчаннікам Лістоўскай.[5]

1 мая 1924 года створана сельскагаспадарчае таварыства. У гэтым жа годзе пачалі дзейнічаць сельскагаспадарчае крэдытнае таварыства, хата-чытальня. На базе царкоўна-прыходскай створана працоўная школа 1-й ступені, у якой у 1925 годзе было 132 вучні, з іх 19 піянераў.[3] Пабудаваны клуб, у якім размяшчалася бібліятэка. У клубе ставіліся спектаклі, у якіх бралі ўдзел дзяўчаты і юнакі вёскі, якія арганізавалі ў 1923 годзе камсамольскую ячэйку. У былым маёнтку пана Чахоўскага адкрылася бальніца.[5] У 1925 годзе — народны дом. Вяскоўцы актыўна ўдзельнічалі ў асваенні новых зямель у іншых раёнах краіны. У 1925 годзе было створана перасяленчае таварыства «Праўда» з 15 сямей, якія выехалі ва ўсходнія раёны СССР.[3]

У 1926 годзе ў мястэчку 46 двароў, 222 жыхары, у сяле 131 двор, 902 жыхары. У 1928 годзе пачало дзейнічаць сыраробчае прадпрыемства. У 1929 годзе яўрэі арганізавалі калгас «Камуністычны маніфест».[3] Дзейнічала царква, сінагога, школа хедар.[8]

У 1939 годзе да вёскі далучаны пасёлкі Альхавец, Сасновец.[3] Перад вайной было 214 дамоў, 959 жыхароў.[9]

У Вялікую Айчынную вайну з ліпеня 1941 года да 27 чэрвеня 1944 года пад акупацыяй Германіі.[3]

Па ўспамінах сведак, восенню 1941 года ў Сухарах немцы растралялі маладых мужчын-яўрэяў у акопах, якія выкапалі савецкія ваенныя ў час абарончых баёў. Пасля чаго з яўрэйскага насельніцтва ў мястэчку засталіся жанчыны, старыкі і дзеці. У вялікай хаце, дзе раней жылі яўрэі, размяшчалася паліцэйская ўправа, у сінагозе — склад зброі.[8]

Ноччу з 22 на 23 лютага 1942 года акупанты загадалі яўрэйскім сем’ям збірацца для пераезду. Напагатове стаяла 13 фурманак, якія мабілізавалі ў мясцовых жыхароў. Яўрэяў зганялі з Чавускай, Зарэчнай і іншых вуліц да камендатуры. Старыкоў і дзяцей размяшчалі на фурманках, частка людзей ішлі пяшком. Калона накіравалася праз мелкі ручай у бок Ходнева.[8]

Дабраўшыся да ўрочышча Ліпкі, гаспадароў фурманак накіравалі назад у вёску. На паляне была вялікая яма, якую выкапалі загаддзя. Перад расстрэлам людзям загадалі зняць адзенне. Каваль з Харошак пасля некалькіх выстралаў у яго стаяў перад катамі і казаў, што можа навучыць іх страляць. Тады паліцай Клубянькоў падышоў да яго і стрэліў з нагана ва ўпор. У час, калі адбывалася расправа, паліцаі мала стралялі ў дзяцей, а кідалі іх жывымі ў яму з забітымі. Пасля таго, як усё было завершана, забойцы прыкрылі трупы адзеннем, лепшыя рэчы забралі сабе. Закапалі магілу мясцовыя жыхары. У тую ноч было забіта 82 чалавека.[8]

Пасля масавага растрэлу з яўрэяў у жывых застаўся 15-гадовы сын лавачніка Зэліка Эстуліна, якому удалося схавацца за печкай у хаце. Але і яго знайшлі і растралялі каля калодзежа, у які пасля скінулі цела.[8]

Дамы забітых стаялі пустымі. У 1943 годзе партызаны разграмілі паліцэйскую ўправу ў мястэчку, тады згарэла некалькі дамоў, а ў астатнія засяліліся сем’і мясцовых жыхароў, якія засталіся без прытулку ў час вайны.[8]

Падчас акупацыі разбурана 113 дамоў, забіта 107 жыхароў.[9]

Вёску вызвалялі часці 199-й стралковай дывізіі 49-й арміі 2-га беларускага фронта.[8] Пры яе вызваленні загінула 114 савецкіх ваеннаслужачых, яны пахаваны ў брацкай магіле ў цэнтры вёскі. Сярод пахаваных — Герой Савецкага Саюза Міхаіл Кандрацьевіч Цярэшчанка[ru], на ўшанаванне памяці якога ў 1965 годзе на будынку школы ўстаноўлена мемарыяльная дошка. На фронце загінулі 154 вяскоўцы. На ўшанаванне іх памяці ў 1977 годзе каля будынка выканкама сельсавета пастаўлены абеліск.[3] У 2005 годзе праведзена замена абеліска на камбінаваны гранітны помнік.[10]

Пасля вайны створана абласная надзвычайная камісія па расследаванні злачынстваў фашызму на акупаванай тэрыторыі. Па факце масавага расстрэлу яўрэйскага насельніцтва мястэчка Сухары было ўстаноўлена, што сярод загінуўшых было 34 жанчыны і 14 дзяцей.[8]

У 1955 годзе да вёскі далучаны пасёлак Рэставы. З 25 снежня 1964 года ў Магілёўскім раёне.[3]

У 1990 годзе 223 гаспадаркі, 525 жыхароў, цэнтр калгаса «Камуністычны маніфест». У вёсцы былі размяшчалася вытворчая брыгада, майстэрні па рамонце сельгастэхнікі, лесапільня, зернедрабільня, фермы буйной рагатай жывёлы і свінагадоўчая, ветэрынарны ўчастак, працавалі камбінат бытавога абслугоўвання, 4 магазіны, аддзяленне ашчаднага банка, аддзяленне сувязі, клуб, бібліятэка, дзіцячы сад-яслі, сярэдняя школа, участковая бальніца, амбулаторыя, аптэка.[3]

У 1990-х гадах пачаліся спробы выявіць дакладнае месцазнаходжанне пахавання. Месца калектыўнай магілы не было якім-небудзь чынам пазначана. Раней ва ўрочышчы Ліпкі раслі дрэвы, ляшчына, маліннік, было шмат ягад. Пасля праведзенай меліярацыі — поле плошчай 24 гектары.[8]

У 1995 годзе на месцы, куды паказвала большасць сведак, насыпалі курган вышынёй 2.5 метра і ўстанавілі камень, да якога прымацавалі белую мармуровую пліту з надпісам «Вечная памяць сем’ям яўрэяў, расстраляным фашыстамі ў 1941—42 гадах».[8] Пазней пліту разбілі вандалы, і была зроблена новая, чорная, на якой прыбралі словы «сем’ям яўрэяў»: «Вечная памяць мірным жыхарам в. Сухары, расстраляным нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў 1941—1945 гадах».[11]

У 2000-я гады на базе вёскі створаны аграгарадок. У маі 2003 года калгас пераўтвораны ў сельскагаспадарчы вытворчы кааператыў «Сухарэўскі».[5]

У 2013 годзе сваякі загінуўшых яўрэяў сабралі сродкі на ўстаноўку памятнага знака непасрэдна ў вёсцы. Дзякуючы захаванаму заключэнню абласной надзвычайнай камісіі і садзейнічанню работнікаў архіва Магілёўскай ініцыятывы «Урокі Халакоста» ўдалося ўстанавіць імёны 66 з 84 загінулых.[8] 21 чэрвеня 2013 года ўсталявалі помнік, які змясціў прозвішчы, імёны і даты нараджэння забітых.[12]

У 2014 годзе дзякуючы намаганням беларускай яўрэйскай абшчыны і ахвяраванням сем’яў Джэйслер і Клетэр з ЗША і Сымона Лазаруса з Вялікабрытаніі, ва ўрочышчы Ліпкі, дзе знаходзіўся курган з валуном, быў усталяваны новы помнік з граніту на пастаменце, дзе выгравіраваны тэкст на трох мовах: беларускай, англійскай і іўрыце. «Ахвярам нацызму. Тут у лютым 1942 г. былi па-зверску растраляны 84 яўрэя з вёскi Сухары». Помнік акружаны металічнай агароджай, выкладзена тратуарная плітка.[8][13]

У 2015 годзе Магілёўскай яўрэйскай абшчыннай створаны электронны каталог старых яўрэйскіх могілак. Ідэнтыфікаваны 11 мацэў XIX — пачатку XX стагоддзя.[14]

 

У 2016 годзе на левым беразе ракі Расты за 600 метраў ад храма пабудавана капліца Успення Прасвятой Багародзіцы з усталяваным паклонным крыжом. Тут жа адноўлена крыніца, закаваная ў жалезабетоннае кольца і абсталявана як калодзеж. Вада з яго трапляе ў купель. Побач з ручаём, які выцякае з купелі маецца яшчэ адзін уладкаваны выхад вады, заключаны ў трубу.[15]

Інфраструктура

правіць

У 2013 годзе на тэрыторыі аграгарадка размяшчалася кантора СВК «Сухарэўскі», Сухарэўскі сельскі Савет, дзіцячы сад і школа, гандлёвы цэнтр, комплексны прыёмны цэнтр, сельская ўчастковая бальніца, паштовае аддзяленне сувязі і аддзяленне банка.

Жылы фонд прадстаўлены секцыйнай і сядзібнай забудовай, агульнай колькасцю 40 кватэр і 215 двароў. Дзіцячы садок 1985 года пабудовы размешчаны ў тыпавым будынку.

Навучанне дзяцей ажыццяўляецца ў Сухарэўскай сярэдняй школе імя Ю. М. Двужыльнага. Будынак школы 1962 года пабудовы разлічаны на 280 месцаў. Функцыянуе сельская ўчастковая бальніца (1988 года пабудовы). Гандлёвы цэнтр размешчаны ў тыпавым будынку 1970 года пабудовы.

Сухарэўская сельская бібліятэка абслугоўвала 502 карыстальніка, з іх 224 дзеці да 15 гадоў. Кнігавыдача складала 10003 экзэмпляраў. Фонд дакументаў — 9786 экзэмпляраў. У зону абслугоўвання Сухарэўскай бібліятэкі ўваходзілі 8 населеных пунктаў (Сухары, Акулінцы, Іванаў Дварэц, Іванавічы, Кісялькі, Рыкі, Харошкі, Сафійск). У бібліятэцы дзейнічалі 3 кніганошы.[5]

Планіроўка

правіць

Праект планіроўкі і забудовы распрацаваны ў 1978 годзе ў Магілёўскім філіяле інстытута «Белкалгаспраект». Планіровачна складаецца з 2 вуліц (адна прамалінейная, другая адрэзак шашы плаўна выгнутая), арыентаваныя з паўднёвага захаду на паўночны усход, дзе яны злучаюцца і перакрыжоўваюцца кароткай, плаўна выгнутай вуліцай амаль мерыдыянальнай арыентацыі. Забудавана двухбакова, шчыльна, традыцыйнымі драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. На скрыжаванні вуліц сярод жылой забудовы размешчаны грамадскія будынкі. Вытворчы сектар — на поўначы і поўдні.[3]

Насельніцтва

правіць
  • XVIII стагоддзе:
    • 1784 год — 19 двароў, 93 жыхары (мястэчка), 85 двароў, 552 жыхары (вёска)[3]
  • XIX стагоддзе:
    • 1880 год — 133 двары, 730 жыхароў (у мястэчку і сяле)[6]
    • 1897 год — 53 двары, 406 жыхароў (мястэчка), 105 двароў, 682 жыхары (сяло)[3]
  • XX стагоддзе:
    • 1909 год — 64 двары, 500 жыхароў (мястэчка), 113 двароў, 814 жыхароў (сяло), 2 двары, 9 жыхароў (сядзіба), 1 двор, 12 жыхароў (фальварак).[3]
    • 1920 год — 64 двары, 517 жыхароў (мястэчка), 113 двароў, 924 чалавекі (вёска)[5]
    • 1926 год — 46 двароў, 222 жыхары (мястэчка), 131 двор, 902 жыхары (сяло)[3]
    • 1940 год — 214 дамоў, 959 жыхароў (вёска)[9]
    • 1990 год — 223 гаспадаркі, 525 жыхароў[3]
  • XXI стагоддзе:
    • 2000 год — 236 двароў, 616 жыхароў[16]
    • 2002 год — 230 двароў, 610 жыхароў[17]
    • 2007 год — 218 гаспадарак, 581 жыхар[3]
    • 2009 год — 552 чалавека[18]
    • 2019 год — 599 чалавек[18]

Славутасці

правіць
 
Свята-Успенская царква
 
Капліца Успення Прасвятой Багародзіцы
 
Помнік на брацкай магіле савецкіх воінаў
 
«Ахвярам нацызму. Тут у лютым 1942 г. былi па-зверску растраляны 84 яўрэя з вёскi Сухары»
 
Памятны знак з устаноўленымі імёнамі ахвяр Халакоста ў вёсцы Сухары
  • Свята-Успенская царква (1891)
  • Капліца Успення Прасвятой Багародзіцы (2016)
  • Яўрэйскія могілкі (XIX—XX ст.)[14]
  • Брацкая магіла савецкіх ваяроў[10]
  • Памятны знак загінулым яўрэям
  • Помнік ахвярам нацызму[13]

Вядомыя асобы

правіць

Зноскі

  1. ↑ Почтовый индекс населённого пункта Сухари (Могилёвская область, Могилёвский район, Сухаревский сельсовет)
  2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU)
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я Сухары // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя.. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2004—2021. — С. 573—575.
  4. ↑ Живописная Россия : Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении. Под общей редакцией П. П. Семенова, вице-председателя императорского Русского географического общества. Том третий. Часть вторая: Белорусское полесье. Санкт-Петербург — Москва: Издание книгопродавца-типографа М. О. Вольфа, 1882 — С. 421.
  5. ↑ а б в г д е ё ж з https://mogilev.mogilev-region.by/ru/Suchari/
  6. ↑ а б Опыт описания Могилевской губернии… сост. и под ред. А. С. Дембовецкого. Кн. 2. — Могилев, 1883. — С. 136, 137
  7. ↑ Г. В. Юбилейный сборник сведений о деятельности бывших воспитанников Института гражданских инженеров (Строительного училища) 1842—1892 — С. 148
  8. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м http://suhary.mogilev.edu.by/be/main.aspx?guid=4071#_ftn1
  9. ↑ а б в НАРБ. Ф.1440. Оп.3. Д.767. Л.222; ГАМОГ. Ф.1894. Оп.1. Д.5. Л.30.
  10. ↑ а б https://mogilev.mogilev-region.by/uploads2/documents/3277-Suxari.pdf
  11. ↑ http://shtetle.com/shtetls_mog/suhari/suhari.html
  12. ↑ http://shtetle.com/shtetls_mog/suhari/suhari_pam.html
  13. ↑ а б https://mogilev-rik.gov.by/uploads2/documents/6460-Suxari-.pdf
  14. ↑ а б http://mogjewshistory.ru/Suhari1
  15. ↑ https://www.rodnikbel.by/%D0%9C%D0%9E/%D0%9C%D0%9E%D0%93/13-%D0%A1%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B8/%D0%9C%D0%9E-%D0%9C%D0%9E%D0%93-13-%D0%A1%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B8.html
  16. ↑ ЭГБ 2001.
  17. ↑ БелЭн 2002.
  18. ↑ а б Насельніцтва населеных пунктаў Магілёўскай вобласці Беларусі паводле перапісу 2019 года
  19. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 40. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Сухары_(Магілёўскі_раён)&oldid=4852535"