Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён

Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён, Сіньцзян (афіцыйна на кітайскай мове: 新疆维吾尔自治区 Xīnjiāng Wéiwú'ěr zìzhìqū; афіцыйна на уйгурскай мове: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni) — аўтаномны раён на крайнім захадзе Кітайскай Народнай Рэспублікі. Паўночная частка тэрыторыі Сіньцзяна завецца Джунгарыя (па-уйгурску: Dsungarai альбо Dshungariä).

Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён
кітайская:新疆维吾尔自治区
Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū
уйгурская: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Краіна
Уваходзіць у
Адміністрацыйны цэнтр
Дата ўтварэння 1 кастрычніка 1955
Кіраўнік Shohrat Zakir[d]
ВУП (2004) 220 млрд юаней  (25-й)
Насельніцтва (2004)
 19,630 млн (24-е месца)
Шчыльнасць 11,8 чал./км² (29-е месца)
Плошча 1,82 млн км²
Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён на карце
Часавы пояс UTC+8
Код ISO 3166-2 CN-XJ
Афіцыйны сайт
Commons-logo.svg Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён на Вікісховішчы

Сталіцай Сіньцзян-Уйгурскага аўтаномнага раёна з’яўляецца Урумчы, адносна малады горад, асабліва ў параўнанні з гарадамі з багатым гістарычным мінулым — Кашгарам, Яркендам, Кульджай альбо Турфанам. Іншымі значнымі мясцінамі ў Сіньцзяне з’яўляюцца гарады Шыхэцы, прадмесце Урумчы Чандзі, горад нафтавікоў Карамай, Алтай — казахскі горад у падножжы аднайменнага горнага ланцуга, Корла, Хамі, Манас, Аксу і Хатан — старажытны горад на поўдні Тарымскай нізіны.

Большую частку насельніцтва складаюць кітайцы і уйгуры.

ГісторыяПравіць

Самыя старажытныя сляды чалавечай дзейнасці ў рэгіёне належаць да сярэдняга палеаліту; на гэтай аснове каля 50-40 тыс. гадоў назад фармуецца індустрыя верхняга палеаліту з шырокім выкарыстаннем пласцін. Неаліт прадстаўлены стаянкамі з ў асноўным на паўночным усходзе рэгіёну. Для бронзавага веку (3-2-е тыс. да н.э.) вылучаны шэраг культур, (выяўлены надмагільныя збудаванні, муміфікаваныя целы, загорнутыя ў тканіны), носьбіты якіх — еўрапеоіды. Да канца 2-га тыс. да н.э. Сіньцзян усталяваў гандлёвыя сувязі з Кітаем (з басейна Тарыма паступаў высока шануецца кітайцамі нефрыт).

Арыдызацыя клімату на рубяжы 2-1-га тыс. да н.э. прывяла да пераходу часткі насельніцтва рэгіёну да качавання. Да 8 ст. да н.э. тут распаўсюджваюцца культуры «скіфа-сібірскага свету», у фарміраванні якіх, імаверна, удзельнічалі і земляробчыя культуры. Качэўнікі ўзаемадзейнічалі з аазіснымі дзяржавамі (напр. Субаш).

Каля 176 да н. э. юэчжы, якія жылі ў раёне Ганьсускага калідора былі разбітыя хуну, перамясціліся на паўночны захад Сіньцзяна, у даліну р. Або, затым на паўднёвы захад і, знішчыўшы Грэка-Бактрыйскае царства, занялі яго зямлі і стварылі Кушанскае царства. У 120-х гадах кітайская імперыя Заходняя Хань разграміла хуну і захапіла стратэгічна важныя землі сучаснай правінцыі Ганьсу, а ў 60 да н.э. выцесніла хуну з аазісаў Сіньцзяна і ўсталявала тут пратэктарат. Дзякуючы выгаднааму шаўковаму гандлю, гарады Сіньцзяна хутка сталі ажыўленымі гандлёвымі цэнтрамі, у іх ішоў актыўны культурны абмен. У 1-2 ст. н.э. у Сіньцзяне з’явіўся будызм, які адсюль распаўсюдзіўся на ўсход. Пасля падзення ў пач. 1 ст. Запходняй Хань уплыў Кітая ў Сіньцзяне рэзка знізіўся, а са згасаннем Усходняй Хань і пасля пачатку перыяду раздробненасці ў Кітаі частка аазісаў Сіньцзяна стала самастойнымі, іншая — патрапіла пад уплыў качэўнікаў.

Сярод дзяржаў Сіньцзяна: Цюцы (Гуйцы) з цэнтрам у Кучы, Цзінцзюэ (Чадота), з цэнтрам у Нія; Шаньшань (Крарайна; згадваецца з 2 ст. да н.э., дасягае росквіту ў 3 ст. н.э., Прыходзіць у заняпад у 4 ст.) з цэнтрам на гарадзішчы Лоулань, паблізу воз. Лабнор (глінабітныя сцены і вежы, дамы, вуліцы, каналы).

У канцы 5 ст. Сіньцзян стаў часткай каганата Жужана, у сяр. 6 ст. — Цюркскага каганата, у сяр. 7 ст. — пратэктарата ў складзе кітайскай імперыі Тан. Ва ўсходняй частцы Сіньцзяна (Турфан, Хамі) рэзка ўзрасла колькасць кітайскага насельніцтва і ўплыў кітайскай культуры. Зноў актывізаваўся шаўковая гандаль, асаблівую ролю ў якім гулялі сагдыйцы. Уздоўж караванных шляхоў адбывалася актыўнае ўзаемадзеянне культур; напр. з Сіньцзяна ва «ўнутраныя землі» Кітая былі запазычаныя песні, танцы, музычныя інструменты і інш. У паўднёва-заходняй частцы Сіньцзяна ўладу Кітая аспрэчвала Тыбецкая імперыя, якой у апошняй чвэрці 7 ст. ўдалося падпарадкаваць сваёй улады Кашгар.

Пасля паразы кітайскіх войск ад арабаў на р. Талас (751) і паўстання Ань-Лушань (755—763), якія падарваліся моц імперыі Тан, кітайцы пайшлі з Сіньцзяна, які патрапіў пад уладу Уйгурскага каганата і Тыбецкай імперыі. Пад яго ўладай ўзмацніўся прыток цюркаў ў аазісы Сіньцзяна. У 840 Уйгурскі каганат быў знішчаны Енісейская кыргызамі, частка уйгураў знайшла прыстанак у Турфане, дзе сфармавалася Турфанскае ўйгурскае княства. На захадзе Сіньцзяна ўзнік Карлукскі каганат, у сяр. 10 ст. карлукі першымі з цюркаў прынялі іслам, і ў Сіньцзяне пачалося паступовае выцясненне будызму. У 1134 на поўначы Сіньцзяна, у стэпах Джунгарыі, сфармавалася дзяржаўнасць каракітаеў (Заходняя Ляо, Сі-Ляо), аснову якой склалі кідані, уцекачы з Паўночнага Кітая і Маньчжурыі пасля разгрому чжурчжэнямі кіданьскай імперыі Ляо. Каракітайскія гурханы ўсталявалі свой пратэктарат над аазісамі поўдня Сіньцзяна.

У пач. 13 ст. Сіньцзян стаў часткай Мангольскай імперыі: у 1209 васалам Чынгісхана прызнаў сябе ўйгурскі кіраўнік Турфана, ў 1211 — карлукі, у 1218 пад кантроль імперыі патрапілі зямлі каракітаеў, якія ператварыліся ў асноўны плацдарм Мангольскіх заваяванняў у Сярэдняй Азіі. Пасля смерці Чынгісхана землі Сіньцзяна ў асноўным увайшлі ва ўлус яго сына Чагатая, пашыраны ў 1264 за кошт зямель Сярэдняй Азіі, але цэнтр улуса застаўся ў г. Алмалык на паўночным захадзе Сіньцзяна. У 1266-71 ўнук Угэдэй Кайда усталяваў кантроль над тэрыторыяй Чагатайскага ўлуса, яго войскі руйнавалі ўсходнія аазісы Сіньцзяна (у асн. Турфан), якія знаходзіліся пад уладай вялікага хана Хубілая. У 1301 войскі Кайда былі разбітыя, Чагатайскі ўлус адноўлены, яго сталіца перанесена на захад — у Маверанахр. У сяр. 14 ст. дзяржава распалася на часткі — заходнюю (у басейне Амудар’і) і ўсходнюю, якая ў хуткім часе пачала называцца Магулістанам. Кіраўнікі Магулістана захавалі качавыя традыцыі (аснову дзяржавы складалі стэпавыя землі на поўначы Сіньцзяна), але хутка цюркізаваліся. Кантроль нашчадкаў Чагатая над аазісамі поўдня Сіньцзяна не быў трывалым; з часоў Чынгісхана там кіравалі Эмір цюрка-мангольскага племені дуглат. У кан. 1465 яны разарвалі свае васальныя абавязацельствы і заснавалі дзяржаву са сталіцай Яркенд, якая таксама ўключала хота і Кашгар. У 1514 чагатайскім ханам удалося здушыць супраціў мяцежнікаў, аднак неўзабаве Чагатайскі ўлус распаўся на 2 княствы са сталіцамі Яркенд і Турфан і страціў свае стэпавыя тэрыторыі ў Джунгарыі, дзе з пач. 15 ст. ўзмацніўся племянны саюз 4 плямёнаў айратаў. У 16 ст. ўзмацненне манголаў прывяло да паслаблення айратскай дзяржавы, аднак у пач. 17 ст. яна адрадзілася як Джунгарскае ханства. Джунгарскія стэпы спусцелі і былі заселеныя зноў казахамі і кітайскімі пасяленцамі. У кан. 18 ст. у даліне Або пасялілася частка мангольскага племені Чахар (да гэтага месца пражывання — непадалёк ад Пекіна); у Джунгарыі былі расселены калмыкі, уцекачы ў 1771 з Расійскай імперыі. Некаторыя аазісы поўдня (у т.л. Турфан) добраахвотна прынялі маньчжурскую ўладу, іншыя аказалі супраціў. Да 1759 ўвесь Сіньцзян апынуўся пад уладай імперыі Цын. Адным з асноўных механізмаў прадухілення паўстанняў стала перасяленне Цінскімі ўладамі вялікіх груп жыхароў аазісаў на поўнач Сіньцзяна, у асноўным у даліну Ці, у раён г. Кульджы (цяпер Інін). Менавіта ілійскія цюркі-таранчы пасля сталі адной з асноўных складовых частак уйгурскага этнасу.

У 1862 у шэрагу рэгіёнаў імперыі Цын пачаліся паўстанні кітайскіх мусульман (дунганаў), перакінуўшыся і на Сіньцзян. У 1865 прызваны на дапамогу какандскага генерала Якуб-бек захапіў уладу і заснаваў уласную дзяржаву, да 1870 аб’яднаў пад сваёй уладай увесь Сіньцзян, акрамя Джунгарыі. У 1871 Сямірэчча, дзе знаходзілася адна з дзяржаў паўстанцаў — Ілійскі (Таранчынскі) султанат са сталіцай Кульджа, — анэксаваны Расійскай імперыяй, абяцана вярнуць іх пасля таго, як Кітай адновіць парадак на сваёй тэрыторыі. У сяр. 1870-х гадоў імперыя Цын задушыла паўстанне дунганаў ў цэнтральным Кітаі, а ў 1878 знішчыла дзяржаву Якуб-бека. У 1881-83 расійскія войскі пакінулі амаль увесь Ілійскі край. У 1884 заміраныя тэрыторыі былі абвешчаныя правінцыяй імперыі Цын — Сіньцзян са сталіцай ва Урумчы.

Пасля Кітайскай рэвалюцыі 1911 г. аднавіўся рух за незалежнасць. У 1933 г. была абвешчана Усходне-Туркестанская Ісламская Рэспубліка, а ў 1944 г. — Усходне-Туркестанская Рэспубліка. У жніўні 1949 г. урад Усходне-Туркестанскай Рэспублікі загінуў пад час палёту ў Пекін для перагавораў над тэрыторыяй СССР. У 1955 г. быў створаны Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён у складзе КНР.

У 1990-ыя гг. узнік новы ўйгурскі рух за адраджэнне, аднак угурскія нацыянальныя арганізацыі значна раз’яднаны, да таго ж існуюць культурная, рэлігійная і нацыяналістычная плыні, якія дамагаюцца ці то большай аўтаноміі, ці то поўнай незалежнасці ўйгураў. У 2009 г. кітайскія ўлады жорстка падавілі выступленіі ўйгураў ва Урумчы[1][2].

Як адзначаецца ў «Белай кнізе» аб барацьбе з тэрарызмам і экстрэмізмам і абароне правоў чалавека, апублікаванай у 2019 годзе Прэс-канцылярыяй Дзяржсавета КНР, з 2014 года ў Сіньцзяне было абясшкоджана 1588 гвалтоўных і тэрарыстычных груповак, арыштавана 12995 тэрарыстаў, канфіскавана 2052 выбуховыя прыстасаванні, за 4858 незаконных рэлігійных мерапрыемстваў пакарана 30645 чалавек і канфіскавана 345229 незаконных рэкламных матэрыялаў рэлігійнага характару[3].

Сотні тысяч уйгураў змешчаныя ў папраўчыя лагеры: афіцыйны Кітай называе іх лагерамі перавыхавання, прэса і самі уйгуры называюць іх канцэнтрацыйнымі лагерамі[4].

У 2021 годзе Еўрасаюз увёў санкцыі супраць Кітая за парушэнне правоў чалавека ў Сіньцзяне, дзе кітайскія ўлады праводзілі рэпрэсіўную палітыку ў адносінах да ўйгураў і іншых этнічных меншасцяў рэгіёна пераважна мусульманскага веравызнання. Па словах праваахоўнікаў, рэпрэсіі ўключаюць у сябе затрыманні без суда і прымусовую працу на дзяржаўных фабрыках. Кітай адмаўляе ўсе абвінавачванні ў парушэнні правоў чалавека і адзначае, што лагеры для інтэрніраваных з’яўляюцца цэнтрамі прафесійнай падрыхтоўкі, накіраваныя на барацьбу з тэрарызмам і рэлігійным экстрэмізмам[5].

Зноскі

  1. ↑ EXPLORING THE NATURE OF UIGHUR NATIONALISM: FREEDOM FIGHTERS OR TERRORISTS?
  2. ↑ Henryk Szadziewski, 2009 — The Uyghur Human Rights Year in Review
  3. ↑ Весткі з Кітая
  4. ↑ svaboda.org
  5. ↑ nn.by

СпасылкіПравіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Сіньцзян-Уйгурскі_аўтаномны_раён&oldid=3822748"