Паўночны Кіпр

Сцяг Паўночнага Кіпра	Герб Паўночнага Кіпра
	Гімн: «İstiklal Marşı»
Абвяшчэнне незалежнасці	15 лістапада 1983 (ад Кіпра)
Дыпламатычнае прызнанне	Турцыя
Афіцыйная мова	Турэцкая
Сталіца	Лефкоша
Найбуйнейшыя гарады	Лефкоша, Магоса, Гірнэ
Форма кіравання	Рэспубліка
Прэзідэнт ; Прэм'ер-міністр	Ersin Tatar ; Ünal Üstel
Плошча; • Усяго; • % воднай паверхні	174-я ў свеце; 3.355 км²; 2,7
Насельніцтва; • Ацэнка (2011); • Шчыльнасць	; 294.906 чал. ; 86 чал./км² (116-я)
ВУП (намінал); • Разам (2008); • На душу насельніцтва	; $3,9 млн; $16,158
Валюта	Турэцкая ліра
Інтэрнэт-дамен	.nc.tr
Тэлефонны код	+90 392
Часавыя паясы	+2

Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра (турэцк.: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, KKTC,) ці Паўночны Кіпр (турэцк.: Kuzey Kıbrıs) — часткова прызнаная дзяржава на поўначы вострава Кіпр.

Насельніцтва Паўночнага Кіпра складае каля 360 тысяч чалавек^[2], якія пражываюць на плошчы 3355 км² (у тым ліку невялікі эксклаў Эренкёй / Какіна (турэцк.: Erenköy / грэч. Κόκκινα).

Сталіцай Паўночнага Кіпра лічыцца горад Лефкоша (турэцк.: Lefkoşa) (фактычна паўночная частка Нікасіі, падзеленай паміж Рэспублікай Кіпр і ТРСК).

Афіцыйная мова – турэцкая. Шырока распаўсюджана англійская мова^[2].

ТРПК аддзеленая ад астатняй часткі Кіпру буфернай зонай. Лінію, якая падзяляе востраў на два сектара (так званая «Зялёная лінія» — англ.: Green Line), ахоўвае кантынгент Узброеных сіл ААН па падтрыманні міру на Кіпры (англ.: UNFICYP). «Зялёная лінія» праходзіць і праз гістарычны цэнтр астраўной сталіцы Нікасіі – турыстычную і гандлёвую вуліцу Ледра.

З 1975 года пад эгідай ААН вядуцца перамовы па аб’яднанні Кіпра, якія неаднаразова перарываліся.

Гісторыя Рэспублікі Кіпр і ТРПК правіць

Стварэнне Рэспублікі Кіпр (1960 год) правіць

Рэспубліка Кіпр была створана пасля прадстаўлення Кіпру незалежнасці ад Вялікабрытаніі.

Грэчаскай і турэцкай абшчынам былі прадстаўленыя роўныя магчымасці ўдзелу ў кіраванні новай дзяржавай. Ім былі выдзелены месцы ва ўрадзе і грамадзянскіх інстытутах улады.

Гарантамі існавання новай дзяржавы ў адпаведнасці з Дагаворам 1960 аб гарантыях сталі Вялікабрытанія, Грэцыя і Турцыя.

Міжабшчынны канфлікт і канстытуцыйны крызіс (1963 год) правіць

У снежні 1963 года ўрад Кіпра распаўся. Туркі-кіпрыёты пазбавіліся ўрадавых пастоў. Пачаўся канфлікт паміж грэкамі і туркамі-кіпрыётамі.

З працягам канфлікту туркі-кіпрыёты, якія пражывалі ў сельскіх раёнах, апынуліся заблакаванымі грэкамі ў месцах кампактнага пражывання. Такое становішча доўжылася 11 гадоў, да падзелу вострава. У гэты перыяд паміж суполкамі адбываліся шматлікія канфлікты. Некалькі раз гэта прыводзіла да таго, што Турцыя і Грэцыя аказваліся на грані вайны, асабліва падчас інцыдэнту ў горадзе Какіна (Erenköy), а таксама ў 1967 годзе, калі грэкі напалі на турэцкія раёны на поўдні вострава.

Ваенны пераварот і турэцкае ўварванне (1974 год) правіць

У ліпені 1974 года пры падтрымцы грэчаскай ваеннай хунты на востраве адбыўся ваенны пераварот. Прэзідэнт Макарыас быў адхілены ад улады, а кантроль над востравам перайшоў да Нікаса Сампсона, прадстаўніка грэчаскай падпольнай арганізацыі EOKA-B (якая выступала за далучэнне Кіпра да Грэцыі).

У адказ на гэта, ў адпаведнасці з Дагаворам 1960 года, на Кіпр былі ўведзеныя турэцкія войскі. Фактычна, сілавая акцыя прывяла да падзелу вострава, а ўжо другасным з’яўляецца тая акалічнасць, што яно было вынікам падзення грэчаскай ваеннай хунты і аднаўлення архібіскупа Макарыаса ва ўладзе.

Востраў Кіпр у выніку апынуўся падзеленым на Поўнач, кантраляваны туркамі-кіпрыётамі, і Поўдзень, кантраляваны грэкамі-кіпрыётамі.

Ад федэрацыі да незалежнасці (1975 год) правіць

Сцягі Турэцкай Рэспублікі і Паўночнага Кіпра ў Гірнэ

Па ўмовах мірнай дамовы меркавалася стварэнне федэратыўнай рэспублікі, і ў 1975 годзе была абвешчана Турэцкая Федэратыўная Дзяржава Кіпра, фармальна як частка федэрацыі, але з агаворкамі, што варта федэрацыю перагледзець і прывесці яе канстытуцыю да згоды з склаўшымся становішчам.

Гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ні ў Рэспублікі Кіпр, ні ў міжнароднай супольнасці. Пасля 8 гадоў перамоў з Рэспублікай Кіпр Турэцкая Федэратыўная Дзяржава Кіпра абвясціла сваю незалежнасць ў 1983 годзе. Новая краіна стала называцца Турэцкай Рэспублікай Паўночнага Кіпра, аднак, была адхіленая ААН.

Рэферэндум (2004 год) правіць

26 красавіка 2004 года на востраве прайшоў рэферэндум пад эгідай ААН. Супраць аб’яднання прагаласавалі 75 % грэкаў-кіпрыётаў, у адрозненне ад турак-кіпрыётаў, большасць з якіх падтрымалі аб’яднанне на аснове плана, прапанаванага Генеральным сакратаром ААН Кофі Ананам.

План кіпрскага ўрэгулявання, прапанаваны ААН (План Анана — англ.: Annan Plan), прадугледжваў стварэнне на востраве двухзанальнай дзяржавы замест адзінай Рэспублікі Кіпр, што, на думку грэкаў, азначала б фактычнае прызнанне турэцкай акупацыі паўночнай часткі вострава шляхам адмены ўсіх папярэдніх рэзалюцый Савета Бяспекі ААН па Кіпру.

Адміністратыўнае дзяленне правіць

Паўночны Кіпр падзяляецца на 5 раёнаў ці ільчэ (турэцк.: ilçe).

Паўночны Кіпр Рэспубліка Кіпр Брытанскія ваенныя базы Акратыры і Дэкелія Буферная зона ААН

Раёны (ilçe) турэцкая назва	насельніцтва^[3] 2006 г.^[4]	турэцкая назва адм. цэнтру	грэчаская назва адм. цэнтру	насельніцтва^[5] 2006 г.^[4]
Лефкоша Lefkoşa İlçesi	85 579	Лефкоша^[6]	Лефкасія (Нікасія) \ Λευκωσία	49 721
Газімагуса Gazimağusa İlçesi	64 269	Магоса	Амохостос (Фамагуста) \ Αμμόχωστος	35 453
Гірнэ Girne İlçesi	62 158	Гірнэ	Кірэнія \ Κερύvεια	26 067
Гюзельюрт Güzelyurt (Omorfo) İlçesi	31 116	Гюзельюрт	Морфу \ Μορφου	13 334
Іскеле İskele İlçesi	21 978	Іскеле	Трыкома \ Τρίκωμο	3 977

Насельніцтва правіць

Пераважная большасць насельніцтва — этнічныя туркі, якія прадстаўляюць дзве абшчыны: мясцовыя туркі і туркі — перасяленцы з Турцыі. Прысутнічае таксама невялікая доля тых, хто жыве ў сваіх анклавах — грэкаў-кіпрыётаў і маранітаў. Акрамя таго адбылося значнае павелічэнне насельніцтва за кошт замежных студэнтаў і замежных грамадзян, якія набылі нерухомасць на Паўночным Кіпры.

Дэ-юрэ насельніцтва не ўключае ваеннаслужачых турэцкай арміі (25—30 тыс.) і членаў іх сем’яў, якія пражываюць у ваенных гарадках (прыкладна 7,5 тыс.). Таксама сюды не ўваходзяць тыя турысты і іншыя наведвальнікі, якія могуць знаходзіцца на востраве^[7].

Дзяржаўны лад правіць

Канстытуцыя ад 5 траўня 1985 года вызначае дзяржаўны лад як парламенцкую дэмакратыю^[2].

Прэзідэнт Паўночнага Кіпра абіраецца на пяцігадовы тэрмін.

Заканадаўчы орган — Асамблея Рэспублікі (турэцк.: Cumhuriyet Meclisi) складаецца з 50 членаў, якія абіраюцца праз прапарцыянальныя выбары ў пяці выбарчых акругах.

Міжнародны статус правіць

Паўночны Кіпр афіцыйна не прызнаецца дзяржавамі-членамі ААН, акрамя Турцыі (сама Турцыя пры гэтым не прызнае легітымнасці ўрада Рэспублікі Кіпр).

Турцыя трымае на тэрыторыі Паўночнага Кіпра сваё пасольства, Паўночны Кіпр у Турцыі — пасольства і консульства. У шэрагу іншых краін знаходзяцца неафіцыйныя прадстаўніцтва Паўночнага Кіпра, дэ-факта з’яўляюцца пасольствамі. У Паўночнай Нікасіі знаходзяцца рэзідэнцыі паслоў ЗША і Брытаніі, але, так як яны знаходзіліся там да падзелу вострава, гэта не з’яўляецца прызнаннем ТРПК.

Дыпламатычныя прадстаўніцтвы і консульскія ўстановы Паўночнага Кіпра размешчаны ў некалькіх дзяржавах.

ТРПК ўваходзіць у Арганізацыю ісламскага супрацоўніцтва, як назіральнік.

СМІ правіць

Афіцыйная тэлерадыёкампанія Паўночнага Кіпра «Байрак» вядзе перадачы па двух каналах тэлебачання на турэцкай, англійскай і грэчаскай. Акрамя чатырох каналаў ўнутранага радыёвяшчання — міжнародны радыёканал Паўночнага Кіпра «Байрак Інтэрнэшнл» ажыццяўляе вяшчанне на англійскай, французскай, грэчаскай, арабскай, рускай і нямецкай мовах.

Эканоміка правіць

Непрызнаная дзяржава ў значнай меры залежыць ад турэцкай эканамічнай дапамогі.

Валавы ўнутраны прадукт ТРПК складае 3,7 мільярда долараў.

У эканоміцы ТРПК дамінуе сфера абслугоўвання (70 % ВУП), таксама развіта сельская гаспадарка і лёгкая прамысловасць. Лакаматывам сферы абслугоўвання з’яўляюцца турызм і адукацыя.

Турызм правіць

Згодна з афіцыйнымі звесткамі, у 2019 годзе турыстычная галіна прынесла непрызнанай рэспубліцы больш за 900 мільёнаў долараў.

Па дадзеных дэпартамента турызму, у 2019 годзе ТРПК наведала больш за 1,7 мільёна турыстаў, з іх 1,35 мільёна — грамадзяне Турцыі і больш за 390 тысяч — турысты з іншых замежных краін.

Адукацыя правіць

Уклад адукацыі ў ВУП Турэцкай Рэспублікі Паўночнага Кіпра — 10%. У ТРПК адкрыты больш за 20 універсітэтаў, у якіх вучацца больш за 100 тысяч студэнтаў.

У 2019 годзе даход непрызнанай рэспублікі ад сферы вышэйшай адукацыі ацэньваўся ў адзін мільярд долараў, у 2018 годзе ён склаў 800 мільёнаў долараў.

Сельская гаспадарка правіць

Доля сельскай гаспадаркі ў ВУП складае 6,2 працэнта (дадзеныя на 2018 год). Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры, якія гадуюцца ў ТРПК, — збожжа, садавіна (пераважна цытрусавыя) і гародніна^[2].

Транспарт і сувязь правіць

Для ажыццяўлення міжнародных тэлефонных званкоў выкарыстоўваецца тэлефонны код «90 392», у якім выкарыстаны лічбы міжнароднага тэлефоннага кода Турцыі «90» і звычайны турэцкі код горада. У сетцы Інтэрнэт дамен Паўночнага Кіпра з’яўляецца даменам другога ўзроўню — «.nc.tr», пад турэцкім даменам першага ўзроўню «.tr», а звычайная пошта павінна адрасавацца праз Мерсін (Турцыя).

Палёты ў Турэцкую Рэспубліку Паўночнага Кіпра ажыццяўляюцца праз аэрапорт Эрджан (en: Ercan International Airport) (турэцк.: Ercan, грэч. Τύμβου). Пры гэтым любы самалёт, які накіроўваецца на Паўночны Кіпр, павінен спачатку прызямліцца ў адным з аэрапортаў Турцыі.

Марскія парты Паўночнага Кіпра абвешчаныя Рэспублікай Кіпр зачыненымі для ўсіх судоў, акрамя турэцкіх, з часу турэцкай акупацыі 1974 Суда, зарэгістраваныя ў Турэцкай Рэспубліцы Паўночнага Кіпра, таксама маюць свабодны доступ да марскіх партоў Турцыі. Караблі жа пад сцягам непрызнанай Турцыяй Рэспублікі Кіпр у турэцкія парты не дапускаюцца.

Усім, хто мае статус грамадзяніна Паўночнага Кіпра, можа быць адмоўлена ў дазволе на ўезд у Рэспубліку Кіпр або ў Грэцыю, хоць гэта абмежаванне было некалькі змякчанае пасля ўступлення Кіпра ў Еўрапейскі Саюз і ажыццяўлення Рэспублікай Кіпр шэрагу мер па ўмацаванні даверу. Улады Рэспублікі Кіпр дазваляюць бесперашкодны праход жадаючых, у тым ліку замежных турыстаў, праз «Зялёную лінію» у Нікасіі і на некалькіх іншых прапускных пунктах, паколькі ўлады Паўночнага Кіпра не патрабуюць ўязной візы і не прастаўляюць ў іх дакументах адзнакi аб знаходжанні на тэрыторыі ТРПК.

Грошы правіць

Афіцыйная валюта Паўночнага Кіпра — турэцкая ліра. Акрамя турэцкіх лір прымаюцца і іншыя віды валют - англійскі фунт стэрлінгаў, долар ЗША і еўра. Расплачвацца замежнай валютай можна ў магазінах, кафэ, музеях і многіх іншых установах. Падлік сумы да аплаты і разлік здачы вядуцца па бягучым валютным курсе. Здача практычна заўсёды выдаецца ў турэцкіх лірах^[8]^[9].

Нумізматыка правіць

У 2010 г. Паўночны Кіпр неафіцыйна выпусціў набор з 8 сувенірных манет, чатыры з якіх — біметалічныя.^[10]

На аверсе ўсіх манет намаляваны герб краіны. На рэверсе кожнай з васьмі манет — прадстаўнікі жывёльнага і расліннага свету Паўночнага Кіпра. На 5 лірах — кіпрскі муфлон, на 2 1/2 лірах — голуб, на 1 ліры — матылёк. Рэверс манет наміналамі 5, 10, 25 і 50 курушей ўтрымліваюць выявы мясцовых раслін, на манеце самага маленькага наміналу, 1 куруш, размешчаны паўмесяц з зоркай — Нацыянальны сцяг Паўночнага Кіпра.

У 2011 рэспубліка выпусціла медна-нікелевую манету наміналам 20 лір, на якой намаляваны асманскі султан Селіцца II. На рэверсе манеты намаляваны герб Паўночнага Кіпра.^[10]

Адукацыя правіць

У 2004 ва ў школах Паўночнага Кіпра пачалася рэформа адукацыі, у ходзе якой былі ўнесены важныя змены ў падручнікі гісторыі. З падручнікаў былі выдаленыя некаторыя нацыяналістычныя элементы. Замест выразу «наша радзіма Турцыя» часцей за стала ўжывацца выраз «наша радзіма Кіпр», а замест слоў «туркі» і «грэкі» часцей сталі ўжывацца словы «туркі-кіпрыёты», «грэкі-кіпрыёты» або проста «кіпрыёты». Да гэтага, у турэцкіх школах Паўночнага Кіпра 1974 апісваўся як год пачатку вызвалення турак ад грэчаскага прыгнёту, а выкладанне гісторыі Кіпра звычайна пачыналася з моманту анэксіі вострава Асманскай імперыяй у 1571. У старых падручніках гісторыі грэкі-кіпрыёты называліся словам «рум», якім традыцыйна пазначаліся хрысціянскія падданыя Асманскай імперыі. Аналагічныя рэформы па выдаленні нацыяналістычных перагібаў з школьных падручнікаў гісторыі былі ў апошнія гады праведзеныя і ў грэчаскай часткі Кіпра.^[11]

На тэрыторыі Паўночнага Кіпра таксама знаходзіцца шэраг універсітэтаў:

Універсітэт усходняга міжземнамор’я
Блізкаўсходні ўніверсітэт
Амерыканскі ўніверсітэт Гірнэ
Блізкаўсходні тэхнічны ўніверсітэт
Еўрапейскі ўніверсітэт Лефке
Міжнародны ўніверсітэт Кіпра

Узброеныя сілы правіць

Паўночны Кіпр змяшчае Сілы бяспекі (чатыры пяхотных палка) колькасцю каля 3,5 тыс. чал., Фармаваныя па прызыву з мужчын ва ўзросце ад 18 да 40 гадоў. Дадаткова існуе запас першай чаргі ў 11 тыс. чал., Другі 10 тыс. чал, і трэцяй — 5 тыс. чал. ва ўзросце больш за 50 гадоў. СБПК лёгка ўзброеныя, узначальваюцца брыгадным генералам арміі Турцыі, і выконваюць ролю ўнутраных войскаў і пагранічнай аховы.

У дадатак да іх, у Паўночным Кіпры дыслацыраваны 11-ы армейскі корпус Турцыі, які складаецца з двух мотапехотных дывізій, 14 асобнай бранетанкавай брыгады, механізаванай брыгады «Турдык», а таксама з частак і падраздзяленняў прамога падпарадкавання. Агульная колькасць 11 АК нд Турцыі складае больш за 40 тысяч чалавек.