Трэццячэрвеньскі пераварот

«Трэ́ццячэ́рвеньскі пераваро́т» — шырока пашыраная назва датэрміновага роспуску II Дзяржаўнай Думы, які адбыўся 3 (16) чэрвеня 1907 года ў Расіі і суправаджаўся зменай выбарчай сістэмы.

Прычынай роспуску II Думы паслужыла немагчымасць наладзіць канструктыўнае ўзаемадзеянне паміж урадам, узначаленым прэм’ер-міністрам П. А. Сталыпіным, і Думай, значную частку якой складалі прадстаўнікі крайніх левых партый (сацыял-дэмакраты, сацыялісты-рэвалюцыянеры, народныя сацыялісты) і трудавікі, якія прылягалі да іх. II Дума, якая адкрылася 20 лютага 1907 года, мела не менш апазіцыйны настрой, чым раней распушчаная I Дума. Дума выявіла тэндэнцыю да адхілення ўсіх урадавых законапраектаў і бюджэту, а законапраекты, што прапаноўваліся Думай, свядома не маглі быць зацверджаны Дзяржаўным Саветам і імператарам. Сітуацыя, якая склалася, уяўляла сабою канстытуцыйны крызіс — Асноўныя дзяржаўныя законы (фактычна канстытуцыя Расіі) дазвалялі імператару ў любы момант распусціць Думу, але ён быў абавязаны склікаць новую Думу і не мог без яе згоды змяніць выбарчы закон; але пры гэтым наступная Дума, меркавана, не адрознівалася б па апазіцыйнасці ад распушчанай.

Урад знайшоў выйсце з крызісу ў адначасным роспуску Думы і змене выбарчага закона для выбараў у наступную Думу. Падставай для роспуску паслужыла наведванне сацыял-дэмакратычных дэпутатаў Думы дэлегацыяй салдатаў пецярбургскага гарнізона, якія перадалі ім «салдацкі наказ». П. А. Сталыпін скарыстаў гэту нязначную падзею для таго, каб 1 чэрвеня 1907 года, уяўляючы дадзены эпізод у выглядзе разгорнутай змовы супраць дзяржаўнага ладу, запатрабаваць ад Думы адхілення ад удзелу ў пасяджэннях 55 дэпутатаў сацыял-дэмакратычнай фракцыі і здымання дэпутацкай недатыкальнасці з шаснаццаці з іх. Дума, не даўшы неадкладны адказ ураду, заснавала асаблівую камісію, заключэнне якой павінна было быць абвешчана 4 ліпеня. Не чакаючы адказу Думы, Мікалай II 3 чэрвеня распусціў Думу, апублікаваў зменены выбарчы закон і прызначыў выбары ў новую Думу, якая павінна была сабрацца 1 лістапада 1907 года. II Дума праіснавала 103 дні.

Роспуск Думы быў прэрагатывай імператара, але адначасная змена выбарчага закона з’яўлялася парушэннем вымогаў артыкула 87 Асноўных дзяржаўных законаў, па якіх выбарчы закон мог быць зменены толькі пры згодзе Дзяржаўнай Думы і Дзяржаўнага Савета; паводле гэтай прычыны дадзеныя падзеі атрымалі слыннасць як «трэццячэрвеньскі пераварот».

Выбарчы закон быў зменены такім чынам, што кола выбарцаў значна павузілася, а выбарцы з высокім маёмасным цэнзам (землеўласнікі і гараджане высокага цэнзу, то бок пераважна домаўласнікі) атрымалі фактычны кантроль над выбарамі на большасць парламенцкіх месцаў. Большасць у III Думе перайшла да праўрадавых фракцый — акцябрысцкай і нацыяналістычнай, пазіцыі левых партый былі істотна падарваны. Новая Дума здолела наладзіць канструктыўную заканадаўчую працу ў кантакце з урадам. У той жа час новы выбарчы закон пахіснуў уяўленні насельніцтва пра тое, што дэпутаты Думы з’яўляюцца яго прадстаўнікамі.

Роспуск II Думы супаў па часе з заўважным паслабленнем страйкавага руху, аграрных хваляванняў. У краіне наступіў адносны спакой. 3 чэрвеня прынята лічыць апошнім днём Першай рускай рэвалюцыі.

У 1911—1913 гадах набыткам грамадскасці сталі звесткі пра тое, што напісанне «салдацкага наказу» і арганізацыя візіту салдацкай дэлегацыі да сацыял-дэмакратычных дэпутатаў адбываліся пры актыўным удзеле ўкаранёных у пецярбургскую Ваенную арганізацыю РСДРП агентаў Ахоўнага аддзялення. Пытанне пра тое, ці была сітуацыя з «салдацкім наказам» арганізавана на загад П. А. Сталыпіна ці па ўласнай ініцыятыве паліцыі, ці ж паліцэйскія інфарматары данеслі ўладам пра падзеі, застаецца дасёння нявырашаным.

Заканадаўчыя акты

• Основные Государственные Законы Российской Империи в редакции 23 апреля 1906 года
• Выборы в I-IV Государственные Думы Российской империи (Воспоминания современников. Материалы и документы) / ЦИК РФ. Под ред. А. В. Иванченко. — М., 2008. — 860 с. Утрымлівае Палажэнні пра выбары 1906 і 1907 года.

Литература

• Каминка А. И., Набоков В. Д. Вторая Государственная Дума. — СПб.: Тип. т-ва «Общественная польза», 1907. — 318 с. Архівавана 8 лістапада 2010.
• Маклаков В. А. Вторая государственная Дума (Воспоминания современника). — Париж, 1939. — 258 с. Архівавана 19 студзеня 2012.
• Герье В. И. Вторая Государственная Дума. — М.: Печатня С. П. Яковлева, 1907. — 379 с. Архівавана 27 ліпеня 2014.
• Коковцов В. Н. Из моего прошлого (1903-1919): Воспоминания. Мемуары. — Минск: Харвест, 2004. — 896 с. — ISBN 985-13-1814-0. Архівавана 18 студзеня 2012.
• Выборы в I-IV Государственные Думы Российской империи (Воспоминания современников. Материалы и документы.) / ЦИК РФ. Под ред. А. В. Иванченко. — М., 2008. — 860 с.
• Россия в начале XX века / Под ред. А. Н. Яковлева. — М.: Новый хронограф, 2002. — 744 с. — ISBN 5-94881-002-X.
• Падение царского режима. Стенографические отчёты допросов и показаний, данных в 1917 году в Чрезвычайной Следственной Комиссии Временного Правительства: В 7 т / Ред. П. Е. Щёголева. — Л.: ГИЗ, 1924—1927. Архівавана 4 лістапада 2011.
• «Охранка»: Воспоминания руководителей охранных отделений: В 2-х т. — М.: Новое литературное обозрение, 2004. — 512+600 с. — ISBN 5-86793-342-3, 5-86793-343-1.
• Кирьянов И. К., Лукьянов М. Н. Парламент самодержавной России: Государственная Дума и её депутаты, 1906—1917. — Пермь: Изд-во Пермского университета, 1995.

Спасылкі

• Государственная Дума второго созыва. Стенографические отчёты.. — 1907.
• Государственная Дума второго созыва. Указатель к стенографическим отчётам.. — 1907. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2012.
• Манифест о роспуске II Государственной Думы от 3 июня 1907 года.