Усходні фронт Першай сусветнай вайны

адзін з буйных тэатраў Першай сусветнай вайны

Усхо́дні фронт — адзін з тэатраў ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны (19141918).

Усходні фронт
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна
Руская пяхота
Руская пяхота
Дата 1 жніўня 19143 сакавіка 1918; 1011 лістапада 1918[1]
Месца Усходняя Еўропа
Вынік Перамога Цэнтральных дзяржаў,
Брэсцкі мірны дагавор з Украінай,
Брэсцкі мірны дагавор з Расіяй,
Бухарэсцкі мірны дагавор з Румыніяй
Змены Распад Расійскай імперыі, незалежнасць Украіны, Беларусі, Літвы, Латвіі, Эстоніі, Польшчы, Фінляндыі, Балгарыя анексіруе Дабруджу
Праціўнікі
 Расійская імперыя

Румынія Каралеўства Румынія (27 жніўня 19167 мая 1918; 1011 лістапада 1918[1])


Расія Расійская рэспубліка (14 верасня7 лістапада 1917)


Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка Расійская Савецкая Рэспубліка (7 лістапада 19173 сакавіка 1918)

 Германская імперыя

 Аўстра-Венгрыя
 Балгарыя 1916)
 Асманская імперыя

Камандуючыя
Расійская імперыя Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч
Расійская імперыя Мікалай II
Расійская імперыя Міхаіл Аляксееў
Расійская імперыя Аляксей Брусілаў
Расія Лаўр Карнілаў
Каралеўства Румынія Канстанцін Прэзан
Каралеўства Румынія Аляксандр Авярэску

Расія Аляксандр Керанскі
Расія Мікалай Духонін


Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка Мікалай Крыленка

Германская імперыя Паўль фон Гіндэнбург
Германская імперыя Эрых Людэндорф
Германская імперыя Леапольд Баварскі
Аўстра-Венгрыя эрцгерцаг Фрыдрых
Аўстра-Венгрыя Конрад фон Гётцэндорф
Аўстра-Венгрыя Артур фон Штраўсенбург
Трэцяе Балгарскае царства Нікалаус Жэкаў
Германская імперыя + Трэцяе Балгарскае царства + Асманская імперыя Аўгуст фон Макензен
Сілы бакоў
2 166 700 пяхота
110 600 кавалерыя
1 226 лёгкіх гармат
1 139 цяжкіх гармат
(кастрычнік 1917)
1 178 600 пяхота
39 000 кавалерыя
1 690 лёгкіх гармат
2 230 цяжкіх гармат
(кастрычнік 1917)[2]
Страты
Расійская імперыя:
2,254,369 забітых, памерлых ад ран, атручаных задушлівымі газамі[3],

3,749,000 параненых[3],
126 765 кантужаных[3], палонных: 3,343,900 Румынія: 659 800[4]

Германія:
800 000 забітых і памерлых, усе прычыны, 1 200 000 параненых,
200 000 палонных [5]

Аўстра-Венгрыя:
730,000 забітых і памерлых, усе прычыны,
2,172,000 параненых,
1,479,000 палонных ці зніклых без звестак [6]

Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

На Усходнім фронце адбываліся баявыя дзеянні паміж Расіяй (Антанта) і Цэнтральнымі дзяржавамі. На баку Антанты (з 1916 года) выступіла Румынія.

Усходні фронт па сваёй працягласці нашмат пераўзыходзіў Заходні фронт. Паводле гэтай прычыны вайна на Усходнім фронце мела менш пазіцыйны характар у параўнанні з Заходнім фронтам.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі ў Расіі была ўсталяваная савецкая ўлада, баявыя дзеянні на Усходнім фронце былі прыпыненыя. Урад Савецкай Расіі заключыў перамір’е з Цэнтральнымі дзяржавамі і пачаў рыхтавацца да падпісання сепаратнай мірнай дамовы. 8 лютага 1918 года Цэнтральныя дзяржавы падпісалі асобны Брэсцкі мірны дагавор з Украінскай народнай рэспублікай, а 3 сакавіка 1918 года — з Савецкай Расіяй. Яна пазбаўлялася велізарных тэрыторый і павінна была выплачваць рэпарацыі. Румынія, апынуўшыся ў ізаляцыі, таксама была вымушаная 7 мая 1918 года падпісаць мір з Германіяй і яе саюзнікамі.

Аж да заканчэння сусветнай вайны Цэнтральныя дзяржавы, нягледзячы на паражэнні на іншых франтах, працягвалі трымаць на занятых па Брэсцкім міры тэрыторыях у якасці акупацыйных войскаў значныя сілы.

Перад вайной правіць

Асаблівасці тэатра баявых дзеянняў правіць

Усходні фронт сусветнай вайны ахопліваў шырокія тэрыторыі на Усходзе Еўропы: заходнюю памежную вобласць Расіі, Усходнюю Прусію, усходнюю частку правінцый Познані і Сілезіі, а таксама Галіцыю. З захаду тэатр ваенных дзеянняў абмяжоўваўся ракой Віслай, крэпасцямі Данцыг, Торн, Познань, Браслаўль і Кракаў; з поўдня — Карпацкімі гарамі і румынскай мяжой; з усходу — лініяй Пецярбург — Вялікія Лукі — Смаленск — Гомель — Кіеў і Дняпром; з поўначы — Балтыйскім морам. Працягласць тэатра па фронце ад Балтыйскага мора да руска-румынскай мяжы складала каля 850—900 км (па лініі Кёнігсберг — Чарнаўцы), максімальная глыбіня (у 1915 годзе) — каля 500 кіламетраў (ад лініі Баранавічы — Роўна да мяжы з Германіяй (ледзь на захад ад Лодзі).

Рэльеф тэатра быў пераважна раўнінны і зручны для разгортвання і прымянення вялікай колькасці войскаў.

У заходняй частцы Расіі была развітая сістэма ўмацаваных крэпасцей, на якую руская армія магла абапірацца пры абароне і наступе. Да пачатку вайны былі пабудаваны новыя крэпасці з найноўшым узбраеннем: Коўна, Асавец, Новагеоргіеўск, Брэст-Літоўск, — і будавалася крэпасць Гродна[7].

У Германіі ж былі створаны і ўдасканалены вялікая колькасць крэпасцей, якія германскае камандаванне мела намер выкарыстоўваць не толькі для абароны, але і для наступу ўглыб Расіі. Меліся крэпасці Кёнігсберг, Данцыг, Торн і шэраг умацаванняў на Вісле: Марыенбург, Граўдзенц, Кульм, Фардон і ўмацаванне Лётцэн у сістэме Мазурскіх азёр.

Аўстра-Венгрыя таксама мела шэраг першакласных крэпасцей: Кракаў, Перамышль і ўмацаваны лагер каля Львова.[7]

Планы бакоў і разгортванне войскаў правіць

Спачатку Германія, рэалізуючы план Шліфена, разгарнула асноўныя сілы (7 армій) на Заходнім фронце, сканцэнтраваўшы на ўсходзе супраць Расіі ўсяго адну армію — 8-ю. У склад 8-й арміі ўвайшлі 4 вайсковых корпуса [8].

Германскія войскі, выкарыстоўваючы асаблівасці мясцовасці, не займалі суцэльнага фронту, а размяшчаліся асобнымі ачагамі (па корпусу) ва ўмацаваных раёнах на галоўных напрамках. Усяго германскае камандаванне разгарнула на Усходнім фронце 15 пяхотных і 1 кавалерыйскую дывізіі, 1044 гарматы (у тым ліку 156 цяжкіх), агульным лікам каля 200 тысяч чалавек, пад камандаваннем генерал-палкоўніка фон Прытвіца [8]. Галоўнай задачай германскай арміі была абарона Усходняй Прусіі і дапамога аўстра-венгерскім войскам, якія, паводле плана германскага камандавання, павінны былі адыграць галоўную ролю ў барацьбе з Расіяй.

Аўстра-Венгрыя разгарнула супраць Расіі 3 арміі (1-ю, 3-ю і 4-ю) і асобную вайсковую групу генерала Германа Кёвеса.

У раёне Львова разгортвалася 3-я армія генерала Брудэрмана, усяго 6 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 288 гармат. 4-я армія генерала Аўфенберга займала раён Перэмышля.

У складзе 4-й арміі было 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 436 гармат. 1-я армія пад камандаваннем генерала Данкля разгарнулася на рацэ Сан. Усяго 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 450 гармат.

Група генерала Кёвеса, усяго 10 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 448 гармат, разгарнулася на правым флангу аўстрыйскіх войскаў у раёне Цярнопаля.

2-я аўстрыйская армія першапачаткова была накіравана на Балканы, супраць Сербіі, аднак пазней была перакінутая ў Галіцыю супраць рускіх войскаў [9].

Да пачатку баявых дзеянняў аўстра-венгерскае камандаванне разгарнула супраць Расіі 35,5 пяхотных і 11 кавалерыйскіх дывізій, агульным лікам 850 тысяч чалавек, 1728 гармат[10]. Паводле плана аўстрыйскага камандавання аўстрыйскія войскі хуткімі ўдарамі, пры садзейнічанні германскіх войскаў з поўначы, павінны акружыць і разграміць рускія войскі ў Заходняй Польшчы.

Расійскія войскі разгортваліся на двух асноўных напрамках — на паўночна-заходнім (супраць Германіі) і паўднёва-заходнім (супраць Аўстра-Венгрыі). Таксама былі створаны аператыўныя злучэнні рускіх войскаў — франты. На Паўночна-Заходнім фронце пад камандаваннем генерала Жылінскага былі разгорнутыя 2 арміі (1-я і 2-я), усяго 17,5 пяхотных і 8,5 кавалерыйскіх дывізій, 1104 гарматы, разам каля 250 тысяч чалавек [11].

Супраць Аўстра-Венгрыі, на Паўднёва-Заходнім фронце (камандуючы генерал Іваноў) разгортваліся 4 расійскія арміі (3-я, 4-я, 5-я і 8-я). Усяго да пачатку баявых дзеянняў войскі паўднёва-заходняга фронту мелі 34,5 пяхотных і 12,5 кавалерыйскіх дывізій, усяго каля 600 тысяч чалавек і 2099 гармат. Галоўнакамандуючым расійскай арміі стаў вялікі князь Мікалай Мікалаевіч[11].

Рускія мабілізацыйныя расклады № 19 і № 20 прадпісвалі Паўночна-Заходняму і Паўднёва-Заходняму франтам пераход у наступ і перанясенне вайны на тэрыторыю адпаведна Германіі і Аўстра-Венгрыі на працягу двух тыдняў з дня абвяшчэння вайны. 1-й арміі генерала Рэненкампфа прадпісвалася выступіць 14 жніўня, перайсці мяжу 17 жніўня, абыйсці Мазурскія азёры з поўначы і адрэзаць немцаў ад Кёнігсберга. 2-я армія генерала Самсонава павінна была выступіць 16 жніўня, перайсці мяжу 19 жніўня, абыйсці Мазурскія азёры з захаду і не дапусціць адыходу германскіх войскаў за Віслу.

Аўстра-венгерская армія хоць і мела наступальную задачу, але з прычыны распачатай перагрупоўкі войскаў 2-й арміі з сербскага фронту таксама мела патрэбу ў часе для канчатковага разгортвання [12].

Кампанія 1914 года правіць

Усходне-Пруская аперацыя правіць

 
Пачатак Усходне-Прускай аперацыі.

Першай аперацыяй на Усходнім фронце была Усходне-Пруская аперацыя. Рускія войскі, якія мелі задачу разбіць 8-ю германскую армію і захапіць Усходнюю Прусію, перайшлі ў наступ[13], каб адцягнуць на сябе буйныя германскія сілы з Заходняга фронту і не дазволіць Германіі разграміць французскую армію і вывесці Францыю з вайны[14].

Наступленне ва Усходняй Прусіі рускія войскі правялі дзвюма арміямі: 1-й і 2-й пад камандаваннем генералаў Рэненкампфа і Самсонава[14]. Аперацыя пачалася 17 жніўня, калі часткі 1-й рускай арміі перайшлі руска-германскую дзяржаўную мяжу і з усходу ўварваліся на тэрыторыю Усходняй Прусіі. 20 жніўня на тэрыторыю Усходняй Прусіі з поўдня ўвайшла і 2-я руская армія, наносячы галоўны ўдар у фланг і тыл 8-й германскай арміі.

 
Бітва пад Таненбергам

Камандуючы германскімі войскамі генерал Прытвіц прыняў рашэнне стрымліваць 2-ю армію адным корпусам, а асноўны ўдар трыма карпусамі нанесці па 1-й арміі.

Раніцай 20 жніўня ў горада Гумбінен 1-ы германскі корпус пад камандаваннем генерала Франсуа раптам атакаваў надыходзячыя войскі 1-й рускай арміі. Завязаліся жорсткія баі. Абодва бакі панеслі цяжкія страты, але немцы адступілі. 17-ы корпус пад камандаваннем генерала Макензена, які наступаў на поўдзень ад Гумбінена, у сустрэчным баі быў ушчэнт разбіты і, страціўшы 50 % асабістага складу, пад націскам рускіх войскаў вымушаны быў адступіць. Пасля гэтых няўдач падышоўшы пазней Рэзервовы І корпус (Германская імперыя) генерала фон Бе́лава таксама быў вымушаны адысці. Германскія войскі пацярпелі паразу пад Гумбіненам.

Гэта паражэнне стварыла рэальную пагрозу акружэння 8-й арміі, і Прытвіц аддаў загад аб агульным адступленні германскіх войскаў з Усходняй Прусіі і адыходзе за Віслу. Але гэта забараніла германская Стаўка і насуперак плану Шліфена, які прадугледжваў пры любым неспрыяльным развіцці падзей на Усходнім фронце ні ў якім разе не здымаць войскаў з Заходняга фронту, каб гарантавана разграміць Францыю і пазбегнуць вайны на два фронты, прыняла рашэнне Усходнюю Прусію не здаваць і перакінуць у дапамогу 8-й арміі войскі з Заходняга фронту (2 корпусы і конную дывізію), што мела самыя сумныя наступствы для Германіі. 21 жніўня Прытвіц быў адпраўлены ў адстаўку. Камандуючым 8-й арміяй быў прызначаны генерал Гіндэнбург, начальнікам штаба генерал Людэндорф [15].

 
Парад Кавалергардам і Коннай гвардыі ў Інстэрбургу.

Было прынята рашэнне, пакінуўшы 2,5 дывізіі супраць 1-й рускай арміі Рэненкампфа, хутка, па ракаднай чыгунцы праз Кёнігсберг, перакінуць галоўныя сілы 8-й арміі супраць 2-й рускай арміі Самсонава і паспрабаваць разграміць яе да таго, як яна злучыцца з часткамі 1-й арміі.

У гэты час рускае камандаванне, выявіўшы перад фронтам 1-й арміі хуткае адступленне нямецкіх войскаў, вырашыла, што немцы адыходзяць за Віслу, і палічыла аперацыю выкананай, і змяніла для яе першапачатковыя задачы. Асноўныя сілы 1-я арміі Раненкампфа была накіраваны не насустрач 2-й арміі Самсонава, а на адсячэнне Кёнігсберга, дзе, па здагадцы камфронту, схавалася частка 8-й арміі, і на праследаванне «адступаючых да Віслы» немцаў. Галоўнакамандуючы 2-й арміі Самсонава, у сваю чаргу, вырашыў перахапіць «адступаючых да Віслы» немцаў і настаяў перад камандаваннем фронту на перанясенні галоўнага ўдару свайго войска з паўночнага напрамку на паўночна-заходняе, што прывяло да таго, што рускія арміі сталі наступаць па разбежных напрамках, і паміж імі ўтварылася вялізная прабоіна ў 125 кіламетраў.

Новае камандаванне 8-й германскай арміі вырашыла скарыстацца ўзнікшым разрывам паміж рускімі войскамі, каб нанесці флангавыя ўдары па 2-й арміі Самсонава, акружыць і знішчыць яе.

26 жніўня германскія войскі атакавалі 6-ы корпус 2-й арміі, рускія страцілі 7 500 чалавек і адступілі ў поўным беспарадку, правы фланг арміі апынуўся адкрытым, аднак генерал Самсонаў, не атрымаў пра гэта інфармацыі і працягваў наступ [16]. У той жа час германцы атакавалі і левы фланг рускага войска, які таксама адступіў [16].

У выніку была страчана сувязь з флангавымі карпусамі, а кіраванне арміяй — дэзарганізавана. У гэтых умовах 2-я армія пачала адступаць [16]. Адступленне пяці перадавых рускіх дывізій праходзіла пад узмацняючымся ціскам прасунуўшыхся на флангах германскіх карпусоў. Рускае адступленне прыняло бязладны характар, а каля 30 000 чалавек пры 200 гарматах былі акружаны. У ноч на 30 жніўня генерал Самсонаў застрэліўся [17].

Такім чынам, страты 2-й арміі склалі 6 000 забітых, паранена каля 20 000 (амаль усе трапілі ў палон), палонных — 30 000 (разам з трапіўшымі ў палон параненымі — 50 000), захоплена 230 гармат. Забіты 10 генералаў, 13 узяты ў палон. Агульныя страты 2-й арміі забітымі, параненымі і палоннымі — 56 000 чалавек [18]. Гэтыя падзеі атрымалі назву бітва пад Таненбергам.

Пасля разгрому 2-й арміі германскае камандаванне прыняло рашэнне атакаваць 1-ю армію, блакаваць Кёнігсберг, і выгнаць яе з Усходняй Прусіі. Бітвы разгарнуліся ў раёне Мазурскіх азёр. Тут руская армія таксама была вымушаная адступіць. Да 15 верасня рускія арміі была цалкам выцесненыя з тэрыторыі Германскай імперыі, Усходне-Пруская аперацыя завяршылася.

У ходзе гэтай аперацыі руская армія пацярпела цяжкае паражэнне, страціла каля 80 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Германскія войскі страцілі каля 60 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Выканаць пастаўленую задачу па захопе Усходняй Прусіі рускім войскам не ўдалося [19]. Але рускія войскі змаглі выцягнуць частку германскіх сіл з Заходняга фронту, выканаўшы тым самым свой саюзніцкі абавязак. Шмат у чым гэта дапамагло саюзным войскам атрымаць важную перамогу на Марне.

Галіцыйская бітва правіць

Адначасова з наступленнем у Усходняй Прусіі, рускія войскі распачалі наступ у Галіцыі супраць аўстра-венгерскай арміі[20]. Рускія войскі ў складзе пяці армій (3-я, 4-я, 5-я, 8-я, 9-я)[21] перайшлі ў рашучы наступ супраць чатырох аўстрыйскіх армій[21]. Напачатку бітвы стратэгічная абстаноўка складвалася не на карысць рускіх войскаў.

 
Аўстра-венгерская пяхота.

23 жніўня часткi 4-й рускай арміі атрымалі загад атакаваць суперніка ля горада Краснік.[20] Але 1-я аўстрыйская армія генерала Данкля раніцай 23 жніўня атакавала рускія войскі, якія былі вымушаныя адступіць. Далей аўстрыйцы паспрабавалі ахапіць правы фланг 4-й арміі, аднак у ходзе ўпартых баёў рускія войскі адступілі да Любліну і занялі абарону. Разлютаваныя баі з пераменным поспехам праходзілі тут да 2 верасня[20].

Ля Замасці 5-я руская армія наступала ў кірунку Камарова, аднак тут 4-й аўстрыйскай арміі атрымалася пацясніць рускія войскі, якія былі вымушаныя адступіць, тут таксама вяліся жорсткія баі з пераменным поспехам. Але баявыя дзеянні ў раёне Камарова не прынеслі рускім вынікаў і камандуючы 5-й арміі генерал Плевен аддаў загад аб адыходзе свайго войска.[22].

 
Разгар Галіцыйскай бітвы. 23 жніўня — 2 верасня.

Адначасова з гэтымі баямі на левым крыле паўднёва-заходняга фронту 3-я руская армія таксама вяла наступ. Аўстрыйскія часткі аказвалі млявы супраціў.[22] Працягваючы наступленне, 8-я армія 23 жніўня пераадолела раку Серат, якую аўстра-венгерскае камандаванне вырашыла не абараняць, а затым Стрыпу. Аўстрыйцы не меркавалі, што рускія стварылі магутную групоўку на ўсход ад Львова, планавалася, што арміі Брудэрмана і групы Кевеса будзе дастаткова для абароны[22]. 26 жніўня на рацэ Залатая Ліпа адбылася бітва паміж 3-й аўстрыйскай і 3-й рускай арміямі, у гэтых баях рускія войскі атрымалі поспех і прымусілі праціўніка адступаць. Аўстра-венгерскія войскі занялі абарону на рацэ Гнілая Ліпа, аднак і тут пасля жорсткіх баёў рускія войскі працягвалі наступ. Часці 8-й арміі генерала Брусілава разграмілі 12-ы аўстра-венгерскі корпус і стварылі пагрозу ахопу ўсёй аўстра-венгерскай групоўкі, якая размяшчалася на поўдзень ад Львова[23]. У гэтых умовах аўстрыйцы пачалі агульнае адступленне. Рускія войскі пачалі праследаванне адступаючага праціўніка, 21 жніўня рускія войскі занялі Львоў, 22 жніўня — Галіч[24].

Тым часам абараняўшыяся 4-я і 5-я рускія арміі атрымалі падмацаванні. 21 жніўня генерал Іваноў аддаў загад аб агульным наступе рускіх армій паўднёва-заходняга фронту. 2 — 4 верасня, 4-я руская армія нанесла паражэнне групе Кумера. У той жа час быў разбіты 10-ы корпус арміі Данкля. Камандуючы аўстрыйскай арміі Конрад прыняў рашэнне нанесці контрудар у напрамку Равы-Рускай, для чаго вылучыў дадатковыя сілы (стварыўшы перавагу над рускімі, тры арміі супраць дзвюх)[25]. Аднак у цяжкіх баях ля Равы-Рускай рускія войскі спынілі аўстрыйскі наступ.

 
Усходні фронт, верасень 1914 года.

11 верасня аўстрыйцы спынілі наступ і пачалі адступленне за раку Сан. Да 8 верасня рускія войскі занялі практычна ўсю ўсходнюю частку Заходняй Галіцыі, амаль усю Букавіну і аблажылі Перамышль. Руская армія падышла да Карпат, маючы намер пачаць наступ у Венгрыю[26]. У гэтай грандыёзнай бітве аўстрыйскія войскі пацярпелі поўнае паражэнне: іх страты склалі 400 000 чалавек, у тым ліку 100 000 — палоннымі[26]; у ходзе баёў рускія войскі захапілі 400 гармат. Руская армія таксама панесла адчувальныя страты — 230 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі[26]. Планы германскага камандавання ўтрымаць увесь Усходні фронт сіламі толькі аўстра-венгерскай арміі пацярпелі крах.

Варшаўска-Івангарадская аперацыя правіць

Пасля таго, як аўстра-венгерская армія была разбіта ў Галіцыйскай бітве, на Усходнім фронце склалася неспрыяльная сітуацыя для Цэнтральных дзяржаў. У гэтых умовах Германія прыйшла на дапамогу Аўстрыі, перакінуўшы частку сіл на поўдзень у Сілезію. Была сфармавана новая 9-я германская армія пад камандаваннем генерала Макензена[27]. Каб прадухіліць меркаванае ўварванне рускіх войскаў у Сілезію, германскае камандаванне вырашыла нанесці ўдар з раёнаў Кракава і Чэнстахова на Івангорад і Варшаву[27]. Падтрымку 9-ай германскай арміі аказвала 1-я аўстра-венгерская армія генерала Данкля. Расійскія войскі мелі на гэтым напрамку чатыры арміі: 2-я, 4-я, 5-я і 9-я[27].

28 верасня 9-я армія генерала Макензена пачала наступ на Варшаву і Івангарад. 8 кастрычніка немцы выйшлі да Віслы[28]. Да 12 кастрычніка ім удалося заняць увесь левы бераг Віслы да Варшавы. Аднак, падцягнуўшы падмацаванні, рускія здолелі стрымаць напад. Атакі арміі Макензена былі адбіты на лініі варшаўскіх фартоў[29]. Руская армія на левым беразе Віслы ўтрымала перадмаставыя ўмацаванні Івангарада, Варшавы і плацдарм у Казяніцы [30].

 
Рускія войскі ў Варшаве.

У той час як немцы ўвязлі ў жорсткіх баях у прадмесцях Варшавы, 9 кастрычніка, атрымаўшы падмацаванні, генерал Іваноў аддаў загад аб пачатку наступу. 4-я і 5-я рускія арміі прыступілі да фарсіравання Віслы: 5-я армія на поўдзень ад Варшавы, а 4-я армія з раёна Івангарада на Казяніцкі плацдарм, каб ударыць у фланг і тыл наступаючай германскай групоўкі. Каб ліквідаваць Казяніцкі плацдарм і не даць рускім пераправіцца праз Віслу камандуючы германскімі войскамі на Усходнім фронце генерал Гіндэнбург увёў у бой рэзервовы корпус[31], аднак рускія на казяніцкіх пазіцыях адбілі ўсе атакі і да 20 кастрычніка пераправілі на плацдарм 2 армейскія корпусы[32].

Не здолеўшы скінуць рускія войскі з плацдарму ў Віслу, Гіндэнбург перадаў казяніцкі кірунак 1-й аўстрыйскай арміі і кінуў усё германскія часткі пад Варшаву, дзе перайшла ў наступ 2-я руская армія. Аўстрыйцы паспрабавалі ліквідаваць Казяніцкі плацдарм, але былі разгромленыя ў сустрэчнай бітве і сталі адступаць. Нясучы вялікія страты, 1-я аўстра-венгерская армія адышла на захад, з-за чаго паміж ёй і галоўнымі сіламі аўстрыйцаў утварыўся шырокі разрыў. У гэты пралом аўстрыйскага фронту накіраваліся войскі 9-й рускай арміі, выходзячы ў фланг і тыл 1-й аўстрыйскай і 9-й германскай арміям. Германцам і аўстрыйцам пагражаў поўны разгром[31].

27 кастрычніка германскае камандаванне аддало загад спыніць атакі на Варшаву і адысці на зыходныя пазіцыі. Аўстра-германскія войскі пачалі паспешны адыход.[33].

Лодзінская аперацыя правіць

Адразу ж пасля завяршэння Варшаўска-Івангарадскай бітвы на Усходнім фронце пачалася аперацыя ў Лодзі. Рускае камандаванне мела намер сіламі трох армій (1-я, 2-я і 5-я) уварвацца на тэрыторыю Германскай імперыі і павесці наступленне углыб краіны[34]. Жадаючы пераламаць сітуацыю на Усходнім фронце ў сваю карысць, а таксама сарваць рускае наступленне, германскае камандаванне прымае рашэнне нанесці апярэджваючы ўдар[34]. 9-я германская армія з раёна Торна павінна была нанесці ўдар у стык паміж 1-й і 2-й рускімі арміямі, прарваць фронт, выйсці ў тыл рускім войскам і акружыць 2-ю і 5-ю рускія арміі[34].

 
Лодзінская аперацыя

Апрача 9-й германскай арміі, у наступленні павінны былі прыняць удзел іншыя фармаванні германскай арміі: 3-й германскі кавалерыйскі корпус, карпусы «Брэслаў» і «Позен», група войскаў генерала Войрша (гвардзейскі рэзервовы корпус і 2 пяхотныя дывізіі), а таксама 2-я аўстра-венгерская армія, якія павінны былі скаваць і стрымаць наступленне рускіх войскаў[35].

11 лістапада часткі 9-й арміі нанеслі ўдар у стык 1-й і 2-й рускіх армій, 12 лістапада вялікімі сіламі германцы атакавалі пазіцыі рускіх, якія былі вымушаныя адступіць[36]. Затым да 15 лістапада ішлі жорсткія баі паміж двума рускімі карпусамі і часткамі 9-й германскай арміі, падчас гэтых баёў рускім войскам удалося адстаяць свае пазіцыі[36] 15 — 19 лістапада ішла ўпартая бітва па ўсім фронце, адначасова рускае і германскае камандаванне перагрупоўвалі свае войскі, спрабуючы намацаць слабыя месцы ў абароне праціўніка[36].

У ходзе гэтых баёў немцы, нарэшце, знайшлі непрыкрытую прабоіну ў рускай абароне на паўночны ўсход ад Лодзі, і сфармаваўшы ўдарную групоўку пад кіраўніцтвам Шэфера (3 пяхотныя і 2 кавалерыйскія дывізіі), нанеслі туды магутны ўдар, у выніку чаго абкружылі горад з захаду, поўначы і ўсходу. Аднак, каб цалкам блакаваць Лодзь, у немцаў не хапіла сіл, і неўзабаве сама ўдарная германская групоўка Шэфера апынулася пад пагрозай акружэння[36]. 22 лістапада група Шэфера, атрымаўшы загад аб адступленні, пачала адыход. Да 24 лістапада, страціўшы 70 % асабістага складу забітымі і палоннымі, германскія войскі з практычна поўнага акружэння прарваліся на поўнач[36].

Лодзінская аперацыя мела нявызначаны зыход. Германскі план акружэння 2-й і 5-й рускіх армій праваліўся, аднак і рускі наступ на тэрыторыю Германскай імперыі быў таксама сарваны[37]. Пасля завяршэння аперацыі былі знятыя са сваіх пастоў камандуючыя рускіх 1-й арміі Рэненкампф і камандуючы 2-й арміі Шэйдэман[34].

Вынікі кампаніі 1914 года правіць

Галоўным вынікам кампаніі 1914 года стаў крах германскага плана бліцкрыгу. Германская армія не змагла разграміць ні рускую армію на Усходзе, ні саюзныя арміі на Захадзе. Актыўныя дзеянні рускай арміі перашкодзілі гэтым планам. У сувязі з гэтым германскае камандаванне прымае рашэнне ўжо ў канцы 1914 года перакінуць на Усход дадатковыя сілы[38].

За 1914 год руская армія была вымушаная пакінуць заходнюю частку Польшчы, аднак заняла значную частку Галіцыі і Букавіны, дзе было створана Галіцыйскае генерал-губернатарства[38]. Рускае камандаванне мела намер зімой захапіць перавалы ў Карпатах, каб вясной ўварвацца ў раўнінную частку Венгрыі.

З канца 1914 года на Усходнім фронце усталёўваецца пазіцыйная лінія фронту.[38]

Кампанія 1915 года правіць

Руская артылерыя на Усходнім фронце
       
42-лінейная гаўбіца ўзору 1909 года ў баі, 1915 год. 42-лінейная хуткастрэльная гармата ўзору 1910 года ў дзеянні. Цяжкая пазіцыйная артылерыя (6-цалевая асаднай гармата ўзору 1877 года вагай у 190 пудоў на берагавым лафеце Дурляхера) у Куртэнгофа на фронце 12-й арміі, верасень 1915 года. Цяжкая артылерыя (на фота 8-цалевая палегчаная гармата ўзору 1877 года на аблогавым лафеце) высоўваецца на пазіцыі.

Не дабіўшыся выканання намечаных планаў на Захадзе ў 1914 годзе, германскае камандаванне прымае рашэнне перакінуць галоўныя сілы на Усходні фронт і нанесці магутны ўдар па Расіі, з мэтай вывесці яе з вайны. Германскае камандаванне запланавала ўзяць рускую армію ў гіганцкія «клешчы».

Бітвы ў Карпатах правіць

 
Карпацкая аперацыя. Студзеньсакавік 1915 года.

Яшчэ ў канцы 1914 года рускае камандаванне прыняло рашэнне сіламі Паўднёва-Заходняга фронту (3 арміі: 3-я, 8-я і 9-я) фарсіраваць Карпаты і ўварвацца на раўнінную тэрыторыю Венгрыі. Галоўную ролю ў маючым адбыцца наступленні іграла 8-я армія генерала Брусілава. Аднак аўстрыйскае камандаванне таксама планавала наступленне ў Карпатах з мэтай дэблакаваць асаджанай рускімі войскамі крэпасць Перамышль[39].

У канцы студзеня аўстра-германскія войскі (3 аўстра-венгерскія арміі і паўднёвая нямецкая армія) пачалі наступленне наносячы два ўдары: адзін ад Ужгарада на Самбар, іншы ад Мукачава на Стрый.[39] Распачатае адначасова наступленне 8-й арміі Брусілава прывяло да шэрагу цяжкіх сустрэчных баёў на горных перавалах. Рускія войскі, сутыкнуўшыся з колькасна праўзыходным праціўнікам, занялі абарону на горных перавалах.

У лютым рускае камандаванне перакідвае дадатковыя рэзервы ў Карпаты і фармуе 9-ю армію генерала Лячыцкага. Увесь сакавік прайшоў у бесперапынных баях на левым флангу рускай 3-й арміі і на ўсім фронце 8-й арміі.[39] Тут, на найкароткім накірунку з Венгрыі да Перамышля, з мэтай яго вызвалення, настойліва наступалі аўстра -германцы. Салдаты ваявалі па пояс у снезе, абодва бакі штодня неслі буйныя страты.[39]

Аднак пасля таго, як Перемышль здаўся расійскім войскам, вызваліўшаяся 11-я армія, якая вяла аблогу ўзмацніла расійскія войскі ў Карпатах. Аўстра — германцы спынілі наступленне.[39]

Аблога Перамышля правіць

 
Імператар Мікалай II і Вялікі Князь Мікалай Мікалаевіч у Перамышлі. 11 красавіка 1915 года.

Пасля завяршэння Галіцыйскай бітвы 17 верасня 1914 года, рускія войскі падышлі да найбуйнейшай аўстрыйскай крэпасці ў Галіцыі — Перамышля. Перамышль быў першакласнай крэпасцю з шматлікім гарнізонам пад камандаваннем генерала Кусманека. 5 — 7 кастрычніка рускія войскі распачалі штурм крэпасці, аднак усе атакі былі адбітыя з вялікімі стратамі. Акрамя гэтага 8 кастрычнікa да крэпасці падышлі аўстра-венгерскія войскі і рускія войскі былі вымушаныя зняць аблогу[40].

Аднак пасля паражэння аўстра-германскіх войскаў у Варшаўска-Івангарадскай бітве аўстра-венгры зноў адступілі, і крэпасць зноў акружылі рускія войскі. Крэпасць асаджала 11-я руская армія генерала Селіванава, не маючы дастатковых сіл і сродкаў, рускае камандаванне не рабіла бессэнсоўных спроб штурму, а вяло аблогу крэпасці[40].

Пасля працяглай аблогі, калі ў горадзе скончыліся запасы харчавання, генерал Кусманек распачаў спробу зняць асаду, аднак усе атакі аўстрыйскіх войскаў былі адбітыя. Пасля гэтага камандаванне крэпасці прыняло рашэнне капітуляваць. Перад гэтым артылерыя крэпасці расстраляла ўвесь боезапас, а ўмацавання крэпасці былі ўзарваны. 23 сакавіка 1915 года Перамышль капітуляваў. У рускі палон здаліся 9 генералаў (у тым ліку і Кусманек), 93 штаб-афіцэры, 2 204 обер-афіцэры, 113 890 салдат, таксама рускія войскі захапілі каля 900 гармат[40].

Мазурская і Праснышская бітвы правіць

 
Мазурская бітва

Першай аперацыяй стратэгічнага германскага плана на 1915 год стала Аўгустоўская аперацыя. Германскае камандаванне планавала ударам з Усходняй Прусіі прарваць рускі фронт. Галоўныя ўдары наносілі 10-я армія генерала Айхгорна з поўначы, і 8-й арміі генерала Бе́лава з захаду (усяго 15 пяхотных і 2,5 кавалерыйскіх дывізій) па сыходным напрамкам у бок горада Аўгустоў, каб акружыць і знішчыць 10-ю рускую армію генерала Сіверса, якая абаранялася ўва Усходняй Прусіі[41].

Яшчэ ў канцы 1914 года на Усходні фронт былі перакінутыя з Францыі 7 германскіх карпусоў і 6 кавалерыйскіх дывізій. Да гэтага часу і ў Германіі атрымалася стварыць рэзервы — 4 корпусы. Іх таксама перакінулі на Усходні фронт. Гэтыя войскі сфармавалі новую 10-ю армію генерала Айхгорна.[41]

7 лютага 1915 года 8-я германская армія атакавала левы фланг 10-й арміі, на наступны дзень часткі 10-й германскай арміі атакавалі правы фланг рускіх войскаў. Германцам ўдалося прарваць фронт[42]. Левафланговыя корпусы рускай арміі ўстойліва стрымлівалі 8-ю нямецкую армію, не даўшы ёй выйсці ў раён Аўгустова. Аднак на правым флангу германскія войскі здолелі прасунуцца наперад, адступіўшыя правафланговыя карпусы агалілі фланг 20-га корпуса генерала Булгакава, які трапіў пад магутны ўдар немцаў і быў акружаны ў раёне Аўгустова[43].

10 дзён часткі 20-га корпуса спрабавалі вырвацца з акружэння, прыкаваўшы да сябе значныя сілы нямецкіх войскаў[44]. Пасля жорсткіх баёў ля заснежаных Мазурскіх лясах астаткі 20-га корпуса, выдаткаваўшы ўсе боепрыпасы, вымушаныя былі здацца[45]. Дзякуючы мужнасці байцоў 20-га корпуса тры корпусы 10-й арміі змаглі пазбегнуць акружэння і адступілі. Германцы атрымалі тактычную перамогу, але акружыць 10-ю армію ім не ўдалося[44].

Пасля гэтага ў канцы лютага германскае камандаванне аднавіла наступленне ва Усходняй Прусіі, 8-я і 12-я германскія арміі атакавалі пазіцыі 1-й і 12-й рускіх армій[42]. Пасля цяжкіх баёў 24 лютага два германскія корпусы занялі горад Прасныш. Аднак рускія войскі, атрымаўшы рэзервы (2 корпуса), атакавалі і выбілі немцаў з Прасныша. 2 сакавіка рускія войскі аднавілі наступ у раёне Сувалак і нанеслі паражэнне часцям 8-й і 12-й армій[42]. Да 30 сакавіка германскія войскі былі канчаткова выцеснены на тэрыторыю Германскай імперыі[46].

Горліцкі прарыў правіць

 
Усходні фронт. Лета 1915 года.

Пасля флангавых удараў супраць рускага войска з Усходняй Прусіі, аўстра-германскае камандаванне рыхтавалася нанесці флангавы ўдар і з Галіцыі[47]. Прарыў рускага фронту ў Галіцыі планавалася ажыццявіць паміж Віслай і Карпатамі, у раёне Горліцы. Месца прарыву было абрана не выпадкова. Тут руская армія не мела вялікіх сілаў, не было буйных натуральных перашкод, і ў выпадку прарыву фронту адразалісь шляхі адыходу рускай групоўкі ў Карпатах і стваралася пагроза акружэння ўсяго левага флангу Паўднёва-Заходняга фронту[47].

Для ажыццяўлення аперацыі ў Горліцы аўстра-германскае камандаванне засяродзіла 11-ю германскую армію (была перакінутая з Заходняга фронту)[47] і 4-я аўстра-венгерскую армію, таксама ў аперацыі ўдзельнічалі іншыя аўстра-германскія злучэнні[47]. Задачай аўстра-германцаў быў прарыў рускага фронту, акружэнне 3-й рускай арміі, якая абаранялася тут, і далейшае наступленне на Перамышль і Львоў. На 35-м кіламетры ўчастку прарыву германа-аўстрыйскія войскі засяродзілі 10 пяхотных і 1 кавалерыйскую дывізію (126 тысяч чалавек, 457 лёгкіх і 159 цяжкіх гармат, 96 мінамётаў і 260 кулямётаў)[48].

Рускае камандаванне не надавала належнай увагі небяспекі аўстра-германскага наступу ў раёне Горліцы. Уся ўвага рускага камандавання было засяроджана на завяршэнні Карпацкай аперацыі. У 3-й рускай арміі (звыш 18 пяхотных і 6 кавалерыйскіх дывізій) на кірунку прарыву знаходзілася толькі 5 пяхотных дывізій (60 тысяч чалавек, 141 лёгкіх і 4 цяжкіх гармат, 100 кулямётаў)[48]. Такім чынам на ўчастку прарыву Цэнтральныя дзяржавы стварылі шматразовую перавагу ў жывой сіле і тэхніцы. Акрамя гэтага ў гэты час у рускай арміі востра стаяла пытанне з боепрыпасамі, часта рускай артылерыі няма чым было адказваць на абстрэлы праціўніка[48].

Наступленне пачалося 2 мая 1915 года пасля магутнай артылерыйскай падрыхтоўкі. Рускія войскі адчайна абараняліся, аднак усё ж адступілі на 2-5 кіламетраў. Рускае камандаванне лічыла, што асноўны ўдар аўстра-германцы нанясуць у Карпатах, а ў раёне Горліцы яны праводзяць адцягваючы манеўр, таму рэзерваў 3-й арміі прадастаўлена не было[49]. Пасля 6-х дзённых жорсткіх баёў аўстра-германцы здолелі прарваць рускі фронт і прасунуцца на глыбіню да 40 кіламетраў. Панесшы вялікія страты 3-я армія, да 15 мая адступіла на лінію Нова-Мяста, Сандамір, Перамышль, Стрый[49].

Вялікае адступленне правіць

 
Адыход рускіх армій з Польшчы.

24 мая, падцягнуўшы цяжкую артылерыю, Макензен аднавіў наступленне. 3 чэрвеня аўстра-германскія войскі авалодалі Перамышлем,[50] а 22 чэрвеня ўзялі Львоў [50]. Пасля чаго аўстра-германскія войскі працягвалі развіваць наступленне, выходзячы ў глыбокі тыл рускай арміі. Руская Стаўка, каб пазбегнуць акружэння рускіх армій у Польшчы, пачала стратэгічнае адступленне на Ўсход.[50]

Баі ў Галіцыі аднавіліся з новай сілай 15 ліпеня, пасля цяжкіх баёў рускія войскі адступілі на лінію Івангорад — Люблін — Холм. 22 ліпеня германскія войскі фарсіравалі Віслу [51]. 22 ліпеня (4 жніўня) рускія войскі пакінулі Варшаву і Івангорад, 7 (20) жніўня пала крэпасць Навагеоргіеўск. У сувязі з ударам германскіх войскаў на нараўскім кірунку рускія войскі адышлі на лінію Асавец — Влодава. 22 жніўня пасля складанай абароны рускія войскі пакінулі Асавец, 26 жніўня рускія адступілі з Брэст-Літоўска, 2 верасня з баямі быў пакінуты Гродна.[52]. Да восені фронт стабілізаваўся на лініі Рыга — Дзвінск — Баранавічы — Пінск — Дубна — Тарнополь.[53]

 
Камандуючы аўстра-венгерскай арміяй эрцгерцаг Фрыдрых у Перамышлі. Лета 1915 года.

У гэты час Вярхоўны Галоўнакамандуючы Мікалай Мікалаевіч быў адпраўлены камандуючым на Каўказскі фронт, а камандаванне арміяй прыняў на сябе імператар Мікалай II, начальнікам штаба стаў генерал Аляксееў.[52]

На працягу лета 1915 Руская армія пад націскам пераўзыходзячых аўстра-германскіх сіл у ходзе стратэгічнага адступлення пакінула аўстрыйскую Галіцыю, частка Прыбалтыкі, рускую Польшчу. Аднак дзякуючы адступлення рускія арміі пазбеглі акружэння і разгрому. План германскага камандавання па разгрому Рускай арміі і вываду Расіі з вайны праваліўся.

Вялікае адступленне стала цяжкім маральным узрушэннем для салдат і афіцэраў рускай арміі. Рускі генерал Антон Дзянікін пазней пісаў:

  Вясна 1915 застанецца ў мяне назаўжды ў памяці. Вялікая трагедыя рускай арміі — адступленне з Галіцыі. Ні патронаў, ні снарадаў. З дня ў дзень крывавыя баі, з дня ў дзень цяжкія пераходы, бясконцая стомленасць — фізічная і маральная; то нясмелыя надзеі, то беспрасветная жудасць ...  

Свянцянскі прарыў правіць

 
Адыход рускіх армій і Свянцянскі прарыў

Пасля таго, як 22 жніўня германскія войскі ўзялі рускую крэпасць Коўна, 10-я германская армія працягвала наступаць з мэтай абысці Вільню і акружыць 10-ю рускую армію. Тут завязаліся жорсткія сустрэчныя баі, у якіх рускія войскі здолелі ўтрымаць свае пазіцыі. Наступленне немцаў было спынута.[54]

Пасля гэтага германцы, змяніўшы план, 8 верасня пачалі наступ у стык паміж 10-й і 5-й рускімі арміямі. 9 верасня германцам удалося прарваць рускую абарону паўночней Вількаміра.[54] Гэты прарыў атрымаў назву Свянцянскі. У прарыў германскае камандаванне кінула значныя кавалерыйскія злучэнні. Германская кавалерыйская група (4 кавалерыйскія дывізіі) [54] накіравалася па рускіх тылах. 14 верасня германскія войскі занялі Вілейку і падышлі да Маладзечна. Германскія кавалерысты дайшлі да Мінска і нават перарэзалі шашу Смаленск — Мінск.[55] Аднак да гэтага часу націск германскай конніцы, пазбаўленай падтрымкі пяхоты і артылерыі, аслабеў. 15 — 16 верасня рускія войскі нанеслі контрудар па германскай конніцы і адкінулі яе да возера Нарач.[55] Да 19 верасня (2 кастрычніка) Свянцянскі прарыў быў ліквідаваны, і фронт стабілізаваўся на лініі возера Дрысвяты — возера Нарач — Смаргонь — Пінск — Дубна — Цярнопаль.

Вынікі кампаніі 1915 года правіць

Кампанія 1915 года была цяжкай для рускай арміі. Сотні тысяч салдат і афіцэраў былі забітыя, параненыя і ўзяты ў палон. Руская армія пакінула шырокія тэрыторыі: Галіцыю, Букавіну, Польшчу, часткі Прыбалтыкі, Беларусі.

Аднак выканаць галоўную задачу разгрому рускай арміі і вываду Расіі з вайны аўстра-германцам не ўдалося.[56] Расійская армія, хоць і панесла цяжкія страты але пазбегла акружэння і захавала баяздольнасць. Германскае камандаванне, у сваю чаргу, палічыла, што руская армія панесла вялікія страты і ўжо не здольная на актыўныя дзеянні. Ужо восенню германскае камандаванне пачынае перакідку войскаў з Усходу на Захад, плануючы нанесці вырашальны ўдар па Францыі і завяршыць вайну. На Усходнім фронце ўсталявалася пазіцыйнае зацішша. На захопленай расійскай тэрыторыі была створана германская акупацыйная адміністрацыя.

       
Рускія ваеннапалонныя на палявых працах. Ліпень 1915. Мікалай Самакіш. «Забіты конь». Перапіс германскіх палонных. Праходжанне па Неўскаму праспекце палонных аўстрыйскай арміі, захопленых пры ўзяцці Перамышля. Петраград, 23 сакавіка 1915.

Кампанія 1916 года правіць

 
Усходні фронт. 1916 год.

Не дабіўшыся рашучага поспеху на Усходнім фронце, германскі Генеральны штаб прыняў рашэнне перанесці асноўны ўдар на Заходні фронт, для канчатковага разгрому Францыі. Аўстрыйцы паспрабавалі вывесці з вайны Італію. Супраць Расіі Цэнтральныя дзяржавы актыўных дзеянняў у 1916 годзе не планавалі. У сваю чаргу, саюзнікі па Антанце рыхтавалі скаардынаваны наступ і на Захадзе і на Усходзе. Руская армія адыходзіла ад наступстваў адступлення 1915 года, а краіна пераводзіла прамысловасць на ваенныя «рэйкі».

Нарачанская аперацыя правіць

Пасля пачатку германскага наступлення на Захадзе галоўнакамандуючы французскай арміі Жофр звярнуўся да рускага камандавання з просьбай правесці наступленне ў сакавіку з мэтай адцягнуць частку германскіх сіл на сябе. Рускае камандаванне пайшло насустрач саюзніку і прыняло рашэнне правесці наступальную аперацыю ў Беларусі супраць нямецкіх войскаў у сакавіку. 24 лютага камандуючаму заходнім рускім фронтам генералу Эвэрту была пастаўлена задача нанесці моцны ўдар па германскім войскам сіламі 1-й, 2-й і 10-й арміямі.[57]

16 сакавіка генерал Аляксееў аддаў загад аб пераходзе ў наступленне рускіх армій ля возера Нарач у Беларусі. Тут абарону займала 10-я германская армія. Пасля працяглай артылерыйскай падрыхтоўкі рускія войскі перайшлі ў наступ. На поўдзень ад возера Нарач [57] 2-я руская армія уклінілася ў абарону 10-й арміі на 2-9 кіламетра. Разгарнуліся жорсткія баі. Германскія войскі з цяжкасцю стрымлівалі шматлікія атакі рускіх войскаў.

Германскае камандаванне, разумеючы небяспеку, якая склалася ў сітуацыі каля Нарачы, прыняло рашэнне сцягваць рэзервы да небяспечнага ўчастку. Германскаму камандаванню было таксама вядома, што ў маі саюзныя войскі пачнуць усеагульнае наступленне на трох франтах: Заходнім, Усходнім і Італьянскім. Аднак германцы памылкова прынялі наступ рускіх у Нарачы за генеральнае наступленне. Германцы былі вымушаныя спыніць атакі на французскую крэпасць Вердэн і перакінуць у раён Нарачы 4 дывізіі з Захаду. Гэта ў канчатковым выніку дапамагло немцам утрымаць пазіцыі, і рускія войскі не змаглі прарваць абарону[57].

Па сутнасці гэтая аперацыя была адцягваючай, летам нямецкае камандаванне чакала асноўны ўдар на сваім фронце, а рускае правяло г. зв. Брусілаўскі прарыў на аўстрыйскім фронце, што прынесла каласальны поспех, і паставіла Аўстра-Венгрыю на мяжу ваеннага паражэння [58].

Брусілаўскі прарыў правіць

Луцкі прарыў правіць

Краіны Антанты запланавалі на лета 1916 года агульнае наступленне на трох асноўных тэатрах баявых дзеянняў супраць аўстра-германскіх войскаў. У рамках гэтага плана англійскія войскі праводзілі аперацыі ў Сомы, французскія войскі змагаліся ў раёне Вердэна, італьянская армія рыхтавала новае наступленне ў раёне Ізонцы[59]. Рускія войскі павінны былі перайсці ў рашучае наступленне на ўсім працягу фронту. У наступе рускае камандаванне планавала задзейнічаць усе тры франты (Паўночны, Заходні і Паўднёва-заходні).

Асноўны ўдар наносіўся сіламі Заходняга фронту (камандуючы — генерал А. Я. Эверт) з раёна Маладзечна на Вільню. Эверту перадавалася вялікая частка рэзерваў і цяжкай артылерыі. Паўночны фронт (камандуючы генерал — А. М. Курапаткін) наносіў дапаможны ўдар ад Дзвінска — таксама на Вільню. Паўднёва-Заходняму фронту (камандуючы генерал — А. А. Брусілаў) прадпісвалася наступаць на Луцк-Ковель, у фланг германскай групоўкі, насустрач галоўнаму ўдару Заходняга фронту.

 
Брусілаўскі прарыў

Апасаючыся, што аўстра-германскія войскі пяройдуць у наступ раней, з мэтай апярэдзіць ўдары рускіх войскаў, Стаўка загадала войскам быць гатовымі да наступу раней намечаных тэрмінаў. Аднак аўстра-германцы не планавалі ніякіх актыўных дзеянняў супраць рускіх войскаў.

15 мая 1916 года аўстрыйская армія пачала буйное наступленне супраць італьянскай арміі ў Трэнціне[59]. Італьянская армія, нясучы цяжкія страты, адыходзіла. У сувязі з гэтым Італія звярнулася да Расіі з просьбай дапамагчы наступленнем армій Паўднёва-Заходняга фронту, каб адцягнуць аўстра-венгерскія часткі з італьянскага фронту. Пайшоўшы насустрач саюзніку, рускае камандаванне пераносіць тэрмін пачатку наступу. 31 мая Паўднёва-заходні фронт павінен быў перайсці ў наступленне супраць аўстра-венгерскай арміі, аднак галоўны ўдар па-ранейшаму наносілі войскі Заходняга фронту супраць германцаў[59].

Пры падрыхтоўцы аперацыі камандуючы Паўднёва-заходнім фронтам генерал Брусілаў вырашыў зрабіць па адным прарыве на фронце кожнай з чатырох сваіх армій. З-за гэтага праціўнік пазбаўляўся магчымасці своечасова перакінуць рэзервы на кірунак галоўнага ўдару. Галоўны ўдар на Луцк і Ковель наносіла 8-я армія генерала Каледзіна, дапаможныя ўдары наносілі 7-я, 9-я і 11-я арміі[59]. Супраць гэтых армій знаходзіліся 4 аўстра-венгерскія і 1 германская арміі. Рускім удалося стварыць перавагу над праціўнікам у некалькі разоў у жывой сіле і тэхніцы. Наступу папярэднічалі дакладная выведка, трэніроўка войскаў, абсталяванне інжынерных плацдармаў, якія наблізілі рускія пазіцыі да аўстрыйскіх[59].

3 чэрвеня 1916 года пачалася магутная артылерыйская падрыхтоўка, якая прывяла да моцнага разбурэння першай паласы абароны[60]. 5 чэрвеня часткi 7-й, 8-й, 9-й і 11-й рускіх армій (усяго 594 000 чалавек і 1 938 гармат) перайшлі ў наступ супраць аўстра -венгерских войскаў (усяго 486 000 чалавек і 1 846 гармат). Рускім войскам удалося прарваць фронт у 13-ці месцах[60]. 7 чэрвеня часткі 8-й арміі занялі Луцк, а да 15 чэрвеня 4-я аўстра-венгерская армія ўжо фактычна была разбіта. Рускія захапілі 45 000 палонных, 66 гармат і іншыя трафеі. Прарыў на ўчастку 8-й арміі дасягнуў 80 кіламетраў па фронце і 65 у глыбіню. 11-я і 7-я арміі прарвалі фронт, але з-за контрудараў не змаглі развіць наступленне. 9-я армія таксама прарвала фронт, нанёсшы паражэнні 7-й аўстрыйскай арміі, захапіўшы амаль 50 000 палонных[61]. 15 чэрвеня часткі 9-й арміі штурмам узялі ўмацаваную аўстрыйскую крэпасць Чарнавіцы. 9-я армія, пераследуючы адступаючага праціўніка, заняла большую частку Букавіны[61].

Наступ на Ковель правіць

Пагроза ўзяцця рускімі войскамі Ковеля (які быў найважнейшым цэнтрам камунікацый) прымусіла аўстра-германскае камандаванне спешна перакідваць на гэты кірунак дадатковыя сілы. З Заходняга фронту прыбылі 2 германскія дывізіі, а з Італьянскага 2 аўстра-венгерскія. 16 чэрвеня аўстра-германцы нанеслі контрудар па 8-й арміі Каледзіна, аднак пацярпелі паразу і былі адкінутыя за раку Стыр[62].

 
Руская пяхота.

У гэты час рускі Заходні фронт генерала Эверта адкладваў пачатак наступу. Толькі 15 чэрвеня часткі рускага Заходняга фронту перайшлі ў наступ абмежаванымі сіламі, аднак, пацярпеўшы няўдачу, вярнуліся на зыходныя пазіцыі. Генерал Эверт прыступіў да новай перагрупоўкі сіл, з-за чаго наступленне рускіх войскаў у Беларусі было перанесена ўжо на пачатак ліпеня.

Згодна з увесь час зменлівымі тэрмінамі наступлення Заходняга фронту, Брусілаў даваў 8-й арміі ўсё новыя дырэктывы — то наступальнага, то абарончага характару, развіваць удар то на Ковель, то на Львоў. Нарэшце, Стаўка вызначылася з кірункам галоўнага ўдару Паўднёва-Заходняга фронту і паставіла яму задачу: кірунак галоўнага ўдару на Львоў не змяняць, а па ранейшаму наступаць на паўночны захад, на Ковель, насустрач войскам Эвэрта, нацэленымі на Баранавічы і Брэст.

24 чэрвеня англа-французскія саюзнікі пачалі на Соме сваю аперацыю па прарыву германскага фронту. 3 ліпеня перайшоў у наступленне рускі Заходні фронт, 4 ліпеня аднавіў наступленне Паўднёва-Заходні фронт, маючы задачу захапіць Ковель. Войскі Брусілава здолелі прарваць нямецкі фронт, заняць шэраг населеных пунктаў і выйсці да ракі Стаход[62]. У асобных месцах рускім войскам удалося фарсіраваць раку, аднак пераадолець гэтую перашкоду рускія войскі не здолелі. Падцягнуўшы значныя сілы, аўстра-германцы стварылі тут моцны абарончы рубеж. Брусілаў быў вымушаны спыніць наступ і перагрупаваць сілы[63]. Наступленне Паўночнага і Заходняга рускіх франтоў скончылася няўдачай. Рускія атакі былі адбітыя з вялікімі стратамі, гэта дазволіла германскаму камандаванню перакідваць усе рэзервы ў Галіцыю, супраць Брусілава.

У ліпені рускае камандаванне перакідвае на Паўднёва-заходні фронт рэзервы і стварае Асобную армію генерала Безабразава[64]. 3-я, 8-я і Асобная армія атрымалі загад разграміць праціўніка ў раёне Ковеля і заняць горад. 28 ліпеня наступленне аднавілася, рускія часткі павялі рашучае наступленне, атрымаўшы шэраг перамог ў сустрэчных баях, аднак і аўстра-германцам удалося нанесці шэраг адчувальных контратак. У ходзе гэтых баёў рускім войскам удалося захапіць 17 000 палонных і 86 гармат. У выніку гэтых баёў рускія войскі прасунуліся на 10 кіламетраў. Аднак прарваць магутную абарону суперніка на рацэ Стаход і ўзяць Ковель рускім войскам не ўдалося[64]. У гэты ж час 7-я і 11-я армія на львоўскім кірунку прарвалі абарону праціўніка. Аўстра-германскаму камандаванню даводзілася перакідваць ў Галіцыю ўсе рэзервы. Аднак рускія войскі працягвалі наступленне, 11-я армія заняла Броды, і выйшла на подступы да Львова. 7-й арміі ўдалося ўзяць Галіч, а 9-я армія, якая дзейнічала ў Букавіне, таксама атрымала шэраг перамог і ўзяла Станіслаў[61].

Вынікі Брусілаўскага прарыву правіць

Да канца жніўня наступленне рускіх армій спынілася з прычыны ўзмацняючагася супраціўлення аўстра-германскіх войскаў, узрослых страт і стомы асабістага складу. Наступствы Брусілаўскага прарыву перасягнулі чаканні камандавання Антанты. Рускія войскі нанеслі сакрушальнае паражэнне аўстра-германскім войскам. Рускім удалося прасунуцца на 80-120 кіламетраў. Арміі Брусілава вызвалілі Валынь, занялі Букавіну і значную частку Галіцыі. Аўстра-Венгрыя і Германія страцілі больш за 1 500 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі. Расійскія войскі захапілі 581 гармату, 1795 кулямётаў, 448 бамбамётаў і мінамётаў[65]. Аўстра-венгерская армія панесла вялікія страты, што моцна падарвала яе баяздольнасць. Для адбіцця рускага наступу Цэнтральныя дзяржавы перакінулі ў Галіцыю 31 пяхотную і 3 кавалерыйскія дывізіі з Заходняга, Італьянскага і Салоніцкага франтоў. Гэта прымусіла германскае камандаванне спыніць атакі на Вердэн, а аўстрыйцы спынілі наступ у Трэнціна, што выратавала італьянскае войска ад разгрому. Пад уплывам перамогі рускіх армій у Галіцыі ў вайну на баку Антанты ўступіла Румынія. Рускія войскі страцілі каля 500 000 забітымі, параненымі і палоннымі[65].

З пункту гледжання ваеннага мастацтва наступленне рускіх войскаў летам 1916 года азнаменавала сабой з’яўленне новай формы прарыву фронту (адначасова на некалькіх участках), высунутай Брусілавым, якая атрымала развіццё ў апошнія гады Першай сусветнай вайны.

Уступленне ў вайну Румыніі правіць

 
Кайзер: «Такім чынам, вы таксама супраць мяне! Памятайце, што Гіндэнбург на маім баку»
Кароль Румыніі: «Так, затое свабода і справядлівасць на маім»
Брытанскі плакат.

Абедзве кааліцыі спрабавалі ўцягнуць у вайну на сваім баку новыя краіны. У 1915 годзе на баку Цэнтральных дзяржаў выступіла Балгарыя, на баку Антанты Італія. Доўгі час кааліцыі спрабавалі ўцягнуць у вайну на сваім баку Румынію. Аднак румынскі ўрад не спяшаўся і чакаў найбольш выгадных умоў для ўступлення ў сусветную вайну. Румынія схілялася на бок Антанты, таму што была ў стане канфлікту з Аўстра-Венгрыяй, жадаючы далучыць этнічныя румынскія землі, якія ўваходзілі ў склад Аўстра-Венгерскай імперыі[66].

Пасля Брусілаўскага прарыву, калі рускае войска дамаглося буйнога поспеху, а аўстра-венгерская армія пацярпела поўнае паражэнне, румынскі ўрад прыняў канчатковае рашэнне ўступіць у вайну на баку Антанты. Краіны Антанты запэўнілі Румынію, што пасля вайны Бухарэст зможа далучыць не толькі землі, населеныя румынамі, але і іншыя тэрыторыі, з сербскім (Банат), украінскім (Букавіна) і венгерскім (Трансільванія) насельніцтвам[66].

 
Пачатак румынскай кампаніі

27 жніўня Румынія абвясціла вайну Аўстра-Венгрыі і ўступіла ў Першую сусветную вайну на баку Антанты. У станах Антанты былі вельмі задаволеныя набыццём новага саюзніка. Аднак аптымістычны настрой многіх палітычных і ваенных дзеячаў адносна ўступлення ў вайну Румыніі на фоне рэальнага стану румынскай арміі быў нічым не апраўданы.

Румынская кампанія правіць

 
Вучэнні румынскай арміі.

У жніўні румынская армія (каля 400 000 чалавек) уварвалася на тэрыторыю Аўстра-Венгрыі, у Трансільванію, і прасунулася на 80 кіламетраў. Аднак ужо першы буйны горад на шляху румынскай арміі, Сібіу, высвяціў слабасці румынскіх войскаў. З-за праблем з тылавым забеспячэннем румынская армія спыніла сваё наступленне[66], чым скарысталася 1-я аўстра-венгерская армія, кінутая супраць румынскіх войскаў. Стратэгічная ініцыятыва перайшла да аўстрыйскіх войскаў, да якіх далучылася 9-я германская армія[66].

Аўстра-германскія войскі даволі хутка выцеснілі румынскія часткі з Трансільваніі, у той час як аўстра-германа-балгарскія войскі пад камандаваннем генерала Макензена пачалі наступ супраць румынскай арміі і з боку Балгарыі. Таксама ў Дабруджы пачала наступ 3-я балгарская армія. У дапамогу румынскім войскам рускае камандаванне выдзеліла 50 000 чалавек пад камандаваннем генерала Заянчкоўскага[67]. Румынскае камандаванне разлічвала, што рускія войскі адлюструюць балгарскае ўварванне ў Дабруджу і пяройдуць у контр-наступ. 15 верасня руска-румынскія арміі нанеслі контрудар. Аднак руска-румынскае контрнаступленне скончылася правалам. Руска-румынскія войскі былі адкінутыя на 100 кіламетраў на поўнач, а да канца кастрычніка балгары здолелі авалодаць Канстанцай. 23 кастрычніка войскі Макензена фарсіравалі Дунай, аўстра-германа-балгарскія войскі вялі наступленне на Бухарэст на трох напрамках[67].

 
Аўстра-германскае контрнаступленне.

29 лістапада пачалося наступленне на Бухарэст. Румыны, сабраўшы апошнія рэзервы, паспрабавалі нанесці контрудар, аднак не змаглі дамагчыся якіх-небудзь вынікаў. 7 снежня войскі Макензена ўвайшлі ў Бухарэст. Румынскія войскі адступілі на поўнач краіны, страціўшы пры гэтым яшчэ 8 дывізій[67]. Перад тварам татальнай катастрофы рускае камандаванне накіравала падмацаванні, каб перашкодзіць наступу Макензена на поўдзень Расіі.

У снежні 1916 года ў рускай арміі быў створаны Румынскі фронт. У яго ўвайшлі астаткі румынскіх войскаў, а таксама рускія арміі: Дунайская, 6-я, 4-я і 9-я[67].

Такім чынам румынская армія была разбіта, тэрыторыя краіны акупавана, а рускай арміі давялося выдзяляць дадатковыя сродкі для таго, каб закрыць ўчастак новаўтворанага Румынскага фронту. Рускія войскі прыйшлі на дапамогу румынскай арміі і спынілі ў снежні 1916 — студзені 1917 аўстра-германскія войскі на рэчцы Сірэт. Фронт стабілізаваўся. Уступленне Румыніі ў вайну не палепшыла сітуацыю для Антанты.

Вынікі кампаніі 1916 года правіць

Кампанія 1916 года стала для рускай арміі паспяховай. У ходзе летняга наступу руская армія нанесла цяжкае паражэнне аўстра-германскім войскам і паставіла Аўстра-Венгрыю на мяжу ваеннага паражэння [68].

Германія не змагла выканаць свой стратэгічны план разгрому Францыі шмат у чым дзякуючы рускай арміі. Таксама ў вайну на Усходнім фронце ўступіла Румынія, аднак яе войска было разбіта, большая частка тэрыторыі акупавана, і рускаму камандаванню тэрмінова прыйшлося фармаваць новы Румынскі фронт для абароны сваіх паўднёвых межаў. Рускія войскі прыйшлі на дапамогу румынскай арміі і спынілі ў снежні 1916 — студзені 1917 аўстра-германскія войскі на рацэ Сірэт.

На Каўказскім фронце рускія войскі прасунуліся ўглыб Турцыі, авалодаўшы найважнейшымі і найбуйнейшымі гарадамі — Эрзэрум, Трапезундам, Эрзінджанам і Бітлісам[69].

У ходзе кампаніі 1916 года ў вайне адбыўся карэнны пералом на карысць краін Антанты, ініцыятыва цалкам перайшла ў іх рукі. Паражэнне Германіі і яе саюзнікаў, панесшых велізарныя незваротныя страты, стала толькі справай часу.

Кампанія 1917 года правіць

Лютаўская рэвалюцыя правіць

 
Нямецкая карыкатура на Міхаіла Аляксандравіча і разлажэнне рускай арміі. 1917 год.

У канцы лютага (ст. стыль) — пачатку сакавіка 1917 года ў Расіі адбылася рэвалюцыя. 2 (15) сакавіка 1917 года Мікалай II адрокся ад пасады на карысць свайго брата Міхаіла Аляксандравіча. Аднак і той 3 (16) сакавіка 1917 года адрокся ад расійскай кароны, пакінуўшы вызначыць форму праўлення ў Расіі Устаноўчаму сходу.

Пасля гэтага ў Расіі быў створан Часовы ўрад на чале з князем Г. Я. Львовым. Часовы ўрад адразу заявіў, што Расія будзе працягваць вайну «да пераможнага канца» і не плануе заключаць сепаратную мірную дамову з Германіяй. Замест Мікалая II Вярхоўным галоўнакамандуючым Рускай арміі быў прызначаны М. В. Аляксееў.

Яшчэ 1 (14) сакавіка Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў выпусціў знакаміты «Загад №1», які ствараў салдацкія камітэты. Камітэты падрывалі ўладу афіцэраў у арміі і тым самым разбуралі дысцыпліну. Часовы ўрад прызнаў Загад № 1 і стаў садзіць яго ў вайсковых частках. Пачалося разлажэнне рускага войска [70], якое стала імкліва губляць сваю баяздольнасць. Паводле дадзеных, прыведзеных М. М. Галавіным у сваёй кнізе[71], «у арміі сярэдняя захворвальнасць ў месяц з пачаткам рэвалюцыі павялічылася на 120 %, хоць ніякіх эпідэмічных хвароб у войску не было і санітарны стан заставаўся добрым, сярэдняя колькасць зарэгістраваных дэзерціраў у месяц з пачаткам рэвалюцыі павялічыўся на 400 %. Акрамя таго, з сакавіка 1917 г. пачалася велізарная „ўцечка“ жаўнераў з фронту і адмова ісці на фронт з тылу пад самымі рознымі падставамі».

Вялікае распаўсюджванне атрымалі «братанні» з жаўнерамі суперніка. У войску свабодна распаўсюджваліся антываенныя бальшавіцкія і анархісцкія газеты і нават нямецкія прапагандысцкія выданні. Падзенне дысцыпліны сярод жаўнераў суправаджалася рэзкімі паслярэвалюцыйнымі пераменамі ў вышэйшым камандаванні арміяй. Генералы, якія ўдзельнічалі ў змове супраць Мікалая II, прасоўваліся на вышэйшыя пасады, а лаяльныя цару — здымаліся са сваіх пасадаў і звальняліся з войска.

4 чэрвеня па патрабаванні ваеннага і марскога міністра Керанскага, Часовы ўрад выдаліў з пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерала Аляксеева, замяніўшы яго генералам Брусілавым.

Чэрвеньскае наступленне правіць

Пасля таго, як Часовы ўрад заявіў аб працягу ўдзелу Расіі ў вайне, рускае камандаванне пачало рыхтавацца да наступу, які па дамоўленасці з саюзнікамі варта было пачаць увесну 1917 г. Аднак той хаос, што панаваў у рускіх войсках, зрабілі немагчымым правядзенне наступу ў запланаваныя тэрміны[70]. Ён быў адкладзены на канец чэрвеня.

 
Братанне на Усходнім фронце. 1917 год.

Па планах рускага камандавання асноўную ролю ў наступленні мусілі адыграць войскі паўднёва-заходняга фронту. 11-я і 7-я арміі наступалі ў кірунку Львова, а 8-я армія — на Калуш. Войскі паўночнага, румынскага і заходняга франтоў ажыццяўлялі дапаможныя ўдары.[72]

29 чэрвеня 1917 пачалася артылерыйская падрыхтоўка на ўчастку паўднёва-заходняга фронту. 1 ліпеня ў наступ перайшлі 7-я і 11-я арміі. На некаторых участках рускім войскам удалося захапіць першыя лініі акопаў і прасунуцца наперад. Але хутка наступленне спынілася. Войскі сталі абмяркоўваць загады і мітынгаваць, адмаўляючыся працягваць наступ. У выніку 3 ліпеня наступленне было спынена[72].

 
Усходні фронт. 1917 год.

6 ліпеня пачалося наступленне 8-й арміі на ўчастку Галіч — Станіслаў ў напрамку Калуша. Прарваўшы абарону, руская армія захапіла звыш 7 000 палонных і 48 гармат. Затым яна заняла Станіслаў, Галіч і Калуш. Аднак неўзабаве аўстра-германскае камандаванне падрыхтавала і нанесла контрудар па правым флангу паўднёва-заходняга фронту. 19 ліпеня прарваўшы фронт 11-й арміі, аўстра-германцы працягнулі наступленне, што пацягнула адыход частак 7-й і 8-й армій. Падчас гэтых баёў выявілася глыбіня дэградацыі рускага войска. Цэлыя часткі без загаду адыходзілі з фронту. Аўстра-германскія войскі, сустракаючы нязначны супраціў, прасунуліся праз Галічыну і 28 ліпеня рускія войскі спыніліся на лініі Броды, Збараж, рака Збруч[72].

Таксама распачаўся наступ і руска-румынскіх войскаў на румынскім фронце. Першапачаткова яны здолелі прарваць фронт і атрымаць шэраг перамог[73]. Аднак неўзабаве пасля няўдач рускіх войскаў на іншых франтах наступ быў прыпынены. 6 жніўня аўстра-германцы зладзілі контрудар, завязаліся жорсткія баі. Аднак руска-румынскія войскі ўтрымалі пазіцыі, і 13 жніўня баі спыніліся[74] — фронт стабілізаваўся, баявыя дзеянні тут спыніліся да канца вайны.

У гэтай бітве рускае войска страціла каля 130 000 забітымі, параненымі і палоннымі.

Дзякуючы чэрвеньскаму наступу адбыўся рэзкі ўзлёт генерала Л. Г. Карнілава, які ўжо 18 ліпеня быў прызначаны Вярхоўным Галоўнакамандуючым рускай арміі.

Аперацыі 1917 года і Карнілаўскі мяцеж правіць

 
Генерал Карнілаў перад войскамі. 1917 год.

Акрамя чэрвеньскага наступлення ў 1917 годзе на Усходнім фронце адбываліся і іншыя аперацыі. Германскім войскам удалося правесці ўдалую дэсантную аперацыю і захапіць Маанзундскі архіпелаг[75]. Таксама пасля няўдалай для рускай арміі Рыжскай аперацыі германскія войскі занялі Рыгу[76]. Галоўнакамандуючы рускай арміі Карнілаў быў незадаволены дэмакратызацыяй войска, якая падрывала баяздольнасць. Пасля паразы пад Рыгай ён вырашыў адкрыта выступіць супраць палітыкі Часовага ўрада[75].

Адразу пасля падзення Рыгі ён зрушыў з фронту 3-і конны корпус на Петраград. Аднак план Карнілава праваліўся, мяцеж генерала быў задушаны, а сам ён арыштаваны. Новым галоўнакамандуючым рускай арміі быў прызначаны Керанскі[75]. Спроба Карнілава спыніць разлажэнне арміі скончылася няўдачай, Часовы ўрад працягнуў ранейшы курс унутранай палітыкі. Аднак неўзабаве ўладу ў краіне захапілі бальшавікі, якія адкрыта заяўлялі аб спыненні вайны і падпісанні мірнай дамовы з Германіяй.

Кастрычніцкая рэвалюцыя правіць

 
Германскія войскі у Рызе, верасень 1917 года.

25 кастрычнікa (7 лістапада) 1917 года ў Расіі адбыўся бальшавіцкі пераварот. Часовы ўрад быў звергнуты, улада ў краіне перайшла да бальшавікоў. Падкантрольны бальшавікам II Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў абвясціў Дэкрэт аб міры і заявіў аб выхадзе Савецкай Расіі з вайны[77]. Савецкі ўрад звярнуўся да ўсіх ваюючых дзяржаў з заклікам заключыць дэмакратычны мір без анексій і кантрыбуцый, аднак гэту прапанову краіны Антанты пакінулі без увагі. Тады бальшавіцкі ўрад даручыў камандуючаму арміяй Духоніну спыніць баявыя дзеянні на Усходнім фронце ў аднабаковым парадку і накіраваць прапановы аб перамір’і краінам Чацвярнога саюза[78]. Аднак той адмовіўся гэта зрабіць. Пасля гэтага Духонін быў адхілены ад камандавання. Галоўнакамандуючым быў прызначаны камісар па ваенных справах прапаршчык Крыленка. Прыбыўшы ў Стаўку, у Магілёў, Крыленка адхіліў Духоніна ад камандавання і арыштаваў яго. Духонін быў заколаты аховай Крыленкі непасрэдна на пероне вакзала Магілёва.

15 снежня у Брэст-Літоўску паміж германскай і савецкай дэлегацыямі было падпісана сепаратнае пагадненне аб перамір’і. 22 снежня паміж дэлегацыямі пачаліся перамовы[78].

Вынікі кампаніі 1917 года правіць

 
Дэманстрацыя ў Петраградзе. Ліпень 1917 года.

У 1917 годзе ў Расіі адбыліся дзве рэвалюцыі, якія змянілі гісторыю краіны. Мікалай II адрокся ад трона, і манархія пала. Пасля пачатку дэмакратызацыі арміі ў пачатку 1917 года пачаўся яе фактычны распад. Нягледзячы на тое, што руская армія яшчэ праводзіла маштабныя аперацыі ў 1917 годзе, да канца года яна перастала існаваць. Таксама развал арміі суправаджаўся развалам дзяржавы. Расійская імперыя перастала існаваць.

Бальшавікі, якія прыйшлі да ўлады ў кастрычніку, абвясцілі дэкрэт аб міры і пачалі сепаратныя перамовы аб міры. Гэта азначала выхад Расіі з вайны ў аднабаковым парадку.

1918 год правіць

 
Падпісанне мірнага пагаднення паміж УНР і Цэнтральнымі дзяржавамі ў Брэст-Літоўску. 9 лютага 1918 года
 
Нямецкія салдаты ў Кіеве. сакавік 1918 года.
 
Леў Троцкі і германская дэлегацыя

15 снежня 1917 года у Брэст-Літоўску савецкім урадам было заключана сепаратнае пагадненне аб перамір’і з Германіяй і яе саюзнікамі. 22 снежня пачаліся перамовы аб міры. 9 студзеня савецкай дэлегацыі былі перададзеныя прапановы, якія прадугледжвалі значныя тэрытарыяльныя саступкі. Паводле некаторых версій, Германія тым самым, запатрабавала ад бальшавікоў выканання раней узятых на сябе абавязацельстваў за сваю падтрымку ў захопе імі ўлады ў Расіі. У бальшавіцкім кіраўніцтве адбыўся раскол. Ленін катэгарычна выступаў за задавальненне ўсіх патрабаванняў Германіі. Троцкі прапаноўваў зацягваць перамовы. Левыя эсэры і некаторыя бальшавікі прапаноўвалі не заключаць мір і працягваць вайну з немцамі, што не толькі вяло да канфрантацыі з Германіяй, але і падрывала пазіцыі бальшавікоў унутры Расіі, паколькі іх папулярнасць у арміі грунтавалася на абяцанні выхаду з вайны. 28 студзеня 1918 года савецкая дэлегацыя з лозунгам «вайну спыняем, але міру не падпісваем» перапыніла перамовы. У адказ 18 лютага германскія войскі пачалі наступленне па ўсёй лініі фронту. Адначасова германа-аўстрыйскі бок зрабіў больш жорсткімі ўмовы міру. 3 сакавіка быў падпісаны Брэсцкі мірны дагавор, паводле якога Расія губляла каля 1 мільёна квадратных кіламетраў (уключаючы Украіну) і абавязвалася дэмабілізаваць армію і флот, перадаць Германіі караблі і інфраструктуру Чарнаморскага флоту, выплаціць кантрыбуцыю ў памеры 6 мільярдаў марак, прызнаць незалежнасць Украіны, Беларусі, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі.

Чацвёрты Надзвычайны з’езд Саветаў, кантралюемы бальшавікамі, нягледзячы на супраціўленне «левых камуністаў» і левых эсэраў, якія расцэньвалі заключэнне міру як здраду інтарэсаў «сусветнай рэвалюцыі» і нацыянальных інтарэсаў, з прычыны поўнай няздольнасці Чырвонай Арміі супрацьстаяць нават абмежаванаму наступу германскіх войскаў і неабходнасці ў перадышцы для ўмацавання бальшавіцкага рэжыму 15 сакавіка 1918 года ратыфікаваў Брэсцкі мірны дагавор. Нямецкая армія бесперашкодна заняла Прыбалтыку, Беларусь і Украіну. На тэрыторыі гэтых краін былі створаны ўрады, якія знаходзіліся ў залежнасці ад Германіі. Урад Цэнтральнай рады ва Украіне не апраўдаў надзей акупантаў і быў разагнаны, на яго месцы 29 красавіка быў сфармаваны новы ўрад на чале з гетманам Скарападскім.

Акупацыйныя сілы Германіі на ўсходзе, уключаючы тэрыторыю Румыніі, ацэньваюцца ў 1 045 000 штыкоў [79], Турцыі (група «Усход») — каля 30 тысяч штыкоў.

Бухарэсцкі мірны дагавор правіць

Пасля вываду з вайны Расіі румынскі ўрад прыняў рашэнне таксама падпісаць мірны дагавор з Цэнтральнымі дзяржавамі. Умовы дагавора былі цяжкімі для Румыніі. 7 мая ў Бухарэсце быў падпісаны мірны дагавор[80]. Румынія пазбаўлялася на карысць пераможцаў стратэгічна важных памежных абласцей, багатых лесам і нафтай. Паўднёвая Дабруджа перадавалася Балгарыі. Над Паўночнай Дабруджай, якая з’яўлялася прадметам спрэчак паміж Турцыяй і Балгарыяй, устанаўлівалася сумеснае кіраванне дзяржаў Чатвярнога саюзу. Таксама Румынія абавязвалася прапускаць праз сваю тэрыторыю ўсе войскі Цэнтральных дзяржаў[80].

Гл. таксама правіць

Зноскі

  1. а б Румынія паўторна абвясціла вайну Германіі 10 лістапада 1918 года
  2. Military effectiveness — Google Кнігі
  3. а б в Кривошеев Г.Ф. Россия и СССР в войнах XX века. М., 2001 – Потери русской армии, табл. 52 Archived 2016-11-18 at the Wayback Machine, Krivosheeva, G.F. (2001). Rossiia i SSSR v voinakh XX veka : poteri vooruzhennykh sil : statisticheskoe issledovanie / pod obshchei redaktsiei. Moscow: OLMA-Press See Tables 52 & 56. This total of 9,347,269 refers to Russian casualties on all fronts including the Balkans Campaign and the Caucasus Campaign; though the overwhelming majority of these would be suffered on the Eastern Front.
  4. З іх забіта ў баі, прапала без вестак і пасля не былі знойдзеныя, памерла ад ран 116 300, памерла ад хвароб 30 000, у палоне памерла 70 500, няшчасныя выпадкі 3000, паранена 200 000, у палон трапіла 240 000 салдат.
  5. Расія ў сусветнай вайне 1914-1918 (у лічбах). ЦСУ. Масква. 1925. Табліца 33. Стар. 41
  6. Bodart, Gaston: "Erforschung der Menschenverluste Österreich-Ungarns im Weltkriege 1914–1918", Austrian State Archive, War Archive Vienna, Manuscripts, History of the First World War, in general, A 91. Reports that 60% of Austro-Hungarian killed/wounded were incurred on the Eastern Front (including 312,531 out of 521,146 fatalities). While the casualty records are incomplete (Bodart on the same page estimates the missing war losses and gets a total figure of 1,213,368 deaths rather than 521,146), the proportions are accurate. 60% of casualties equates to 726,000 dead and 2,172,000 wounded.
  7. а б А. Калянкоўскі. Манеўраны перыяд першай сусветнай імперыялістычнай вайны 1914, стар. 48
  8. а б «Der Weltkrieg 1914 bis 1918», Bd. 2, S. 54-55 (ням.)
  9. Першапачаткова асноўныя сілы 2-й арміі былі сканцэнтраваны на Балканах супраць Сербіі, а на рускай мяжы разгортвалася толькі частка яе (вайсковая група Кёвеса). З 18 жніўня пачалася перавозка ў Галіцыю ўсіх сіл 2-й арміі, якія прыбывалі на фронт супраць Расіі аж да 8 верасня.
  10. «Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914—1918», Bd. 1, S. 157 (ням.)
  11. а б A. M. Заянчкоўскі. Падрыхтоўка Расіі да імперыялістычнай вайны, С. 257.
  12. А. А. Строкаў. Гісторыя ваеннага мастацтва. Т. 3. Капіталістычнае грамадства перыяду імперыялізму. — М .: Ваенвыдат, 1967. — С. 279.
  13. «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў. — M., 1939. — С. 86.
  14. а б «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў. — M., 1939. — С. 146—147.
  15. «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 12
  16. а б в «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 559.
  17. «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 258.
  18. «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 281.
  19. Ф. Храмаў. Усходне-Пруская аперацыя 1914, С. 81.
  20. а б в А. Бялой. Галіцыйская бітва. M. — Л., 1929, стар. 80-81
  21. а б В. А. Мелік. Стратэгічнае разгортванне, т. 1. Выд. 2-е. М., 1939, стар. 261
  22. а б в «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», ч. 1. М., 1922, стар. 146—147
  23. А. А. Брусілаў. Мае ўспаміны. Выд. 5-е. М., 1963, стар. 90
  24. А. Калянкоўскі. Манеўраны перыяд першай сусветнай імперыялістычнай вайны 1914 г, стар. 238
  25. «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», ч. 1, стар. 164—165
  26. а б в «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 1, стар. 207
  27. а б в «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў. М., 1938, стар. 31
  28. «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 155
  29. «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 153
  30. «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 108
  31. а б «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 186—188
  32. «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 40
  33. Э. Людэндорф. Мае ўспаміны пра вайну 1914—1918 гг., Т. 1, стар. 78
  34. а б в г «Лодзінская аперацыя». Зборнік дакументаў. М. — Л., 1936, стар. 58
  35. Э. Фалькенгайн. «Вярхоўнае камандаванне 1915—1916 гг. у яго найважнейшых рашэннях», стар. 38
  36. а б в г д Д. Рыбін. «Лодзінская аперацыя ў 1914 г.» М., 1938, стар. 14
  37. «Лодзінская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 151
  38. а б в «Гісторыя першай сусветнай вайны 1914—1918 гг.» — М .: Навука, 1975., стар 383—385
  39. а б в г д А. М. Заянчкоўскі. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1911—1915 гадоў на рускім (еўрапейскім) тэатры», стар. 252—256
  40. а б в А. М. Заянчкоўскі. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1914—1915 гг. на рускім (еўрапейскім) тэатры», стар. 245
  41. а б А. Калянкоўскі. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г.» М. — Л., 1927, стар. 30-31
  42. а б в А. Калянкоўскі. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г.», стар. 32
  43. А. М. Заянчкоўскі. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1914—1915 гадоў на рускім (еўрапейскім) тэатры». М. — Л., 1929, стар. 249
  44. а б М. П. Каменскі. «Гібель 20-га корпуса 8 (21) лютага 1915» Пг., 1921, стар. 135; В. Белаліпецкі. «Зімовыя дзеянні пяхотнага палка ў Аўгустоўскіх лясах». М., 1940, стар. 62
  45. А. Ротэрмель. «Спроба выхаду з акружэння і гібель 20-га армейскага рускага корпуса 21 лютага 1915» — " Вайна і рэвалюцыя ". 1935, № 1-2, стр. 97 — 107
  46. А. Калянкоўскі. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г»., стар. 83
  47. а б в г «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 45-64
  48. а б в «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар 80-91
  49. а б «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 372—374
  50. а б в «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 365
  51. «Der Weltkrieg 1914 bis 1918», Bd. 8. Berlin, 1932, S. 256 (ням.)
  52. а б M. Д. Бонч-Бруевіч. «Страта намі Галіцыі ў 1915 г.», ч. 1. M., 1920
  53. Э. Фалькенгайн. «Вярхоўнае камандаванне 1914—1916 у яго найважнейшых рашэннях», стар. 105—106
  54. а б в М. Яўсееў. «Свянцянскі прарыў (1915 г.).» М., 1936, стар. 16
  55. а б М. Яўсееў. «Свянцянскі прарыў (1915 г.)». М., 1936, стр.17-18
  56. Г. Каралькоў. «Не спраўдзіліся Каны», стар. 29
  57. а б в М. Е. Падарожны. «Нарачанская аперацыя ў сакавіку 1916 на рускім фронце сусветнай вайны». М., 1938, стар. 11-15
  58. Кярсноўскі Гісторыя Рускай арміі
  59. а б в г д . «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 45-51
  60. а б «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 74-81
  61. а б в А. І. Літвінаў. «Майскі прарыў 9-й арміі ў 1916 г». Пг., 1923, стар. 65; Базарэўскі. «Наступальная аперацыя 9-й рускай арміі Чэрвень 1916 г.» М. , 1937, стар. 83
  62. а б «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў мае-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 114—118
  63. А. А. Брусілаў. «Мае ўспаміны». M., 1963, стар. 211—212
  64. а б «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў мае — чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 290—291
  65. а б «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 485
  66. а б в г История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 2. — С. 204-206.
  67. а б в г История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 2. — С. 208-210.
  68. Кярсноўскі А. А.: Гісторыя Рускай арміі
  69. Кярсноўскі А. А. Гісторыя рускай арміі. Барацьба на Каўказе.
  70. а б «Разлажэнне арміі ў 1917 г.». М. — Л., 1925, стар. 7
  71. Ваенныя намаганні Расіі ў сусветнай вайне.
  72. а б в А. М. Заянчкоўскі. «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 7, стар. 130
  73. "Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг. Румынскі фронт ". М., 1922, стар. 122—123
  74. У. М. Вінаградаў. «Румынія ў гады першай сусветнай вайны». М., 1969, стар. 216—217
  75. а б в А. М. Заянчкоўскі. «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 7, стар. 102
  76. А. Каўтарадзе. «Рыжская аперацыя 1917 года». — «Ваенна-гістарычны часопіс», 1967, № 9, стар. 123
  77. «Дэкрэты Савецкай улады», т. 1. М., 1957, стар. 12, 15
  78. а б «Савецка-германскія адносіны. Ад перамоў у Брэст-Літоўску да падпісання Рапальскай дамовы». Зборнік дакументаў, т. 1. M., 1968, стар. 13
  79. Куль і Г.Дельбрюк. «Крушэнне германскіх наступальных аперацый 1918 г.» М., 1935, стар. 24 [1]
  80. а б Ю. В. Ключнік, А. Сабанін. «Міжнародная палітыка найноўшага часу ў дагаворах, нотах і дэкларацыях», ч. 2, стар. 139—141; Ф. І. Натовіч. «Бухарэсцкі мір 1918» М., 1959

Літаратура правіць

Спасылкі правіць