Ферганскія падзеі

Ферганскія пагромы — падзеі мая — чэрвеня 1989 года ў Ферганскай вобласці Узбекскай ССР, злучаныя з міжэтнічным канфліктам паміж узбекамі і туркамі-месхетынцамі.

16-18 мая 1989 года ў горадзе Кувасай, на ўсходзе Ферганскай вобласці, адбываліся бойкі паміж турэцкай і ўзбекскай моладдзю. 23 мая бойкі ў Кувасае аднавіліся і перараслі ў буйныя сутыкненні, якія працягваліся два дні, у іх брала ўдзел некалькі сот чалавек. Натоўп узбекаў спрабаваў прарвацца ў кварталы, населеныя туркамі-месхетынцамі і іншымі меншасцямі, і ўладкаваць там пагром. Улады напераменку спрабавалі то ўгаворваць натоўп, то разганяць яго сілай. Пасля прыбыцця дадатковых сіл міліцыі (каля 300 чал.) з іншых раёнаў і абласцей хваляванні спыніліся, пацярпелі 58 чалавек у тым ліку 2 міліцыянеры, 32 з іх былі шпіталяваны. На наступны дзень сканаў адзін са збітых у бойцы, этнічны таджык.

Раніцай 3 чэрвеня ў Ташлаку натоўп узбекскай моладзі накіраваўся на вуліцы, дзе жылі туркі-месхетынцы. Пачаліся падпалы іх хат і збіццё іх гаспадароў. Потым натоўп рушыў у мястэчка Камсамольскі, дзе ім беспаспяхова спрабавала супрацьстаяць падраздзяленне унутраных войскаў. Хаты туркаў-месхетынцаў у Камсамольскам таксама былі разгромлены і спалены. Частка пагромнікаў вярнулася ў Ташлак, дзе працягнула напады на туркаў; адбыліся першыя забойствы. Якія беглі ад пагромнікаў туркі-месхетынцы збіраліся пад аховай міліцыі ў райкаме КПСС. Да вечара натоўп колькасцю 300—400 чалавек учыніла пагромы і падпалы хат туркаў-месхетынцаў у Маргілане, адбыліся таксама напады на туркаў-месхетынцаў у Фергане.

У ноч з 3 на 4 чэрвеня ў Фергану сталі прыбываць падраздзяленні ўнутраных войскаў. Адранку 4 чэрвеня напады на туркаў-месхетынцаў і падпалы аднавіліся ў Фергане, Маргілане і Ташлаку, пагромы пачаліся ў іншых населеных пунктах, дзе жылі туркі-месхетынцы. Натоўп узбекаў патрабаваў вызвалення тых, каго міліцыя затрымала напярэдадні, і выдачы ім туркаў-месхетынцаў на расправу. У выніку нападу і пагрому падпалі пад будынкі Ташлакского раённага камітэта КПСС і Ташлакского РАУС. Міліцыі атрымалася ачысціць памяшканне РАУС ад пагромнікаў, але натоўп цягам чатырох гадзін трымаў будынак у аблозе. Атрымалі раненні 15 супрацоўнікаў міліцыі, адзін з іх сканаў. У другой палове дня 4 чэрвеня натоўп уварваўся ў Маргіланскі гаркам, але туркаў-месхетынцаў адтуль ужо паспелі эвакуяваць. У Фергане адранку ў цэнтры горада збіраліся ўзбуджаныя натоўпы маладых людзей, узброеных палкамі і арматурай, якія білі машыны і кіёскі, натоўп атачыў будынак абкама КПСС, спрабаваў прадраць ачапленне, кідала камяні. Невялікай групе атрымалася пракрасціся ў будынак. Натоўп у 200—300 чалавек падпальвала хаты туркаў-месхетынцаў каля аэрапорта. Да вечара ў горадзе і ў блізкіх кішлаках пачаліся пагромы туркаў-месхетынцаў.

Быў прыняты Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета Узбекскай ССР пра ўводзіны 4 чэрвеня каменданцкай гадзіны ў шэрагу раёнаў Ферганскай вобласці.

5 чэрвеня пагромы ў Фергане працягнуліся, але да канца дня ўнутраным войскам і міліцыі атрымалася іх спыніць.

7 чэрвеня больш 5 тыс. узбекскіх сельскіх жыхароў на грузавіках, аўтобусах і трактарных прычэпах адправіліся ў Каканд. Там жылі каля 1,5 тыс. туркаў-месхетынцаў, многія з іх у папярэднія дні спрабавалі выехаць з горада, але іх затрымвалі і адпраўлялі назад выстаўленыя на ўскраінах пасты міліцыі. У Каанду натоўп захапіў цагельню і будынак ГАУС, але неўзабаве яно было адбіта міліцыяй. Са следчага ізалятара былі вызвалены сілай 68 зняволеных (паводле іншых дадзеных, яны былі адпушчаны ўладамі па вымозе натоўпу). Мясцовым уладам атрымалася сабраць на аўтабазе і ў санаторыі ўсіх астатніх у горадзе туркаў, таму ахвяр сярод іх (па афіцыйных дадзеных) не было, але пагромнікі грамілі і палілі іх хаты, а таксама дома мясцовых узбекаў. У некалькіх населеных пунктах Кіраўскага раёна былі захоплены аддзяленні міліцыі, у супрацоўнікаў была адабрана табельная зброя.

Раніцай 8 чэрвеня ў Каанду і навакольных населеных пунктах ізноў бліснулі хваляванні. Натоўпу атрымалася захапіць чыгуначны вакзал Каанда, а на шляхах — склад з гаручым. З адной цыстэрны было зліта паліва, яго пагражалі падпаліць і падарваць цыстэрны, калі не будуць вызвалены затрыманыя і не будуць выдадзены туркі-месхетынцы і якія стралялі ў натоўп міліцыянеры. Салдатам унутраных войскаў атрымалася адбіць вакзал. Большасць туркаў-месхетынцаў была вывезена з горада напярэдадні, астатніх 60 чалавек эвакуявалі верталётам.

Хваляванні ў розных населеных пунктах Ферганскай вобласці працягваліся да 11 чэрвеня. Да 18 чэрвеня з Ферганскай вобласці ў 6 абласцей РСФСР авіяцыяй былі вывезены 16282 туркаў-месхетынцаў. Да канца 1989 года ў Ферганскай вобласці захоўваўся рэжым каменданцкай гадзіны.

Падчас чэрвеньскіх падзей загінула 103 чалавека, з іх 52 турка-месхетынца, 36 узбекаў, траўмы і калецтвы атрымалі 1011 чалавек, было паранена 137 вайскоўцаў унутраных войскаў і 110 працаўнікоў міліцыі, адзін з іх сканаў; было спалена і разрабавана 757 жылых хат, 27 дзяржаўных аб'ектаў, 275 адзінак аўтатранспарту. Суднамі за ўдзел у хваляваннях было асуджана да 1991 г. каля 100 чалавек, двое (Т. Парпіеў і Г. Хурыеў) — да смяротнага пакарання смерцю.

Характэрна што, каментуючы гэтыя крывавыя падзеі, Старшыня Савета Нацыянальнасцей Вярхоўнага Савета СССР (былы першы сакратар ЦК Кампартыі Узбекістана) Рафік Нішанавіч Нішанаў на паседжанні З'езда народных дэпутатаў заявіў, што ўсё пачалося са сваркі на кірмашы з-за «талеркі клубніцы» (турак нагрубіяніў прадаўніцы-ўзбечцы і перакуліў клубніцу, за яе заступіліся, пачалася бойка і г.д.). Гэты ж пункт погляду выказаў у інтэрв'ю Старшыня Савета міністраў Узбекскай ССР Г. Х. Кадыраў[1][2].

Зноскі

Спасылкі правіць