Фрыцьёф Нансен

Фрыцьё́ф На́нсен (нарв.: Fridtjof Nansen, 10 кастрычніка 1861 — 13 мая 1930) — нарвежскі палярны даследчык, вучоны — доктар заалогіі, заснавальнік новай навукі — фізічнай акіянаграфіі, палітычны і грамадскі дзеяч, гуманіст, філантроп, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру за 1922 год, кавалер узнагарод многіх краін. Імем Нансена названыя геаграфічныя і астранамічныя аб’екты, у тым ліку кратар на Паўночным полюсе Месяца.

Фрыцьёф Нансен
нарв.: Fridtjof Nansen
Фрыцьёф Нансен. 1896 год.
Імя пры нараджэнні	букмал: Fridtjof Wedel-Jarlsberg Nansen
Род дзейнасці	заолаг, палярны даследчык, дыпламат, прафесар, палітык, фатограф, канькабежац, пісьменнік
Дата нараджэння	10 кастрычніка 1861(1861-10-10)[…]
Месца нараджэння	сядзіба Стуро-Фрон, блізу Крысціяніі, Шведска-нарвежскае каралеўства
Дата смерці	13 мая 1930(1930-05-13)[…] (68 гадоў)
Месца смерці	сядзіба Пульхёгда, Люсакер, Берум, Аскерсхус, Нарвегія
Грамадзянства	Нарвегія
Падданства	Шведска-нарвежскае каралеўства Нарвегія
Веравызнанне	атэізм
Бацька	Бальдур Фрыцьёф Нансен
Маці	Адэлаіда Ёхана Тэкла Нансен
Жонка	1) Ева Сарс (у 1889—1907) 2) Сігрун Мунтэ (у 1919—1930)
Дзеці	3 сына, 2 дачкі (усе ад Евы Нансен)
Месца працы	Бергенскі музей Універсітэт Осла
Альма-матар	Універсітэт Осла
Партыя	Free-minded Liberal Party[d]
Член у	Леапальдзіна Пецярбургская акадэмія навук Нарвежская акадэмія навук Каралеўскае нарвежскае таварыства навук і літаратуры[d] Пруская акадэмія навук Расійская акадэмія навук Fatherland League[d] Paneuropean Union[d]
Узнагароды і прэміі	Нобелеўская прэмія міру (1922)
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У маладосці стаў вядомы як спартсмен-лыжнік і канькабежац. У 27-гадовым узросце ўпершыню ў гісторыі перасёк на лыжах ледавіковае покрыва вострава Грэнландыя, што было ўспрынята шырокай публікай як грандыёзнае спартыўнае дасягненне. У ходзе спробы дасягнення Паўночнага полюса — экспедыцыі на караблі «Фрам» — дасягнуў 8 красавіка 1895 года 86° 13′ 36′′ пн. ш. Хоць пасля гэтага Нансен не ўдзельнічаў у такіх прадпрыемствах, метады перамяшчэння і выжывання ў ільдах і абсталяванне, якое выкарыстоўвалася ім, сталі прыкладам для пераймання для многіх палярнікаў сусветнага класа; Нансен рэгулярна кансультаваў палярных даследчыкаў з розных краін.

Нансен вывучаў заалогію ва ўніверсітэце Крысціяніі, працаваў у Бергенскім музеі; яго даследаванні ў галіне будовы цэнтральнай нервовай сістэмы бесхрыбтовых былі абагульнены ў доктарскай дысертацыі 1888 года. Пасля 1897 года асноўныя навуковыя інтарэсы Нансена пераключыліся на зноў створаную навуку — акіянаграфію; даследчык удзельнічаў у некалькіх акіянаграфічных экспедыцыях у Паўночнай Атлантыцы.

Як патрыёт Нарвегіі, Нансен у 1905 годзе выступіў за скасаванне уніі Нарвегіі і Швецыі, пасля чаго на доўгія гады асноўным яго заняткам стала палітыка. Паміж 1905—1908 гадамі ён служыў пасланнікам Нарвегіі ў Лондане, паспрыяўшы сцвярджэнню высокага міжнароднага статусу Нарвегіі.

Апошняе дзесяцігоддзе жыцця Нансена звязана з Лігай Нацый. З 1921 года ён быў яе вярхоўным камісарам па пытаннях бежанцаў. Вялікі яго ўклад у наладжванне сувязей Еўропы і Савецкай Расіі, аказанне дапамогі галадаючым Паволжа. У 1922 годзе ён быў ганараваны Нобелеўскай прэміі міру за сваю працу па рэпатрыяцыі і натуралізацыі асоб, перамешчаных у выніку Першай сусветнай вайны, і ўрэгуляванні звязаных з гэтым канфліктаў. Найважнейшай яго ініцыятывай былі Нансенаўскія пашпарты, якія дазваляюць бежанцам без грамадзянства знайсці прытулак у іншых краінах. Пасля смерці Нансена яго справа была працягнута Нансенаўскай арганізацыяй па пытаннях бежанцаў, цэнтральны офіс якой атрымаў у 1938 годзе Нобелеўскую прэмію за намаганні па распаўсюджванню пашпарта Нансена.

Паходжанне

Ханс Нансен — роданачальнік.

Сямейства Нансенаў — дацкага паходжання, яго роданачальнікам быў купец Ханс Нансен (1598—1667), які ў 16-гадовым узросце здзейсніў першае плаванне па Белым моры, а ў 21 год па запрашэнні цара Міхаіла Фёдаравіча абследаваў Архангельскае ўзбярэжжа. У 1621—1636 гадах служыў у Ісландскай кампаніі, кожны год здзяйсняючы паездкі на Поўнач. У далейшым ён жыў у Капенгагене і, добра валодаючы рускай мовай, служыў перакладчыкам караля Крысціяна IV. У 1633 годзе апублікаваў «Касмаграфію», якая ў значнай ступені была заснавана на досведзе яго падарожжаў. У 1654 годзе Ханс Нансен быў прызначаны бургамістрам Капенгагена, а ў 1658 годзе кіраваў яго абаронай падчас вайны са шведамі. Памёр на пасадзе вярхоўнага суддзі, усе апошнія гады жыцця ўзначальваў палітычную барацьбу дацкага бюргерства супраць дваран. Фрыцьёф Нансен, паводле ўспамінаў дачкі Ліў, надзвычай высока ацэньваў асобу свайго прапрапрапрадзеда.

Толькі ў XVIII стагоддзі Нансены перабраліся ў Нарвегію: у 1761 годзе Анкер Антоні Нансен (1730—1765) атрымаў прызначэнне на пасаду натарыуса ў Ітры-Согн (у акрузе Ёрэн на поўдзень ад Ставангера), дзе ажаніўся з мясцовай ураджэнкай, аднак пасля яго смерці сям’я вярнулася ў Данію. Характэрна, што А. Нансен увогуле не гаварыў па-нарвежску, але «лічыўся добрым нарвежцам». Яго адзіны сын Ханс Леердаль Нансен (1764—1821) быў суддзёй у Тронхейме, а на першым надзвычайным стортынгу 1814 года стаў актыўным прыхільнікам уніі са Швецыяй. Ад першага шлюбу ён меў шасцярых дзяцей. У сям’і Нансенаў лічылася, што яго другая жонка Вендэлія Крысціяна Луіса Мёлер — пазашлюбная дачка караля Фрэдэрыка VI. Яна і была маці Бальдура Фрыцьёфа Нансена (1817—1885) — бацькі Фрыцьёфа Нансена. Калі гэтая версія слушная, то Фрыцьёф Нансен быў траюрадным братам караля Фрэдэрыка VIII, бацькі нарвежскага караля Хокана VII.

Сямейства Нансенаў у 1866 годзе. У цэнтры — Адэлаіда і Бальдур Нансены. Фрыцьёф Нансен — другі справа, крайні справа — Ханс Нансен, другі злева — Аляксандр Нансен. У другім шэрагу — дзеці Адэлаіды Нансен ад першага шлюбу.

Бальдур Нансен быў надзвычай строгім і рэлігійным чалавекам; будучы юрыстам, ён меў у сваіх кліентаў неабмежаваны ўзровень даверу. Першым шлюбам ён быў жанаты з Міне Мо — сваячкай паэта Ёргена Мо. Міне памерла ў снежні 1854 года праз тыдзень пасля нараджэння хваравітага сына Ханса, які памёр ва ўзросце 12 гадоў — у жніўні 1867 года. Другой жонкай Бальдура Нансена стала баранэса Адэлаіда Ёхана Тэкла Ісідарэа Ведэль-Ярлсберг (1832—1877), з роду нямецкага паходжання, які вядзе пачатак ад князёў Насаў-Зіген. Яе дзядзька — граф Ёхан Каспар Герман Ведэль-Ярлсберг (1779—1840) — займаў пасаду віцэ-караля Нарвегіі і быў аўтарам нарвежскай канстытуцыі 1814 года. У першы раз Адэлаіда выйшла замуж за сына пекара — лейтэнанта Якаба Бёлінга, ад якога мела пяцёра дзяцей. Заўдавеўшы ў 1853 годзе, Адэлаіда ў 1858-м выйшла замуж, папярэдне параіўшыся са старэйшымі дзецьмі, за Бальдура Нансена, які быў яе павераным у справах. Пасля вяселля пара Нансенаў пераехала ў сядзібу Стуро-Фрон (цяпер — Нансен-Фрон у межах Осла). У другім шлюбе было шасцёра дзяцей: першынец Фрыцьёф, які нарадзіўся ў 1859 годзе, памёр ва ўзросце 1 год. Другому сыну, які нарадзіўся 10 кастрычніка 1861 года, далі тое ж імя. У 1862 годзе ў яго з’явіўся брат Аляксандр.

Станаўленне

Дзяцінства і юнацтва

Фрыцьёф Нансен ва ўзросце 4 гадоў.

Да падзей свайго дзяцінства Нансен звярнуўся ў аўтабіяграфіі «На вольным паветры» (нарв.: Friluftsliv), апублікаванай у 1916 годзе. Усе мемуарысты адзначалі, што для сям’і Нансенаў былі характэрныя парадак і дысцыпліна, а таксама пакланенне перад спортам, асабліва лыжным — яго культывавала Адэлаіда Нансен. Фрыцьёфа сталі прывучаць да лыж з двух гадоў. У дзяцей не было пакупных цацак, Фрыцьёф сам майстраваў сабе лук са стрэламі, вуды, млынок на ручаі. У падлеткавым узросце яму з братам Аляксандрам дазвалялася праводзіць у лесе шмат часу, Нансен нават параўноўваў сябе з Рабінзонам. У 10 гадоў Нансен паспрабаваў скокнуць з трампліна ў Хусебю і не пакалечыўся толькі цудам, ужо з 15-ці гадоў ён рэгулярна ўдзельнічаў у лыжных спаборніцтвах разам са старэйшым братам Эйнарам Бёлінгам. У 1877 годзе Нансен стаў членам толькі што заснаванага лыжнага клуба Крысціяніі і ў тым жа годзе заняў 14-е месца на юнацкіх спаборніцтвах.

У школе — яго аддалі ў прэстыжную ўстанову Ю. Оша і П. Фоса — Нансен не выяўляў нейкіх канкрэтных здольнасцей, адрозніваўся ўпартасцю і самаўпэўненасцю, ахвотна ўдзельнічаў у бойках. Няўседлівасць не замінала заняткам любімымі прадметамі: матэматыкай і фізікай. Аднойчы ён паспрабаваў самастойна зрабіць стрэльбу з абрэзка вадаправоднай трубы і падчас яе выпрабаванняў ледзь не пазбавіўся вока.

У 1877 годзе раптоўна памерла Адэлаіда Нансен. Старэйшыя дзеці да таго часу ўжо пакінулі бацькоўскі дом, пры Бальдуры Нансене заставаліся Фрыцьёф і Аляксандр. Бацька прадаў сядзібу і пераехаў у Крысціянію. У тым жа 1877 годзе Нансен паставіў сусветны рэкорд па гонках на каньках на 1 мілю (1,6 км), а ў 1878 годзе ў першы раз стаў пераможцам нацыянальнага чэмпіянату па лыжных гонках. Усяго ён выйграў гэты чэмпіянат дванаццаць разоў.

У 1880 годзе Фрыцьёф Нансен скончыў школу і здаў Examen artium, атрымаўшы вышэйшыя адзнакі па натуральным навукам і чарчэнні. Яго не вабіла кар’ера адваката (на юрыста стаў вучыцца Аляксандр Нансен), ён падаў заяву ў ваеннае вучылішча, але неўзабаве забраў яе. Ён доўга вагаўся і з паступленнем у Крысціянійскі ўніверсітэт, у рэшце рэшт выбраўшы заалогію, чым вельмі занепакоіў бацьку. Галоўнай прычынай выбару было тое, што «па юнацкай неспрактыкаванасці ён думаў, што вывучэнне заалогіі звязана з пастаянным знаходжаннем сярод прыроды — у адрозненне ад хіміі і фізікі, да якіх адчуваў асаблівую цягу». Да заняткаў ва ўніверсітэце Нансен прыступіў з пачаткам 1881 года, тады ж ён заваяваў другое месца ў нацыянальных спаборніцтвах па бегу на каньках.

Навуковым кіраўніком Нансена быў прафесар Роберт Колет (1842—1913), даўні сябар сям’і, які быў таксама кіраўніком кабінета заалогіі. Ён пераканаў Нансена заняцца біялогіяй цюленяў, для чаго таго варта было адправіцца на прамысловым судне ў Паўночны Ледавіты акіян. Неабходныя фармальнасці ўладзіў асабіста Бальдур Нансен, Фрыцьёфу трэба было ісці пад кіраўніцтвам капітана Акселя Крэфтынга (1850—1886) на шхуне «Вікінг».

Плаванне

Нансен і капітан Крэфтынг (злева) над забітым мядзведзем. На заднім плане — заціснуты ў ільдах «Вікінг». Май-чэрвень 1882 года.

Плаванне ў Ледавіты акіян было падрабязна апісана Нансенам на схіле гадоў у кнізе «Сярод цюленяў і белых мядзведзяў» (нарв.: Blant sel og bjørn, 1924). Ён адкрыта пісаў, што сам не ведаў, чаму абраў менавіта Поўнач; навуковымі ведамі малады Нансен не валодаў, але ўжо быў дасведчаным стралком і паляўнічым (нарв.: Blant sel og bjørn, 1924). Шхуна «Вікінг» пакінула Арэндал 11 сакавіка 1882 года і накіравалася да Ян-Маена, дзе знаходзіліся лёжні грэнландскага цюленя. Першыя шэсць сутак плавання Нансен моцна пакутаваў ад марской хваробы; пасля выздараўлення выконваў любую працу: грузіў вугаль, мыў посуд на камбузе. Калі не было штармоў, ён старанна займаўся зборам навуковых дадзеных: вымяраў тэмпературу марской вады на розных глыбінях і ў выніку абверг тэорыю шведскага фізіка Э. Эдлунга, які сцвярджаў, што марскі лёд фарміруецца на глыбінях каля 100 м, куды апускаецца з паверхні пераахалоджаная вада. Таксама Нансен займаўся зборам метэаралагічных дадзеных і лавіў дробных марскіх жывёл, частка ўлову (каралеўскія крэветкі) ішла на камбуз. Калі з’явіліся цюлені, Нансен канчаткова заваяваў аўтарытэт сярод членаў каманды сваёй добрай стральбой. 16 красавіка Нансен выявіў у льдах пла́ўнік — дрэва, вынесенае ў акіян ракой, — і спачатку палічыў, што гэта амерыканская хвоя, прынесеная ў Арктыку Гальфстрымам, аднак потым пераканаўся, што дрэва дастаўлена льдамі з Сібіры. Гэты плаўнік упершыню наштурхнуў Нансена на думку, што існуе пастаянны дрэйф лёду, які можа быць выкарыстаны для экспедыцыі ў Паўночны Ледавіты акіян.

Да пачатку мая «Вікінг» падышоў да Шпіцбергена, паляванне ўвесь гэты перыяд была няўдалым. Судна пайшло на поўдзень, 24 мая каманда наведала паўднёвае ўзбярэжжа Ісландыі, пасля чаго рушылі да Грэнландыі. Рух быў надзвычай складаным з-за велізарнай колькасці айсбергаў і бітага лёду, аднак Нансену ўдалося зрабіць важнае адкрыццё. Ён выявіў бураваты налёт на шматгадовым лёдзе і высветліў, што налёт складаецца з пылу і камячкоў глею. Узятыя ім пробы былі даследаваны толькі ў 1888 годзе і паказалі, што яны ўтрымліваюць мінеральныя ўкрапванні, перагной і часцінкі лішайнікаў, якія, імаверна, паходзяць з Сібіры. Былі знойдзеныя і дыятамеі, што яшчэ больш пераканала Нансена, што паміж паўночным узбярэжжам Сібіры і ўсходнім узбярэжжам Грэнландыі існуе плынь.

27 чэрвеня «Вікінг» апынуўся заціснуты суцэльнымі лядовымі палямі, пачаўся незапланаваны дрэйф. Шхуну зносіла на паўночны захад, часам яна аказвалася на адлегласці ў 12-13 міль ад грэнландскага ўзбярэжжа. Даследуючы айсбергі ў пачатку ліпеня, Нансен выявіў, што яны могуць пераносіць значныя колькасці мінеральнага матэрыялу, які дае ўяўленне аб геалагічнай будове недаследаваных абласцей Грэнландыі. Нансен хацеў высадзіцца на ўзбярэжжы, але капітан Крэфтынг катэгарычна забараніў.

Толькі 16 ліпеня лёд стаў разрэджвацца, на шхуне развялі пары́, і 18 ліпеня судна накіравалася да Нарвегіі. 26 ліпеня Нансен вярнуўся ў Арэндал. У 1884 годзе ў «Геаграфічным часопісе» Нансен апублікаваў артыкул «Уздоўж усходняга берага Грэнландыі», у якім упершыню выявіўся яго талент пісьменніка.

Берген

Вярнуўшыся з Арктыкі, Нансен не стаў аднаўляцца ва ўніверсітэце. Наўзамен прафесар Колет прапанаваў яму вакантнае ў той час месца прэпаратара аддзела заалогіі ў Бергенскім музеі. У 21 год Нансен паступіў пад кіраўніцтва дырэктара музея прафесара Даніэля Карнеліуса Даніэльсена і праслужыў на гэтай пасадзе шэсць наступных гадоў. Даніэльсен быў ганаровым членам Капенгагенскага музея і Лундскага ўніверсітэта, сузаснавальнікам літаратурнага грамадства, карціннай галерэі і тэатра ў Бергене. Нансена апекаваў і Герхард Армауэр Хансен — першаадкрывальнік узбуджальніка праказы, які пазнаёміў Фрыцьёфа з дарвінізмам і прышчапіў яму атэістычныя погляды.

У Бергене Нансен пасяліўся ў доме святара Вільгельма Хольта і прысвяціў сябе навуковай рабоце. Адначасова ён надзвычай захапіўся мастацтвам і літаратурай, асабліва цаніў драмы Ібсена і паэзію Байрана. Да таго часу ён вольна валодаў англійскай, французскай і нямецкай мовамі. Здольнасці да жывапісу выявіліся ў яго яшчэ ў дзяцінстве, а ў Бергене Нансен стаў браць урокі ў мастака Франца Шыртца — піянера малюнка Арктыкі ў жывапісу, удзельніка арктычных экспедыцый, які нават раіў яму кінуць навуку. Старэйшая сястра Нансена Сігрыд Бёлінг у той час стала вядомай мастачкай.

У кастрычніку 1883 года Нансен пісаў бацьку, што яго надзвычай усхвалявалі весткі аб паспяховым выкарыстанні Адольфам Нордэншэльдам лыж і санак для даследавання ўнутраных абласцей Грэнландыі. У лютым 1884 года ён паставіў чарговы спартыўны рэкорд: у адзіночку здзейсніў пераход праз горы з Бергена ў Крысціянію, пасля чаго прыняў удзел у спаборніцтвах у скачках з трампліна ў Хусебю і выйграў іх. Да Нансена ніхто не рызыкаваў здзяйсняць працяглыя лыжныя пераходы ў гарах; рэзка адмоўнае стаўленне да ўчынку Фрыцьёфа выказалі і Бальдур Нансен, і прафесар Даніэльсен. Да 1884 года адносіцца першае рамантычнае захапленне Нансена — Эмі Касперсен, аднак заручыны не адбыліся з-за дрэннага матэрыяльнага становішча навукоўца.

У 1883 годзе вызначаецца навуковы напрамак дзейнасці Нансена. Улетку ён атрымаў ад прафесара палеанталогіі Ельскага ўніверсітэта Чарлза Марша запрашэнне ў ЗША, але адхіліў яго, паколькі Бальдур Нансен незадоўга да таго перанёс інсульт. Аднак Нансен трапіў пад уплыў прафесара Іенскага ўніверсітэта Вілі Кюкенталя, які прапанаваў яму заняцца цэнтральнай нервовай сістэмай бесхрыбтовых. У 1884 годзе ў Нарвегіі на міжнародным хімічным кангрэсе пабываў заснавальнік мікрабіялогіі Луі Пастэр, чые выступленні накіравалі ўвагу Нансена на азнаямленне з найноўшымі дасягненнямі навукі за мяжой.

Стажыроўка ў Еўропе

Нансен у Італіі, 1886 год.

2 красавіка 1885 года ад паўторнага інсульту памёр Бальдур Нансен. Неўзабаве пасля гэтага Нансену быў прысуджаны залаты медаль Фрыеле за першую яго навуковую працу — «Матэрыялы па анатоміі і гісталогіі мізастом» (нарв.: Bidrag til myzoostormernes anatomi og histologi). Даніэльсен прапанаваў Нансену, які моцна пакутаваў пасля смерці бацькі, адправіцца за мяжу. Каб атрымаць сродкі, неабходныя для паездкі, Нансен папрасіў выдаць яму медаль у бронзе, а розніцу ў кошту выплаціць наяўнымі. Паездка была яму неабходная ў першую чаргу для абароны доктарскай дысертацыі. У пачатку 1886 годзе Нансен адбыў у Германію, але ўжо ў сакавіку адправіўся ў Павію, дзе вучыўся ў прафесара Каміла Гольджы новым метадам афарбоўкі мікраскапічных прэпаратаў нервовай тканіны. У красавіку 1886 года Нансен пераехаў у Неапаль на марскую біялагічную станцыю Антона Дорна, сябра М. М. Міклуха-Маклая.

У Неапалі Фрыцьёф Нансен сур’ёзна захапіўся шатландкай Марыён Шарп, якая здзяйсняла з маці паездку па Еўропе. Калі маці і дачка з’ехалі з Неапаля, Нансен кінуў усе свае заняткі і адправіўся за імі ў Швейцарыю, дзе, аднак, адносіны паміж ім і Марыён былі разарваныя. Галоўнай прычынай разрыву сталі планы Нансена па паходу па ледавіковаму шчыту Грэнландыі. Тым не менш Ф. Нансен і М. Шарп захавалі сяброўскія адносіны да канца жыцця.

Лета 1886 года Нансен правёў у Нарвегіі на вайсковых зборах, у другой палове года выйшла другая яго праца, заснаваная на матэрыялах еўрапейскай паездкі, — «Структура і склад гісталагічных элементаў цэнтральнай нервовай сістэмы» (англ.: The structure and combination of the hystological elements of the central nervous system), якая стала асновай доктарскай дысертацыі. Праца была напісана па-англійску, паводле некаторых звестак, менавіта М. Шарп правіла англійскі тэкст. Для таго часу гэта было незвычайна: мовай навукі XIX стагоддзя лічылася нямецкая, Вялікабрытанія і ЗША ў навуковым дачыненні былі перыферыяй.

Грэнландская экспедыцыя 1888—1889 гадоў

Асноўны артыкул: Грэнландская экспедыцыя Нансена

Карта грэнладскай экспедыцыі:      Меркаваны першапачатковым планам маршрут     Пункцірам пазначана плаванне на «Язоне» 4 чэрвеня — 17 ліпеня 1888 года. Суцэльная лінія пазначае дрэйф каманды 17 — 29 ліпеня і плаванне да Умівіка     Траса фактычнага пераходу ў Готхаб 15 жніўня — 3 кастрычніка 1888 года

Планы

Упершыню задума перасекчы ледавіковы покрыў Грэнландыі зарадзілася ў Нансена летам 1882 года на борце цюленебойнага судна «Вікінг». У 1883 годзе ён прачытаў у газеце нататку, у якой апісвалася паспяховае вяртанне Нордэншэльда з грэнладскай экспедыцыі. Асабліва Нансена ўразілі словы саамаў, якія суправаджалі шведскага даследчыка, што паверхня ледавіка вельмі зручная для лыж і дазваляе ў самы кароткі тэрмін прайсці велізарныя адлегласці.

Прынцыповым адрозненнем плана Нансена ад усіх папярэдніх быў кірунак перамяшчэння экспедыцыі. Сам ён пісаў пра гэта так:

Ранейшыя спробы рабіліся ў напрамку з населенага заходняга берага на ўсходні, а апошні акружаны льдамі, якія дрэйфуюць тут у моры на працягу большай частцы года і перашкаджаюць судам падыходзіць да берага. Экспедыцыя, якая выйшла з захаду на ўсход, не магла б разлічваць знайсці прытулак на ўсходнім беразе або на магчымасць быць эвакуіраванай адтуль суднам; яна павінна будзе, калі ёй удасца перасекчы Грэнландыю, ісці назад тым жа шляхам да заходняга берага, гэта значыць прарабіць двайны шлях.

Вялікую ўвагу Нансен надаваў і таму, што пры высадцы на ўсходні, які тады лічыўся незаселеным, бераг Грэнландыі «будуць спалены масты»:

…Для захавання свайго жыцця і вяртання дадому неабходна будзе дайсці да населеных месцаў на захадзе ў што б там ні стала; іншага выбару не будзе, а гэта заўсёды моцны стымул у дзеяннях чалавека.

Паводле плана трэба было высадзіцца ў фіёрдзе Сярмілік на захадзе ад Ангмагсаліка (65° 35′ пн. ш.). Там размяшчалася стойбішча эскімосаў. Далей шлях ішоў да вярхоўя фіёрда, адкуль пачынаўся ўздым на ледавіковы шчыт. Курс па ледавік — паўночна-заходні да дацкай калоніі Крысціяансхоб ў заліве Дыска, дзе, паводле дапушчэння Нансена, меўся спадзісты спуск з ледавіка. Планаваная дыстанцыя была роўная 600 км.

Падрыхтоўка

Партрэт Адольфа Нордэншэльда, 1880 год.

Дагмар Энгельхарт — «Каштоўнасць» Нансена.

У лістападзе 1887 года Нансен адважыўся паехаць у Стакгольм, каб азнаёміць са сваім планам Нордэншэльда. Пры сустрэчы прысутнічаў прафесар стакгольмскай Вышэйшай школы Брогер (які пазней напісаў біяграфію Нансена), на якога вельмі негатыўнае ўражанне зрабіла тое, што Нансен з’явiўся без паліто, у вязанай лыжнай куртцы ён быў падобны на акрабата. Нордэншэльд планаў Нансена не ўхваліў, але палічыў іх цалкам выканальнымі і нават быў гатовы падзяліцца ўласным досведам. Характэрна, што ў Стакгольме Нансен пазнаёміўся з Соф’яй Кавалеўскай, яны зрабілі адзін на аднаго моцнае ўражанне і некаторы час перапісваліся. Аб характары іх адносін да гэтага часу вядуцца спрэчкі.

Пасля паездкі ў Стакгольм Нансен прадставіў Універсітэту Крысціяніі хадайніцтва аб водпуску неабходных яму 5000 крон (каля 2500 рублёў па курсу 1888 года). Пачыналася яно фразай: «Я маю намер летам распачаць паход праз мацерыковыя льды Грэнландыі», а сканчалася шырокай цытатай з Нордэншэльда: «у цяперашні час ці ледзь можна паказаць на больш важную задачу для палярнай экспедыцыі, чым вывучэнне ўнутранай часткі гэтай краіны». Універсітэт план прыняў і ўхваліў, звярнуўшыся па фінансаванне да ўрада. Адначасова Нансен звярнуўся да Нарвежскай акадэміі навук з просьбай аб фінансаванні. Праект экспедыцыі быў апублікаваны ў часопісе «Naturen» (нарв.: «Прырода») у студзені 1888 года. У лютым 1888 года Нансен на лыжнай прагулцы ўпершыню сустрэў сваю будучую жонку Еву Сарс, але тады не звярнуў на яе ніякай увагі, паколькі перажываў бурны раман з прадстаўніцай артыстычнай багемы Дагмар Энгельхарт (нарв.: Dagmar Engelhart; 1863—1942), вядомай пад мянушкай «Клянодыя» (нарв.: Klenodie — каштоўнасць).

У фінансаванні было адмоўлена з вельмі суровай фармулёўкай: «урад не бачыць неабходнасці выдаваць значную суму на забаўлівую паездку прыватнай асобы». У прэсе развязалася сапраўдная антынансенаўская істэрыя. Ліў Нансен прыводзіць у «Кнізе пра бацьку» тэкст здзеклівай аб’явы, апублікаванай у адным з гумарыстычных часопісаў:

УВАГА!
У чэрвені гэтага года прэпаратар Нансен дэманструе бег і скачкі на лыжах у цэнтральнай вобласці Грэнландыі. Пастаянныя сядзячыя месцы ў ледавіковых расколінах. Зваротнага квітка не патрабуецца.

У абарону Нансена ўсталі ў асноўным дацкія спецыялісты, напрыклад, вядомы палярнік і знаток Грэнландыі Хенрык Ёхан Рынке (1819—1893), стваральнік тэорыі ледавіковай эпохі. Ён упершыню вырашыў, што грэнландскі ледзяны шчыт ёсць апошні рэлікт чацвярцічнага абляднення. Рынке жа выкладаў Нансену і яго спадарожнікам асновы грэнландскай мовы. У прэсе ў падтрымку Нансена публічна выступіў геолаг — прафесар Амунд Тэадор Хеланд (1846—1918), яго артыкул звярнуў на сябе ўвагу дацкага прадпрымальніка Аўгустына Гаме́ля (1839—1904), які ўжо 12 студзеня 1888 года прадаставіў Нансену шуканыя 5000 крон. Нансен з радасцю прыняў дар, за што быў падвергнуты нападкам нарвежскіх патрыётаў. У час наведвання Капенгагена 2 мая 1888 года Нансен сустрэўся з Крысціянам Майгорам — спадарожнікам Роберта Піры ў яго спробе перасекчы Грэнландыю ў 1886 годзе. Майгор запэўніў Нансена, што нічога немагчымага ў яго прадпрыемстве няма.

Каманда (злева направа): Нансен, Свердруп, Дытрыксан, Крысціянсен, Балту і Раўна

Нягледзячы на варожае стаўленне прэсы, у Нарвегіі знайшліся жадаючыя ўдзельнічаць у экспедыцыі. У склад каманды ўвайшлі:

1. Фрыцьёф Нансен, 27 гадоў — начальнік экспедыцыі, таксама выконваў абавязкі кока.
2. Ота Свердруп, 33 гады — па прафесіі капітан арктычнага прамысловага судна.
3. Олаф Крысціян Дытрыксан, 32 гады — прэм’ер-капітан нарвежскай арміі, картограф. Выконваў праграму метэаралагічных даследаванняў.
4. Крысціян Крысціянсен, 24 гады — паўночнанарвежскі селянін, ураджэнец фермы Тран (па імі якой яго часта называюць).
5. Самуэль Ёханес Балтыі, 27 гадоў — саамі па нацыянальнасці, аленявод і каюр.
6. Оле Нільсен Раўна, 46 гадоў — саамі па нацыянальнасці, аленявод і каюр.

Усе пералічаныя былі дасведчанымі лыжнікамі і паляўнічымі, валодалі навыкамі выжывання ў арктычнай прыродзе. Саамаў меркавалася выкарыстоўваць як пагонцаў аленяў, аднак пасля таго, як прыйшлося абыходзіцца без цяглавых жывёл, іх спецыфічныя навыкі не былі запатрабаваныя. Са Свердрупам Нансена пазнаёміў яго брат Аляксандр, які да таго часу працаваў адвакатам на поўначы Нарвегіі, яго сядзіба суседнічала з фермай Свердрупаў.

Абарона дысертацыі

28 красавіка 1888 года, за 4 дні да адпраўлення экспедыцыі, прайшла абарона доктарскай дысертацыі Нансена «Нервовыя элементы, іх структура і ўзаемасувязь у цэнтральнай нервовай сістэме асцыдый і міксін». Абарона прайшла са скандалам, адзін з апанентаў заявіў: «Практычна наўрад ці можна спадзявацца, што малады чалавек вернецца з гэтага паходу жывым, і калі ён будзе больш шчаслівым ад таго, што атрымаў перад ад’ездам доктарскую ступень, дык чаму б не даць яму яе?». Паводле ўспамінаў дачкі Нансена — Ліў Нансен-Хеер, па вартасці праца была ацэненая ўжо ў пачатку ХХ ст., а сам Нансен публічна заявіў, што хай лепш будзе дрэнная абарона, чым дрэнны рыштунак. Роланд Хантфард, наадварот, сцвярджае, што негатыўныя водгукі на доктарскую працу Нансена былі цалкам апраўданымі.

У Грэнландыі

Экспедыцыя на маршы. Злева направа: Свердруп, Крысціянсен, Дытрыксен, Балту і Раўна. Фота Ф. Нансена.

Экспедыцыя адправілася 2 мая 1888 года. Нансен разам з пяццю таварышамі праз Данію, Шатландыю і Ісландыю дабраўся да ўсходняга ўзбярэжжа Грэнландыі. 17 ліпеня адбылася высадка на плывучыя льды ў 20 км ад узбярэжжа. Цаной велізарных высілкаў група на лодках прайшла скрозь плывучыя льды і дасягнула ўзбярэжжа 17 жніўня. Першапачаткова паход вызначаўся ад фіёрда Амасалік, але фактычна экспедыцыя стартавала з Умівік-фіёрда, які знаходзіцца на поўдні. Далейшае прасоўванне ажыццяўлялася на лыжах праз невядомую тэрыторыю, цяглавай сілай служылі самі людзі (на кожнага даводзілася больш за 100 кг грузу). Маразы дасягалі —40 °C, ваўнянае адзенне дрэнна бараніла ад халадоў, а ў рацыёне амаль не аказалася тлушчаў (Свердруп нават прасіў у Нансена выдаць у ежу шавецкую мазь на аснове ільнянога алею). 3 кастрычніка 1888 года экспедыцыя дасягнула заходняга ўзбярэжжа, здзейсніўшы першы пераход праз ільды Грэнландыі на дыстанцыю каля 470 км. Падчас усяго падарожжа Нансен і яго спадарожнікі вялі метэаралагічныя назіранні і збіралі навуковыя матэрыялы.

Дасягнуўшы фіёрдаў заходняга ўзбярэжжа Грэнландыі, у прыватнасці Амералікфіёрда, Нансен і Свердруп аддзяліліся ад астатняй каманды, збудавалі імправізаваную лодку і паспрабавалі знайсці дапамогу. Члены экспедыцыі ўз’ядналіся толькі 11 кастрычніка. Яшчэ 6 кастрычніка, дабраўшыся да ўзбярэжжа, Нансен і Свердруп даведаліся, што спазніліся на апошні параход, які ішоў на радзіму. Адпраўлены ў той жа дзень на каяку ганец-эскімос паспеў, аднак, перадаць лісты і тэлеграмы членаў экспедыцыі для адпраўкі ў Нарвегію. Экспедыцыя перазімавала ў Готхабе: Нансен катэгарычна адхіліў прапанову дацкага губернатара жыць у яго доме і пасяліўся ў эскімоскім жыллі з мэтай вывучыць знутры жыццё гэтага народа. Ён удзельнічаў у паляванні і рыбнай лоўлі эскімосаў, нядрэнна авалодаў грэнландскай мовай.

15 красавіка 1889 года ў Готхаб прыбыў параход «Відб’ёрн» (дацк.: Hvidbjørnen), на якім члены экспедыцыі адплылі ў Капенгаген, куды прыбылі 21 мая. У сталіцы Даніі вандроўцы сталі гасцямі спонсара паходу — А. Гамеля. На радзіму яны вярнуліся параходам «Мельхіёр» 30 мая 1889 года як трыумфатары. Прафесар Брогер пісаў у біяграфіі Нансена:

Для большасці людзей, якія стоўпіліся на прыстані, Нансен быў вікінгам, што звязваў сагі аддаленага мінулага з сагай сённяшняга дня, з сагай аб лыжніку, які скочваецца з галавакружнай вышыні… Нансен з’яўляўся для іх увасабленнем нацыянальнага тыпу.

Вынікі Грэнландскай экспедыцыі

Нансен атрымаў у азнаменаванне сваіх заслуг дзве ўзнагароды: медаль «Вегі» Шведскага таварыства антрапалогіі і геаграфіі і медаль Вікторыі Каралеўскага геаграфічнага таварыства Вялікабрытаніі. Дацкі ўрад уручыў яму ордэн Данеброг, у Нарвегіі яму быў уручаны ордэн св. Олафа. Энтузіязм насельніцтва і эліты быў такі вялікі, што ў 1890 годзе было заснавана самастойнае Геаграфічнае таварыства Нарвегіі.

Паводле вынікаў экспедыцыі Нансен напісаў дзве кнігі: двухтомную «На лыжах праз Грэнландыю» (нарв.: Paa ski over Grønland) і этнаграфічнае апісанне «Жыццё эскімосаў» (нарв.: Eskimoliv), неадкладна перакладзеныя на англійскую мову. У дарэвалюцыйнай Расіі гэтыя кнігі не перакладаліся, а кароткі пераказ «Жыцця эскімосаў» О. Паповай вытрымаў да 1926 года пяць выданняў. У 1928 годзе Нансен моцна скараціў апісанне пераходу праз Грэнландыю, прысвяціўшы гэта выданне нарвежскай моладзі.

Кнігі гэтыя сведчаць аб прыхільнасці Нансена ў той перыяд ідэям сацыял-дарвінізму. У прыватнасці, ён лічыў, што эскімосы Грэнландыі жывуць ва ўмовах камунізму, а так званы «прагрэс» руйнуе іх па-свойму дасканалую традыцыйную культуру, у якой няма забарон, гвалту і нават зняважлівых слоў, і заклікаў неадкладна дэкаланізаваць востраў і спыніць далучэнне эскімосаў да дасягненняў цывілізацыі.

Шырокая публіка разглядала Грэнландскую экспедыцыю ў першую чаргу як грандыёзнае спартыўнае дасягненне: упершыню быў пройдзены ледзяны купал Грэнландыі. Аднак гэта ж мерапрыемства прынесла вялікую колькасць звестак па фізічнай геаграфіі, абагульненых у двух тамах навуковых вынікаў экспедыцыі: Нансен упершыню вызначыў характар распаўсюджвання мацерыковага ледавіка як на ўсходнім, так і на заходнім узбярэжжы Грэнландыі. Была аспрэчаная гіпотэза А. Нордэншэльда пра існаванне аазісаў ва ўнутраных абласцях вострава. Надзвычай важнай была выснова Нансена аб тым, што грэнладскі ледавік варта лічыць даволі дакладнай мадэллю чацвярцічнага абляднення, які аказвае ўплыў на атмасферныя працэсы Паўночнага паўшар’я.

Важным адкрыццём Нансена было тое, што паверхня Грэнландскага ледавіка не ледзяная, а снежная, і нават у самае цёплае лета колькасць снегу не памяншаецца з прычыны раставання. А. І. Ваейкаў, які апублікаваў у 1893 годзе артыкул «Навуковыя вынікі падарожжа ў Грэнландыю Нансена», назваў экспедыцыю адным з самых векапомных падарожжаў найноўшага часу, а назіранні, зробленыя Нансенам ва ўнутраных абласцях Грэнландыі, — такімі, што маюць цану адкрыцця.

У Готхабе Нансен выявіў дзіўную дошчачку, упрыгожаную кітайскім бісерам. Пазней атрымалася высвятліць, што гэта мяталка спісаў, якая выкарыстоўвалася эскімосамі Аляскі. Яна была прынесена дрэйфуючымі льдамі, як і ўся драўніна, якая выкарыстоўвалася грэнландскімі першабытнікамі. Пробы глебы і мінералаў, узятыя Нансенам з дрэйфуючых ільдоў усходняга ўзбярэжжа Грэнландыі, утрымлівалі дыятамеі, ідэнтычныя выяўленым Нордэншэльдам у льдах Берынгава праліва. Для практыкі паходаў у льдах вялікае значэнне адыграла засваенне Нансенам навыкаў выжывання эскімосаў: крой палярнага адзення, выкарыстанне ездавых сабак, нарт і каякоў.

Жаніцьба

Фрыцьёф і Ева Нансены. Ева ў лыжным касцюме ўласнай вынаходкі. Пастановачны фотаздымак 1890 года. Добра відаць, што ў XIX стагоддзі выкарыстоўвалася толькі адна лыжная палка.

З Евай Хелен Сарс (1858—1907) Нансен выпадкова сустрэўся на лыжнай прагулцы ў лютым 1888 года. Ева Сарс была дачкой (20-м дзіцём) вядомага ў Нарвегіі заолага — святара Мікаэля Сарса (1805—1869) і Марэн Катрын Вельхавен (1811—1898), сястры вядомага паэта Ёхана Себасцьяна Вельхавена. Ева была да таго часу знакамітай камернай спявачкай (мецца-сапрана), выканаўцам рамансаў, у 1886—1887 гадах вучылася ў Берліне ў Дэзірэ Арто. Акрамя музыкі, Ева Сарс захаплялася жывапісам, а таксама спортам. Аматарка лыжнага спорту, яна вынайшла жаночы лыжны касцюм, на ўзор саамскага. Другая сустрэча Евы з Нансенам адбылася ў Музычным кафэ ў Крысціяніі незадоўга да яго ад’езду ў Грэнландыю.

Пасля вяртання Нансен атрымаў пасаду куратара заалагічнага кабінета ўніверсітэта Крысціяніі — практычна гэта была сінекура, якая не накладала абавязкаў, але з даволі значным жалаваннем (да таго Нансен лічыўся такім, што знаходзіўся ў гадавым адпачынку з захаваннем акладу). Увесь 1889 год прайшоў для Нансена пад знакам напружанай працы — напісанне дзвюх кніг, справаздача аб экспедыцыі, лекцыйныя турнэ. Нансен быў гатовы публічна абвясціць аб падрыхтоўцы экспедыцыі да Паўночнага полюса (аўстралійскі ўрад прапанаваў Нансену ўзначаліць экспедыцыю ў Антарктыду, у адказ на гэтую прапанову ён заявіў аб планах дасягнення полюса нарвежцамі).

11 жніўня 1889 года было абвешчана аб заручынах Фрыцьёфа Нансена і Евы Сарс. Адной з умоў заручын была згода Евы на ўдзел Нансена ў паходзе на Паўночны полюс. Ота Свердруп, толькі даведаўшыся пра заручыны, успамінаў:

Усю ноч пасля гэтай весткі я не мог заснуць: я быў так рады — бо зараз Паўночны полюс ляціць к чорту!

Вяселле адбылося 6 верасня 1889 года. Нансен не хацеў браць шлюб і да таго часу афіцыйна выйшаў з дзяржаўнай лютэранскай царквы. Ева была дачкой святара, і Нансен у апошні момант саступіў. На наступны дзень пасля вяселля пара адправілася ў Ньюкасл на геаграфічны з’езд, а пасля яго заканчэння — у Стакгольм на ўзнагароджанне Нансена. Вельмі арыгінальна быў адсвяткаваны першы сумесны Новы год — лыжным паходам на гару Норэфьель.

Для сямейнага дома Нансен абраў бераг Свартэбуктэ ў Люсакеры, дзе стрыечны брат Евы архітэктар Яльмар Вельхавен пабудаваў драўляны дом у старажытнанарвежскім стылі, прычым дызайн аздаблення памяшканняў прадумаў сам Нансен. Дом атрымаў імя «Готхаб» («Добрая надзея»), паколькі будаўніцтва яго вялося ў доўг — пад будучы ганарар ад кнігі пра Грэнландскую экспедыцыю.

У 1890 годзе Ева Нансен зацяжарыла, але на трэцім месяцы адбыўся выкідыш. У 1891 годзе Ева нарадзіла дзіця, якое памерла ўсяго праз некалькі гадзін, у выніку Нансен, які часта бываў у раз’ездах, зноў зблізіўся з Дагмар Энгельхарт (яна таксама выйшла замуж у верасні 1889 года). У адсутнасць мужа Ева вярнулася да заняткаў музыкай і педагогікай. Падставай для сур’ёзнага канфлікту таксама паслужыла немагчымасць удзелу Евы ў экспедыцыі да Паўночнага полюса. Падчас трэцяй цяжарнасці Евы Нансен знаходзіўся ў Лондане і, у прыватнасці, зрабіў даклад у Каралеўскім геаграфічным таварыстве. 8 студзеня 1893 года нарадзілася першая дачка Нансенаў, названая Ліў — Жыццё (нарв.: Liv Nansen). «Цяпер яна была на руках у Евы, і Фрыцьёф мог адправіцца ў дарогу».

Экспедыцыя на «Фраме»

Асноўны артыкул: Нарвежская палярная экспедыцыя, 1893—1896

Тэарэтычная аснова. Планіраванне

Нансен у 1889 годзе.

У мемуарных кнігах Нансен сцвярджаў, што план паходу праз Грэнландыю і праект дасягнення Паўночнага полюса з выкарыстаннем дрэйфу пакавых ільдоў фармаваліся прыкладна ў адзін і той жа час — паводле вынікаў плавання на «Вікінгу». У 1883—1884 гадах на ўсходнім узбярэжжы Грэнландыі былі знойдзеныя рэшткі прадметаў няўдалай экспедыцыі на караблі «Жанэта» пад камандаваннем лейтэнанта амерыканскага флоту Джорджа Дэ Лонга. Гэтая экспедыцыя пацярпела крушэнне ў 1881 годзе на паўночны ўсход ад Новасібірскіх астравоў. Нарвежскі метэаролаг прафесар Хенрык Мон у 1884 годзе апублікаваў артыкул, у якім прааналізаваў гэтыя знаходкі і пацвердзіў здагадкі Нансена пра існаванне транспалярнай плыні; артыкул Мона стаў абгрунтаваннем ідэі экспедыцыі да полюса.

18 лютага 1890 года Нансен выступіў на пасяджэнні толькі што заснаванага Геаграфічнага таварыства Нарвегіі (даклад быў апублікаваны ў сакавіцкай кніжцы часопіса Naturen за 1891 год). У дакладзе ён падрабязна аналізаваў прычыны няўдач папярэдніх арктычных экспедыцый і паведамляў:

Няма карысці ісці, як гэта рабілі ранейшыя экспедыцыі, супраць плыні, мы павінны пашукаць, ці не знойдзецца плыні спадарожнай. Экспедыцыя «Жанэты», паводле майго глыбокага пераканання, адзіная з усіх была на верным шляху, хоць здарылася гэта не паводле яе волі і жаданню.

Нансен заявіў, што прадугледжвае існаванне марской транспалярнай плыні, якая праходзіць ад раёна Берынгава праліва праз каляполюсную прастору ў Грэнландыю. Згодна з яго разлікамі, лядовыя масы перамяшчаюцца ад Новасібірскіх астравоў да Грэнландыі за 700 сутак. Гэта азначала, што магчыма практычнае выкарыстанне плыні.

План Нансена быў такі: пабудаваць судна маленькіх памераў і вельмі трывалае. Самае важнае ў судне — яго здольнасць вытрымліваць ціск лёду, для гэтага барты павінны быць круглявай формы, каб ціск ільдоў выціскаў корпус на паверхню. Першапачаткова Нансен меркаваў ісці праз Берынгаў праліў, каб хутчэй дасягнуць Новасібірскіх астравоў. Па прыбыцці на месца меркавалася прайсці як мага паўночней па адкрытай вадзе, пасля чаго прышвартавацца да крыгі і даць ільдам зрабіць усё астатняе. На выпадак, калі адбудзецца няшчасце і прыйдзецца эвакуявацца, ці, наадварот, экспедыцыя будзе вынесена да берагоў невядомай сушы, Нансен меў намер выкарыстоўваць ездавых сабак.

У Нарвегіі планы Нансена былі безумоўна падтрыманы інтэлектуаламі і ўрадам. Новы даклад у Геаграфічным грамадстве быў прачытаны ім 28 верасня 1892 года. На дакладзе былі прадстаўлены новыя доказы пераносу ў ільдах сібірскага лесу і рачнога глею да ўзбярэжжа Грэнландыі. Надзейна ідэнтыфікаваліся і аднаклетачныя водарасці — дыятамеі.

Зусім іншае стаўленне чакала Нансена за мяжой, асабліва пасля дакладу 14 лістапада 1892 года ў Каралеўскім геаграфічным таварыстве Вялікабрытаніі. Пасля дакладу адбыліся дэбаты (матэрыялы былі апублікаваныя ў The Geographical Journal 1893 г., v. I, p. 1—32), якія паказалі, што Нансен застаўся ў поўнай адзіноце. Супраць Нансена выступілі ўсе аўтарытэтныя брытанскія палярнікі, а адмірал сэр Леапольд Мак-Клінтак заявіў, што «гэта самы адважны план, пра які калі-небудзь было дакладзена Каралеўскаму геаграфічнаму грамадству». Большасць крытыкаў не ставілі пад сумнеў тэарэтычныя аргументы Нансена, але заяўлялі, што практычна рэалізацыя плана немагчымая. Знаходцы рэчаў з «Жанэты» ніхто з дыспутантаў не надаў вялікага значэння.

Яшчэ ў 1891 годзе на план Нансена звярнуў увагу вядучы амерыканскі палярнік таго часу Адольф Грылі. Ён даказваў безумоўную памылковасць пастулатаў Нансена, мяркуючы, што рэчы, знойдзеныя ў 1884 годзе ў Грэнландыі, не належалі членам экспедыцыі Дэ Лонга. На думку Грылі, Паўночны полюс недасяжны, так як заняты магутным масівам сушы, прыціснутай ледавіком, які і служыць крыніцай пакавых ільдоў (у тэрміналогіі таго часу палеакрыстычнага лёду). Роўным чынам ён скептычна паставіўся да праекту ідэальнага лядовага судна, назваўшы намеры Нансена «бессэнсоўным праектам самагубства». Характэрна, што амерыканская грамадская думка была прама процілеглай думкі, і рэпарцёры «Нью-Ёрк Таймс» не хавалі захапленняў з нагоды праекта Нансена.

У Расіі план Нансена адразу ж сустрэў самае добразычлівае стаўленне. Па просьбе ўрада Нарвегіі Міністэрства замежных спраў Расійскай імперыі забяспечыла Нансена «рэкамендацыйным лістом» падобным таму, які быў выдадзены Нордэншэльду пры плаванні ўздоўж паўночных расійскіх берагоў, а расійскае Міністэрства ўнутраных спраў абвясціла прыбярэжныя ўлады Архангельскай і ўсіх сібірскіх губерняў аб гэтай экспедыцыі і распарадзілася аказваць ёй усялякую дапамогу. Па просьбе Геаграфічнага грамадства Галоўнае Гідраграфічнае ўпраўленне даслала Нансену копіі ўсіх наяўных у Расіі карт палярных мораў. Э. В. Толь асабіста ў 1892 годзе зрабіў цяжкую паездку на Новасібірскія астравы, дзе заклаў для Нансена тры эвакуацыйныя базы. Толь жа закупіў для Нансена 40 асцяцкіх і 26 якуцкіх сабак, якіх павінны былі даставіць да ўзбярэжжа Югорскі Шар і вусця ракі Алянёк.

Падрыхтоўка

«Фрам» у музеі ў Осла.

Першапачаткова Нансен заклаў каштарыс у 300 тыс. нарвежскіх крон (16875 англійскіх фунтаў, 168750 расійскіх рублёў), уключаючы сюды кошт судна, рыштунку, жалаванне камандзе і ўтрыманне сем’яў членаў экспедыцыі. Пастановай стортынга ад 30 чэрвеня 1890 года Нансену было асігнавана 200 тыс. крон з умовай, што экспедыцыя будзе мець чыста нарвежскі нацыянальны склад. На пасяджэнні стортынга былі ажыўленыя спрэчкі па пытанні экспедыцыі Нансена, прычым бюджэтная камісія выказалася супраць дзяржаўнага фінансавання. У выніку субсідыя была вынесена на галасаванне: 73 дэпутата выказаліся «за» і 39 «супраць». Для пакрыцця выдаткаў у студзені 1891 года была адкрыта нацыянальная падпіска, якую пачаў ахвяраваннем у 20 тыс. крон кароль Швецыі і Нарвегіі Оскар II. Нансен па магчымасці пазбягаў замежнай фінансавай падтрымкі, баючыся грамадскай думкі, аднак шведскі камерсант Оскар Дыксан паставіў электраабсталяванне для «Фрама», а барон Эдуард фон Толь у Расіі абавязаўся паставіць Нансену ездавых сабак і абсталяваць эвакуацыйныя базы на Новасібірскіх астравах. Каралеўскае геаграфічнае таварыства Брытаніі даслала 300 фунтаў стэрлінгаў. У сувязі з перавыдаткам сродкаў пры будаўніцтве судна (усяго 117 тыс. крон) 9 чэрвеня 1893 (за два тыдні да адплыцця) стортынг асігнаваў дадаткова 80 тыс. крон для пакрыцця недастач. Іншыя выдаткі пакрылі з уласных сродкаў Нансен, Аксель Хейберг і брытанскі прадпрымальнік Чарлз Дзік. Усе выдаткі склалі 445 тыс. крон (25 тыс. фунтаў стэрлінгаў або 250 тыс. рублёў, пры гэтым кошт «Фрама» склаў 61 %, рыштунку і навуковых прыбораў — 16 %.

Нансен з самага пачатку хацеў звярнуцца да Коліна Арчэра — вядучага суднабудаўніка Нарвегіі. Першы (вельмі асцярожны) ліст Нансен адправіў 6 сакавіка 1890 года. Арчэр доўга вагаўся, кантракт быў падпісаны 9 чэрвеня 1891 года. Было прапанавана тры праекты: Нансенам, Свердрупам і самім Арчэрам, якія ўзгадняліся даволі доўга. Закладка судна адбылася на верфі Арчэра ў Ларвіку 11 верасня 1891 года. Спуск на ваду прайшоў 26 кастрычніка 1892 года. Кіравала цырымоніяй Ева Нансен, яна ж ахрысціла судна «Фрам» («Наперад»).

Яшчэ ў Грэнландыі Нансен пераканаўся ў перавазе маленькай каманды з прафесіяналаў, у якой кожны нясе роўную долю працы. Агульная колькасць заявак на ўдзел у экспедыцыі перавысіла 600, Нансен адабраў з іх толькі 12 чалавек (у тым ліку сябе), але ў Вардзё за паўтары гадзіны да адплыцця быў прыняты 13-ы член каманды — матрос Бернт Бентсен, які збіраўся ісці толькі да Югорскага Шара, аднак застаўся да канца экспедыцыі. Адным з суіскальнікаў быў вядомы англійскі палярны даследчык Фрэдэрык Джэксан, які падаў заяўку яшчэ ў 1890 годзе, але яму было адмоўлена з-за паходжання, паколькі экспедыцыя меркавалася нацыянальнай — нарвежскай.

Плаванне і дрэйф «Фрама»

Карта экспедыцыі 1893—1896 гадоў:     Свабоднае плаванне «Фрама», ліпень — верасень 1893     Дрэйф «Фрама», верасень 1893 — жнівень 1896     Санны паход Нансена і Ёхансена, сакавік 1895 — чэрвень 1896     Вяртане Нансена і Ёхансена, жнівень 1896     Плаванне «Фрама» ў Тромсё, жнівень 1896

«Фрам» у сакавіку 1894 года. Добра бачны вятрак электрагенератара.

«Фрам» адплыў 24 чэрвеня 1893 года з заліва Піпервік ад сядзібы Нансена «Готхаб» у Люсакеры. Да 15 ліпеня судна ішло ўздоўж берагоў Нарвегіі, загружаючы харчы, а Нансен даў серыю публічных выступленняў з мэтай пакрыцця фінансавых недастач экспедыцыі. Пакінуўшы Вардзё, «Фрам» пусціўся ў плаванне па Баранцавым моры ў суцэльным тумане, які вісеў чацвёра сутак. 29 ліпеня «Фрам» увайшоў у Югорскі Шар, у ненецкае стойбішча Хабарава, куды пасланец Э. В. Толя — напаўрускі-напаўнарвежац, табольскі мяшчанін Аляксандр Іванавіч Тронтхейм даставіў 34 асцяцкія лайкі. Карскае мора перасеклі шчасна і былі каля Енісея 18 жніўня. Тут у суцэльным тумане былі заўважаныя групы дробных астравоў, адзін з якіх быў названы ў гонар Свердрупа.

Да 7 верасня экспедыцыя была ля паўвострава Таймыр, адкрыўшы перад тым некалькі груп дробных астравоў, якія былі названыя ў гонар памочніка камандзіра (астравамі Скот-Хансена) і ў гонар спонсараў экспедыцыі (астравы Фірнлі і астравы Гейберга). Астравы, упершыню заўважаныя яшчэ Нордэншэльдам, Нансен назваў у яго гонар. Мыс Чалюскін пераадолелі 9 верасня ў моцную снежную буру, якая пагражала вымушанай зімоўкай. Нансен прыняў рашэнне не ісці да вусця ракі Алянёк, дзе Толь нарыхтаваў вугальны склад і партыю ездавых лаек. Замест гэтага «Фрам» пайшоў на поўнач па адкрытых разводдзях, агінаючы востраў Кацельны. Нансен разлічваў дабрацца да шыраты 80°, але суцэльныя лядовыя палі спынілі «Фрам» 20 верасня на 78° пн. ш. 28 верасня сабакі былі спушчаны з борта на лёд, а 5 кастрычніка было афіцыйна абвешчана аб пачатку дрэйфу.

9 кастрычніка 1893 года на практыцы была праверана канструкцыя «Фрама»: адбыўся першы лядовы сціск. Судна ўвесь гэты час бязладна дрэйфавала на мелкаводдзі (130—150 м). Да 19 лістапада «Фрам» знаходзіўся на поўдзень ад месца, у якім ён быў у момант пачатку дрэйфу. Нансен пагрузіўся ў дэпрэсію. Палярная ноч пачалася 25 кастрычніка, да гэтага часу на борце быў змантаваны ветрагенератар. У цэлым галоўным ворагам каманды «Фрама» стала нуда, якая прыводзіла да канфліктаў людзей, сціснутых у цесных жылых памяшканнях, а таксама пастаянная дэпрэсія Нансена: ён вельмі цяжка пераносіў расставанне з жонкай. У студзені 1894 года Нансен упершыню стаў задумвацца пра спробу на санках дасягнуць Паўночнага полюса. Паводле слоў яго біёграфа Хантфарда, гэта была рэвалюцыя ў спосабе перамяшчэння па Арктыцы: сабакі павінны былі цягнуць груз на нартах, а людзі ісці на лыжах, эканомячы сілы. Дадзены метад упершыню павінен быў прымяняцца для дасягнення Паўночнага полюса.

Толькі 19 мая 1894 года «Фрам» перасёк 81 ° пн. ш., рухаючыся ў сярэднім з хуткасцю 1,6 мілі ў суткі (Нансен баяўся, што, калі хуткасць дрэйфу будзе пастаяннай, на праход палярнага басейна спатрэбіцца не менш за 5-6 гадоў). У гэты перыяд было зроблена выдатнае адкрыццё: на месцы мелкага Палярнага басейна выявіўся акіян глыбінёй да 3850 м. Да канца лета 1894 года Нансен пераканаўся, што судна не дасягне полюса, і цвёрда вырашыў у 1895 годзе адправіцца ў санкавы паход.

Ялмар Ёхансен у адзенні з воўчага футра

16 лістапада 1894 года Нансен абвясціў камандзе, што пакідае судна ў будучым годзе. «Фрам» да таго часу знаходзіўся ў 750 км ад мыса Флігелі і на адлегласці прыкладна 780 км ад Паўночнага полюса. Нансен разлічваў, што ў паход пойдуць два чалавекі, 28 сабак з грузам 1050 кг (па 37,5 кг на сабаку). Пасля дасягнення полюса (на гэта адводзілася 50 сутак) можна будзе пайсці альбо на Шпіцберген, альбо на Зямлю Франца-Іосіфа. У спадарожнікі Нансен азначыў Ялмара Ёхансена — самага дасведчанага лыжніка і каюра ў экспедыцыі. Прапанова яму была зроблена 19 лістапада, і ён адразу ж пагадзіўся.

Наступныя месяцы былі прысвечаны ліхаманкавым зборам. Трэба было пабудаваць індывідуальныя нарты і каякі па эскімоскім узоры. З 3 па 5 студзеня 1895 года «Фрам» выпрабаваў наймацнейшыя за ўсю экспедыцыю лядовыя сціскі, так што каманда гатовая была эвакуявацца на лёд. Галоўнай небяспекай былі таросы, якія маглі ўсёй масай абрынуцца на палубу, з такім грузам у сотні тон «Фрам» не змог бы падняцца з лядовага ложа (лёд вакол судна меў таўшчыню 9 м). Да канца студзеня экспедыцыю вынесла плынямі на шырыню 83° 34′ пн. ш. Тым самым быў пабіты рэкорд Грылі 1882 года — 83° 24′ пн. ш.

Паход да Паўночнага полюса

Трэці і канчатковы старт Нансена і Ёхансена 14 сакавіка 1895 года. Нансен — другі злева, Ёхансен — другі справа.

Санную экспедыцыю рыхтавалі ў абмежаваныя тэрміны (каля двух месяцаў), выкарыстоўваючы толькі матэрыялы, якія былі на борце экспедыцыйнага судна. Першапачаткова меркавалася выступіць на чатырох нартах, але няўдалы старт 26 лютага 1895 года паказаў, што абраная канструкцыя нарт была ненадзейнай — зламаліся папярочкі. Спроба старту 28 лютага на шасці нартах таксама правалілася: малы лік сабак (28) фактычна прымушаў праходзіць адну і тую ж дыстанцыю шэсць разоў. З-за гэтага былі істотна скарочаныя запасы правіянту (850 кг: на 120 сутак для людзей і ўсяго на 30 — для сабак). Высветлілася, што палярныя касцюмы з воўчага футра былі няўдала пашытыя, і Нансен з Ёхансенам моцна пацелі. Знятыя на ноч, футравыя касцюмы замярзалі. Нансен вырашыў вярнуцца да шарсцяных вязаных касцюмаў, апрабаваных у Грэнландскай экспедыцыі 1888 года. Яны таксама былі нязручныя: дрэнна абаранялі ад холаду, замярзалі на хаду, а ноччу ў спальным мяшку адтавалі і ўвесь час былі мокрымі.

Канчаткова Нансен і Ёхансен выступілі 14 сакавіка 1895 года на трох нартах. Паход на поўнач апынуўся надзвычай цяжкім: пастаянна дзьмулі сустрэчныя вятры, скрадывая за кошт дрэйфу лёду пройдзеную адлегласць (у сярэднім вандроўцы пераадольвалі ад 13 да 17 км у дзень), слабелі і не маглі спаць сабакі, ваўняныя касцюмы нагадвалі ледзяныя даспехі. Нансен і Ёхансен неаднаразова правальваліся скрозь малады лёд, абмарожвалі пальцы на руках. Тэмпература пастаянна трымалася паміж -40 °C і -30 °C. Нарэшце, 8 красавіка 1895 года Нансен прыняў рашэнне спыніць барацьбу за полюс: дасягнуўшы 86° 13′ 36′′ пн. ш., яны павярнулі да мыса Флігелі. Да Паўночнага полюса заставалася каля 400 км.

Лагер на 86°13′36′′ пн. ш. 7 красавіка 1895 года. Гравюра па малюнку Нансена.

13 красавіка 1895 года палярнікі ляглі спаць, не завёўшы хранометр, і ён спыніўся. Табліцы, неабходныя для разліку часу метадам месяцавых адлегласцей, былі забытыя на «Фраме», заставалася вызначыць адлегласць ад месца апошняй абсервацыі. На Вялікдзень 14 красавіка Нансен вызначаў шырыню, даўгату і магнітнае схіленне, пры вылічэнні Грынвіцкага часу Нансен памыліўся: ужо ў 1896 годзе высветлілася, што яго хранометр спяшаўся на 26 хвілін. Пры вызначэнні геаграфічных каардынатаў гэта давала хібнасць у 6,5° даўгаты.

Нансен і Ёхансен. Пастановачная фатаграфія Ф. Джэксана, ліпень 1896 года.

У красавіку кірунак дрэйфу лёду змянілася на паўночны, што моцна стрымлівала палярнікаў. Корму для сабак да 19 красавіка засталося на тры дні, і палярнікі пачалі забіваць самых слабых жывёл, скормліваючы іх пакінутым. 21 красавіка Нансен і Ёхансен выявілі бервяно, што пацвярджала тэорыю Нансена аб дрэйфе пакавых ільдоў ад сібірскага ўзбярэжжа да Грэнландыі. Толькі такім чынам абарыгены Грэнландыі маглі атрымліваць неабходную для гаспадарчых мэтаў драўніну. На бервяне Нансен і Ёхансан выразалі свае ініцыялы. Да пачатку чэрвеня — часу раставання льдоў — у іх засталося 7 сабак. З 22 чэрвеня па 23 ліпеня 1895 года Нансен і Ёхансен апынуліся блакіраваныя суцэльнымі палямі таросаў, сваю вымушаную стаянку яны назвалі «лагер знямогі». Тэмпература часам перавышала нулявую, спаць прыходзілася ў мокрых спальных мяшках, падклаўшы пад сябе лыжы. Прыйшлося забіць апошніх сабак і кінуць вялікую частку рыштунку, а таксама абсекчы трохметровыя нарты, зрабіўшы іх прыдатнымі для валачэння адным чалавекам.

На Зямлі Франца-Іосіфа. Зімоўка

10 жніўня Нансен і Ёхансен дабраліся да архіпелага, якому Нансен даў імя Белая Зямля (нарв.: Hvidtenland) — гэта былі самыя паўночныя адгор’і Зямлі Франца-Іосіфа. Суседні востраў, пакрыты ледніком, Нансен прыняў за два востравы, даўшы ім імя жонкі і дачкі: Ева і Ліў.

Недакладныя карты таго часу нічым не маглі ім дапамагчы, заставалася прайсці як мага далей да наступу зімы. Нарэшце, 28 жніўня 1895 года Нансен прыняў рашэнне застацца на зімоўку ў невядомай краіне. Зімоўка праходзіла з 28 жніўня 1895 года па 19 мая 1896 года на мысе Нарвегія (80°12′ пн. ш. 55°37′ у. д.) у заходняй частцы вострава Джэксана. Нансен і Ёхансен пабудавалі з маржовых шкур і камянёў зямлянку. Камяні выломліваць з марэн, рычагом служыў абрэзак палазоў нарт, а кіркай служыў ікол. Будаўніцтва вялося з 7 верасня, наваселле адсвяткавалі 28 верасня.

Зімовая «бярлога» Нансена і Ёхансена.

Тэмпература ў зямлянцы падтрымлівалася на ўзроўні замярзання вады, адзіным сродкам асвятлення і прыгатавання ежы была тлушчавая лямпа, зробленая з акоўкі палазоў нарт (з нейзільбера). Палярнікі харчаваліся выключна мядзведжым і маржовым мясам і салам, пакінуўшы ўзятыя з «Фрама» харчы для шляху на наступны год. Няўдалым было і месца для зімоўкі, з частымі штармавымі вятрамі (аднойчы ветрам зламала лыжы Нансена і панесла і моцна памяла каяк Ёхансена) і вялікімі зграямі пясцоў, якія раскрадалі бедную маёмасць зімоўшчыкаў (напрыклад, лінь або тэрмометр). З сакавіка прыйшлося перайсці на галодны паёк: канчаліся запасы, а рэшткі харчоў з «Фрама» ад сырасці пакрыліся грыбком. Толькі 10 сакавіка ўдалося застрэліць мядзведзя, мясам якога зімоўшчыкі харчаваліся 6 тыдняў.

Вяртанне

21 мая 1896 года зімоўшчыкі выступілі ў далейшы шлях, разлічваючы дабрацца да архіпелага Шпіцберген. Паколькі ўсе сабакі былі з’едзены яшчэ ў 1895 годзе, перасоўвацца даводзілася пешшу, разводдзі пераадольваліся на каяках. Калі дазваляў вецер, на нарты ставіліся імправізаваныя ветразі з коўдраў (так было пры перасячэнні вострава Мак-Клінтака). 12 чэрвеня ледзь не адбылася катастрофа: палярнікі размясціліся на беразе для палявання, калі моцным ветрам звязаныя каякі былі вынесеныя ў мора. Нансен, рызыкуючы жыццём, даплыў да каякаў і вярнуў маёмасць, складзеную на іх борце. 15 чэрвеня Нансен ледзь не патануў, калі морж распароў парусінавы борт каяках, на шчасце, не зрабіўшы падарожніку цялесных пашкоджанняў.

17 чэрвеня 1896 года Нансен падчас падрыхтоўкі ежы пачуў сабачы брэх. Не паверыўшы сваім вушам, ён вырашыў схадзіць на разведку і выпадкова наткнуўся на Фрэдэрыка Джэксана, які са сваёй экспедыцыяй з 1894 года знаходзіўся на мысе Флора.

Сустрэча Нансена і Джэксана. Пастановачная фатаграфія, зробленая праз некалькі гадзін пасля іх сапраўднай сустрэчы.

Нансен апісваў это так:

З аднаго боку стаяў еўрапеец у клятчастым англійскім касцюме і высокіх ботах, цывілізаваны чалавек, гладка паголены і падстрыжаны, ад якога пахла духмяным мылам…; з другога — апрануты ў брудныя лахманы, перамазаны сажай і ворванню дзікун, з доўгімі ўскудлачанымі валасамі і шчаціністай барадой, з тварам настолькі пачарнелым, што натуральны светлы колер яго нідзе не праступаў…

Нансен (злева) і Ёхансен (справа) 17 чэрвеня 1896 года на мысе Флора ля базы Джэксана.

Джэксан пры першай сустрэчы быў упэўнены, што «Фрам» загінуў, а Нансен і Ёхансен — адзіныя, хто выжылі. Неўзабаве ён пераканаўся ў сваёй памылцы, як са слоў і дзённікаў Нансена, так і з вынікаў медычнага агляду. На базе Джэксана ўзважванне паказала, што пасля цяжкай зімоўкі і пераходу Нансен дадаў у вазе 10 кг, а Ёхансен — 6 кг. Нансен пісаў: «Такое, такім чынам, дзеянне зімы пры харчаванні адным мядзведжым мясам і салам у арктычным клімаце. Гэта зусім не падобна на досвед іншых палярных падарожнікаў…». Палярнікі больш за месяц правялі на мысе Флора, абвыкаючы да цывілізаванага жыцця і займаючыся геалагічнымі даследаваннямі. Супастаўленне карт Нансена і Джэксана дазволіла ўдакладніць памеры архіпелага. Акрамя таго, аказалася, што ў сакавіку Джэксан не дайшоў да зімоўя Нансена і Ёхансена ўсяго 35 міль, так як у яго не было сродкаў для пераадолення разводдзяў. 26 ліпеня 1896 года на мыс Флора прыбыла яхта Windward, на якой Нансен і Ёхансен вярнуліся ў Нарвегію, ступіўшы на зямлю Вардзё 13 жніўня. Нансен неадкладна адправіў тэлеграму прэм’ер-міністру Ф. Хагерупу, якая завяршалася словамі: «Вяртання „Фрама“ чакаю ў гэтым годзе». Планы Нансена цалкам апраўдаліся: «Фрам» прыбыў у Ск’ервё 20 жніўня, не зведаўшы ніякіх пашкоджанняў і з камандай у поўным складзе.

Падчас адсутнасці Нансена

Ева Нансен у канцэртнай сукенцы. Фота 1890-х гадоў.

Ужо з 1894 года адной з галоўных тэм для газетных «качак» стаў факт заваявання Нансенам Паўночнага полюса. Адна з першых сенсацый такога роду была разадзьмутая газетай «Le Figaro» ў красавіку 1894 года. Ева Нансен у 1895 годзе атрымала ад нейкага празорцы ліст, які нібыта быў дасланы з Паўночнага полюса. Ліў Нансен прыводзіць тэкст атрыманай 11 верасня 1895 года ад начальніка паліцыі Копервіка тэлеграмы, у якой гаварылася, што нібыта ў моры знойдзена бутэлька з лістом Нансена, кінутая ля Паўночнага полюса 1 лістапада папярэдняга года. «Нью-Ёрк таймс» у 1895 годзе апублікавала серыю рэпартажаў нібыта з Іркуцка ад «агента Нансена», якія спрычынілі ажыятаж нават у Нацыянальным геаграфічным таварыстве. Сур’ёзныя даследчыкі не звярталі ўвагі на чуткі. Першым на радзіме Нансена сустрэў ініцыятар яго тэорыі — прафесар Х. Мон, які знаходзіўся ў Тромсё. Знакаміты метэаролаг лічыў Нансена даўно загінулым.

Ужо праз некалькі тыдняў пасля ад’езду Фрыцьёфа да Евы Нансен прыехаў імпрэсарыа Фогт-Фішэр з просьбай зладзіць некалькі канцэртаў, і пазней ён ганарыўся, што здолеў угаварыць яе. Сам Нансен у адным з апошніх лістоў таксама ўгаворваў жонку вярнуцца да артыстычнай дзейнасці. Вяртанне Евы Нансен на сцэну, паводле ўспамінаў яе дачкі Ліў, прайшло трыумфальна, а ў лістападзе 1895 года яна выступіла ў Стакгольме ў прысутнасці каралеўскага сямейства. Зноў пара Нансенаў уз’ядналася ў Хамерфесце 18 жніўня 1896 года.

Нацыянальны трыумф

Каманда «Фрама»: уверсе злева направа: Блесінг, Нурдал, Мугста, Хенрыксен, Петэрсен, Ёхансен. Сядзяць: Бентсен, Скот-Хансен, Свердруп, А. Амундсен (з сабакам), Якабсен, Нансен, Юэл.

Вяртанне «Фрама» ператварылася ў нацыянальнае свята. Увесь шлях ад горада Тромсё да Крысціяніі (20 жніўня — 9 верасня 1896 года) суправаджаўся ўшаноўваннем у кожным порце. Судна ішло на буксіры, і была найманая часовая каманда. Па шляху ў Берген на «Фрам» сеў Э. В. Толь, ён жа ад імя Расіі віншаваў Нансена на каралеўскім банкеце. У Крысціяніі «Фрам» сустракаў ваенна-марскі флот у поўным складзе, а на шляху на каралеўскую аўдыенцыю каманда Нансена прайшла праз трыўмфальную арку, утвораную целамі 200 гімнастаў. Студэнты ўніверсітэта ўвянчалі каманду лаўровымі вянкамі.

Нансен быў узнагароджаны Вялікім крыжам ордэна св. Олафа; Свердруп і Арчэр атрымалі Камандорскія крыжы першага класа; Блесінг, Скот-Хансен і Ёхансен сталі рыцарамі св. Олафа. Усе пералічаныя былі ўзнагароджаны памятным медалём «Фрама», астатнія 7 членаў каманды не атрымалі ніякіх узнагарод на той падставе, што ў іх «не было вышэйшай адукацыі». У Злучаных Штатах Амерыкі Нансен быў узнагароджаны вышэйшай узнагародай Нацыянальнага Геаграфічнага таварыства — Медалём Калума. 2 кастрычніка 1896 года ён быў абраны замежным ганаровым чальцом Рускага геаграфічнага таварыства. У 1897 годзе расійскі ўрад па хадайніцтве Рускага геаграфічнага таварыства ўзнагародзіў Нансена ордэнам св. Станіслава 1-й ступені, а савет Таварыства зацвердзіў прысуджэнне яму Канстанцінаўскага залатога медаля, вышэйшай узнагароды «за бяспрыкладны подзвіг, які складае эпоху ў даследаванні Паўночнага Ледавітага акіяна…» Уручэнне адбылося ў час візіту навукоўца ў Расію 28 красавіка 1898 года ў зале Пецярбургскага дваранскага сходу. Яшчэ 18 красавіка 1898 года Пецярбургская акадэмія навук абрала Нансена сваім ганаровым членам.

8 снежня 1896 года ў Стакгольме былі заснаваны Фонд Нансена па прасоўванні навукі і прэмія Нансена за лепшыя навуковыя даследаванні. Ініцыятарам стварэння фонду быў прафесар Брогер, сам Нансен быў прызначаны пажыццёвым членам праўлення. У самы кароткі тэрмін было сабрана 500 тысяч крон — сума, якая пераўзыходзіла кошт экспедыцыі.

Рэзультаты Нарвежскай палярнай экспедыцыі

Хоць Нансену не ўдалося дасягнуць Паўночнага полюса, паводле выказвання сэра Клемента Маркэма (старшыні Каралеўскага геаграфічнага таварыства), «нарвежская экспедыцыя вырашыла ўсе геаграфічныя праблемы Арктыкі». Экспедыцыя даказала, што ў раёне Паўночнага полюса адсутнічае суша, наўзамен усталяваўшы існаванне акіянскага басейна. Нансен адкрыў, што ў дрэйфе пакавых ільдоў велізарную ролю адыгрывае сіла Карыёліса, абумоўленая вярчэннем Зямлі. На падставе аналізу вынікаў экспедыцыі ў 1902 годзе Нансен вывеў два простых правіла, якія апісваюць хуткасць і кірунак дрэйфу лёду, вядомыя як «правілы Нансена», якія атрымалі шырокае практычнае прымяненне ў палярных экспедыцыях XX стагоддзя. Акрамя таго, Нансен упершыню падрабязна апісаў працэс росту і раставання пакавых ільдоў, а таксама апісаў феномен «мёртвай вады».

Для палярнікаў-даследчыкаў і спартсменаў велізарную ролю гуляюць тэхналагічныя адкрыцці Нансена. Ён упершыню ў шырокім маштабе выкарыстаў вопыт выжывання эскімосаў, а шэраг яго вынаходак (лёгкія бамбукавыя нарты з металічнымі палазамі і апарат для варэння ежы і адначасовай распалкі пітнога лёду з ККД = 90 %) выкарыстоўваецца да гэтага часу.

Крытыка

Сучаснікі вельмі высока ацэньвалі подзвіг Нансена, з даследчыкаў-палярнікаў выключэнне склалі два амерыканцы: Роберт Піры — будучы заваёўнік Паўночнага полюса — выказаў здзіўленне, чаму Нансен і Ёхансен не маглі вярнуцца на «Фрам» пасля свайго трохтыднёвага рыўка да полюса. Адольф Грылі, які катэгарычна адхіляў усе аргументы Нансена, ужо ў 1896 годзе не прамінуў папракнуць даследчыка за тое, што той «кінуў сваіх людзей у сотнях міль ад населенай зямлі» і тым самым «грэбаваў свяшчэнным абавязкам начальніка экспедыцыі». Нансен прывёў яго меркаванні ў прадмове да апісання свайго падарожжа без якіх-небудзь тлумачэнняў. Каментатар падарожжа Нансена М. Б. Чарненка пісаў з гэтай нагоды:

Нансен прыводзіць зласлівыя меркаванні Грылі ў свой адрас без якіх-небудзь каментарыяў. Між тым меркаванні гэтыя не толькі не аб’ектыўныя, але і элементарна нядобрасумленныя. Грылі выдатна ведаў, што Нансен сышоў у свой пешы паход у той час, калі становішча «Фрама» цалкам вызначылася і экіпаж судна пад кіраўніцтвам свайго капітана Ота Свердрупа назапасіў дастатковы досвед, які забяспечваў бяспечнае вяртанне на радзіму. Сам па сабе пешы паход Нансена і Ёхансена з’явіўся выдатным подзвігам, які амаль не мае роўных у гісторыі палярных даследаванняў.

Таксама далёка не ўсе суайчыннікі прынялі Нансена як нацыянальнага героя. У ліку галоўных крытыкаў у Нарвегіі былі асобы, якімі сам Нансен захапляўся, — Кнут Гамсун і Генрык Ібсен. Гамсун яшчэ пасля заканчэння Грэнландскага экспедыцыі апублікаваў у газеце «Дагбладэт» артыкул, у якім заявіў, што галоўным яе дасягненнем было вымярэнне тэмпературы ніжэй —40 °С.

На думку нарвежскага даследчыка Тура Буман-Ларсена, Ібсен успрыняў папулярнасць Нансена як пагрозу духоўнаму жыццю краіны, бо пасля яго дасягненняў «у Нарвегіі стала занадта шмат спорту, фізічных практыкаванняў і лыж». Іншымі словамі, Нансен прапагандаваў «жыццё на паветры» на шкоду «жыцця ў бібліятэцы». Непрыязнасць Ібсена да Нансена ўзмацнілася ў 1897 годзе па асабістых матывах: сыну драматурга Сігурду было адмоўлена ў пасадзе прафесара сацыялогіі Універсітэта Крысціяніі, затое Нансен атрымаў прафесарскае званне ўсяго праз 14 дзён — і без абавязацельства чытання лекцый. Ібсен вывеў Нансена ў драме «Калі мы, мёртвыя, абуджаемся» ў вобразе памешчыка Ульфхейма — шалёнага паляўнічага на мядзведзяў.

Дзейнасць Нансена ў 1896—1905 гады

Навуковая праца

Нансен у ЗША ў 1897 годзе.

Найважнейшай задачай Нансена было напісанне справаздачы аб экспедыцыі на аснове дзённікаў вандроўкі і першасна апрацаваных навуковых матэрыялаў. Р. Хантфард сцвярджаў, што справаздачу ў 300 000 слоў Нансен падрыхтаваў ужо ў снежні 1896 года, а на англійскай мове яна выйшла ўжо ў студзені 1897 года. Тым не менш прадмова да першага нарвежскага выдання самім Нансенам была датавана 27 верасня 1897 года. Апісанне падарожжа прысвечана Еве Нансен — «Ёй, якая дала імя караблю і мела мужнасць чакаць». Кніга атрымала назву «„Фрам“ у палярным моры: Нарвежская палярная экспедыцыя 1893—1896» (нарв.: Fram over Polhavet. Den norske polarfærd 1893—1896) і стала вельмі папулярнай ва ўсім свеце: у 1897—1898 гадах выйшлі яе пераклады на англійскую, нямецкую, шведскую і рускую мовы (апошні выкананы са шведскага выдання). Ганарары ад выданняў і перавыданняў зрабілі Нансена заможным чалавекам. Аднак гэтае выданне стала прычынай разрыву адносін паміж Нансенам і Свердрупам: капітан «Фрама» хацеў бачыць сябе сааўтарам кнігі, паколькі ў ёй была надрукавана яго «Справаздача аб плаванні „Фрама“ з 14 сакавіка 1895 года па 20 жніўня 1896 года», і лічыў, што недаатрымаў ганарар. Адначасова ён быў прызначаны камандзірам новай нарвежскай палярнай экспедыцыі на «Фраме». Зноў адносіны паміж імі наладзіліся толькі да 1927 года.

У 1897 годзе Нансена прызначылі прафесарам універсітэта Крысціяніі з вызваленнем ад чытання лекцый да заканчэння апрацоўкі навуковых матэрыялаў экспедыцыі. Праца заняла каля 10 гадоў, апошні (шосты) том справаздачы выйшаў на англійскай мове ўжо ў 1906 годзе. Трэці том быў напісаны аднаасобна Нансенам і быў прысвечаны акіянаграфіі Палярнага басейна. З 1900 года Нансен чытаў ва ўніверсітэце лекцыі па акіянаграфіі, а з 1908 года быў зацверджаны прафесарам акіянаграфіі, а не заалогіі.

У 1899 годзе Нансен прыняў удзел у Стакгольмскай нарадзе, на якой абмяркоўвалася пытанне аб стварэнні Міжнароднага савета па вывучэнні мора. Савет быў створаны ў 1902 годзе, ад Нарвегіі ў яго склад увайшлі Нансен, Экман, Хеланд-Хансен і іншыя. Савет устанавіў пастаянныя гідралагічныя разрэзы, на якіх чатыры разы на год (люты, май, жнівень, лістапад) у адных і тых жа пунктах аднатыпнымі прыборамі павінны былі праводзіцца двухтыднёвыя вымярэнні. У тым жа 1902 годзе ў Крысціяніі была створана Цэнтральная лабараторыя міжнародных марскіх даследаванняў, якую ўзначаліў Нансен і якая стала галоўным навуковым цэнтрам акіянаграфічных даследаванняў.

Антарктычны праект

Яшчэ да заканчэння апрацоўкі матэрыялаў уласнай палярнай экспедыцыі Нансен планіраваў нарвежскую экспедыцыю ў Антарктыду. Яе план быў выкладзены ў дакладзе, прачытаным у Каралеўскім геаграфічным таварыстве падчас наведвання Англіі з лекцыйным турнэ ў 1897 годзе. Нансен меркаваў, што паспяховая экспедыцыя да Паўднёвага полюса павінна складацца з двух атрадаў — суднавага і берагавога. Паколькі Антарктыда, на думку Нансена, з’яўляецца гіганцкім вулканічным архіпелагам, пакрытым ледавікамі, для перамяшчэння па ім ідэальна падыходзяць нарты і ездавыя сабакі. Суднавы атрад служыць для транспарціроўкі рыштунку і сабак (лікам каля 100) і выкарыстоўваецца для акіянаграфічных даследаванняў. Берагавы атрад, адшукаўшы базу для зімоўкі, здзейсніць марш-кідок да полюса. Экспедыцыя пачала ажыццяўляцца, але «Фрам» здаваўся непадыходзячым для новых планаў Нансена (тым больш што судна было занята ў той перыяд экспедыцыяй Свердрупа). У 1899 годзе Колін Арчэр распрацаваў праект новага паўднёвапалярнага судна, але рэалізаваны ён не быў.

Адразу пасля вяртання «Фрама» Нансен стаў галоўным спецыялістам па палярных даследаваннях у свеце, паводле слоў Р. Хантфарда — «аракулам для ўсіх даследчыкаў палярных шырот Поўначы і Поўдня». Нансен кансультаваў бельгійскага барона Адрыена дэ Жэрлаша, які планіраваў у 1898 годзе сваю экспедыцыю ў Антарктыду, адным з удзельнікаў каманды быў Руаль Амундсен. Вядомы даследчык Грэнландыі Кнуд Расмусен параўнаў наведванне Нансена з прысвячэннем у рыцары. У той жа час Нансен катэгарычна адмовіўся сустракацца са сваім суайчыннікам Карстэнам Борхгрэвінкам, палічыўшы яго ашуканцам, хоць менавіта ён зрабіў першую паспяховую зімоўку на ўзбярэжжы Антарктыды. У 1900 годзе ў Нарвегію прыехаў па кансультацыі Роберт Скот са сваім заступнікам Клементам Маркэмам — даўнім сябрам Нансена, які рыхтаваў брытанскую экспедыцыю ў Антарктыду. Нягледзячы на тое, што англічане практычна праігнарыравалі ўсе парады, Нансен і Скот засталіся ў добрых адносінах.

Плаванне на «Мікаэлі Сарсе»

У 1900 годзе доктар Й. Ёрт пачаў ажыццяўленне пастаяннай акіянаграфічнай экспедыцыі на судне «Мікаэль Сарс» (названым у гонар бацькі Евы Нансен), спецыяльна пабудаваным для марскіх даследаванняў. Нансен адказваў за абсталяванне экспедыцыі неабходным навуковым абсталяваннем і сам прыняў у ёй удзел (апісана ў кнізе «На свабодным паветры»). Мэтай паходу былі комплексныя даследаванні фізічнай будовы акіяна, марской фаўны і флоры, умоў і рэсурсаў рыбалоўства. 23 ліпеня 1900 года «Мікаэль Сарс» пакінуў Крысціянію і накіраваўся да Ісландыі. Правёўшы некалькі акіянаграфічных станцый, каманда наведала фіёрды Ісландыі, а Нансен 31 ліпеня наведаў ісландскага пісьменніка Сігватара Грымсана, які стварыў фундаментальную гісторыю ісландскай царквы і жыў пры гэтым «як Іоў». 4 жніўня судна падышло да мяжы пакавых ільдоў: Нансена асабліва цікавіла мяжа змешвання цёплых атлантычных і палярных вод. Станцыя 5 жніўня паказала, што за некалькі міль пройдзенай суднам адлегласці тэмпература вады можа змяняцца на велічыню ад 3° да 5 °С. Далей з-за моцных туманаў прыйшлося на некаторы час зайсці на Ян-Маен, і 17 жніўня каманда вярнулася ў Нарвегію. Галоўным вынікам экспедыцыі стала адкрыццё таго факту, што марскі акунь вядзе глыбакаводны лад жыцця. Нансен пацвердзіў сваё даўняе дапушчэнне, што ў глыбінных пластах акіяна могуць утварацца гіганцкія хвалі (да 40-50 м вышынёй), якія ўзнікаюць у выніку мяшання лёгкіх і цяжкіх слаёў вады з рознай тэмпературай, але непрыкметныя з паверхні. Высветлілася таксама, што ў Нарвежскім моры ніжэй гарызонту 800—1100 м тэмпература вады апускаецца да —1,2 °C, пры гэтым салёнасць яе застаецца нязменнай. Трохтыднёвае плаванне 1900 года паклала пачатак сістэматычным акіяналагічным даследаванням у Паўночнай Атлантыцы, падобныя плаванні сталі з тых часоў штогадовымі.

Сям’я

Ева і Фрыцьёф Нансены каля 1897 года.

Паводле сведчання старэйшай дачкі Фрыцьёфа і Евы — Ліў, Нансен цяжка адаптаваўся да сямейнага жыцця пасля экспедыцыі на «Фраме». Ён стаў раздражняльным і вельмі цяжка пераносіў усеагульную ўвагу і пакланенне. У дзённіку Нансен пісаў:

Ніколі ў жыцці я не адчуваў сябе такім бедным, нікчэмным, як зараз у якасці героя,. Я так стаміўся ад усёй гэтай мітусні, беганіны. Куды ж гэта ўсё прывядзе? <…> Мая душа… нібы абабраная няпрошанымі людзьмі. Я хацеў бы ўцячы і схавацца, каб зноў знайсці самога сябе.

Ева Нансен у канцы 1896 года адправілася ў гастрольнае турнэ, пакінуўшы Фрыцьёфа аднаго на тры месяцы. У яе адсутнасць Нансен зноў сышоўся з Дагмар Энгельхарт, прычым Еве паведаміў пра гэта прафесар Брогер. Тым не менш у замежных паездках і на афіцыйных мерапрыемствах 1897 года Ева ўсюды суправаджала Нансена, хоць ён не парываў і з Д. Энгельхарт і не занадта хаваў адносін з ёй.

16 верасня 1897 года нарадзіўся Корэ (нарв.: Kåre Nansen) — другое дзіця і першы сын у сям’і Нансенаў, адразу пасля гэтага Фрыцьёф адправіўся ў Злучаныя Штаты ў лекцыйнае турнэ, якое павінна было прынесці сродкі на будаўніцтва новага дома і правядзенне экспедыцыі да Паўднёвага полюса. Ён не змог вярнуцца да Каляд дадому, а перапіска мужа і жонкі паказвала, што яны апынуліся на мяжы разрыву. Становішча ўскладнялася тым, што ў ЗША Нансену прапанавалі ўзначаліць канцэрн па каланізацыі і ўладкаванні Аляскі, дзе як раз разгулялася «Залатая ліхаманка». Нансен адхіліў гэтую прапанову, а ў студзені 1898 года скасаваў кантракт з фірмай, якая арганізавала паездку па Амерыцы, і быў вымушаны выплаціць вялікую няўстойку. З ЗША Нансен адправіўся ў Вялікабрытанію, а ў 1899 годзе правёў турнэ па Германіі, дзе яго ганарар дасягаў 1500 марак за выступленне.

Вакол сядзібы Нансенаў у Люсакеры ў перыяд 1896—1899 гадоў складваецца круг артыстычнай эліты, тут пасяліліся мастакі Э. Верэншоль, Э. Петэрсен, Г. Мунтэ, навукоўцы — браты Э. і О. Сарс (сваякі Евы), оперны спявак Т. Ламерс (муж Малі — сёстры Евы Нансен), прафесар М. Мо, пісьменнік Х. Кінг, выдавец О. Томесен і іншыя. Ева Нансен у гэты перыяд працягвала даваць урокі спеваў, адной з яе вучаніц была і Дагмар Энгельхарт. У 1899 годзе Е. Нансен назаўжды спыніла канцэртную дзейнасць, аднак нярэдка арганізоўвала хатнія музычныя вечары. На асобу і захапленні Нансена гэтае кола зносін аказала вялікі ўплыў, у прыватнасці, Э. Верэншоль пераканаў Нансена вярнуцца да жывапісу, тым больш што свае кнігі Нансен ілюстраваў сам.

Сям’я Нансенаў у 1902 годзе ля ўвахода ў «Пульхёгду». Злева ад Евы — Ірмелін, на руках у яе дзіця Од, ля ног Нансена сын Корэ (злева) і дачка Ліў.

«Пульхёгда» ўлетку 1909 года. Фота Андэрса Вільсе.

Сям’я Нансенаў павялічвалася: у 1899 годзе нарадзілася дачка Ірмелін (нарв.: Irmelin Nansen), яе хатняй мянушкай была Імі, у 1901 годзе — сын Од (нарв.: Odd Nansen). Фрыцьёф Нансен у гэты перыяд купіў участак лесу ў Фарнебю плошчай у 55 мол (5½ га) і прыняў рашэнне будаваць вялікі дом, у якім можна было не толькі размясціць сям’ю, але і займацца навуковай працай і ладзіць свецкія прыёмы. Ліў Нансен у «Кнізе пра бацьку» пісала, што не ведае, у які момант было прынята гэта рашэнне.

Дом быў пабудаваны Яльмарам Вельхавенам у 1901 годзе ў стылі нарвежскай крэпасці, наваселле адсвяткавалі 4 красавіка 1902 года. Сядзіба атрымала назву «Пульхёгда» (нарв.: Polhøgda, «Палярная вышыня»). Ліў Нансен з гонарам пісала, што ў хаце была абсталявана ванная, якой не было ні ў аднаго з суседзяў. Адначасова Нансен купіў хутар Сёркье, які стаў летняй рэзідэнцыяй сям’і. У 1903 годзе нарадзілася пятае дзіця Нансенаў — сын Осмунд (нарв.: Åsmund Nansen), які пакутаваў ад цэрэбральнага параліча.

У 1904 годзе Нансен набыў 32-тонную яхту «Вяслемьё» (нарв.: Veslemøy, «Дзева з гор»), названую ў гонар цыклу песень, якія былі напісаныя для Евы Нансен Э. Грыгам на вершы А. Гарборга. Яхта магла выкарыстоўвацца як для сямейнага адпачынку, так і для навуковых даследаванняў: Нансен здзяйсняў на ёй акіянаграфічныя плаванні ў 1904, 1909, 1911 і 1912 гадах.

Нансен — палітык і дыпламат

Ліў Нансен пісала:

Палітыкам Нансена зрабілі час і абставіны. Сам ён аддаў бы перавагу поўнасцю прысвяціць сябе навуковай працы, і зусім не славалюбівыя задумы прымусілі яго прыняць актыўны ўдзел у барацьбе за скасаванне уніі, а затым у стварэнні першай канстытуцыі незалежнай Нарвегіі.

Нансен цікавіўся палітыкай з ранняга ўзросту — яшчэ ва ўзросце 17-ці гадоў пабываў з бацькам і старэйшымі братамі на сходзе ў Крысціяніі 13 сакавіка 1879 года, прысвечаным нарвежскаму сцягу. Бацька і ўсе сваякі Нансена былі ўніяністамі, прычым Бальдур Нансен нават уступіў з гэтай нагоды ў палеміку з Б’ёрнсанам. Малодшы брат Фрыцьёфа Аляксандр ва ўніверсітэце ўзначальваў прашведскі рух студэнтаў. Шведска-нарвежскія супярэчнасці абвастрыліся ў самым пачатку 1890-х гадоў, прычым фармальнай нагодай для іх паслужыла пытанне аб уласнай консульскай службе Нарвегіі. Нансен уважліва сачыў за ходам палітычнай барацьбы і, стаўшы сімвалам нацыянальнага адраджэння Нарвегіі, уключыўся ў барацьбу за пашырэнне правоў роднай краіны. Яшчэ ў перыяд падрыхтоўкі плавання на «Фраме» Нансен апублікаваў у лонданскай «Таймс» некалькі артыкулаў, у якіх тлумачыў еўрапейскай публіцы сапраўдны статус Нарвегіі ў уніі (да таго Нарвегія паказвалася мяцежнай краінай, накшталт Ірландыі). Ён вярнуўся да гэтага пытання ў 1898 годзе, апублікаваўшы ў «Таймс» грунтоўны разбор канстытуцыйнай барацьбы Нарвегіі супраць Швецыі.

На думку Т. А. Шрадэр, упершыню са справамі вялікай палітыкі Нансен апынуўся звязаны падчас першага візіту ў Расію ў красавіку 1898 года. У Санкт-Пецярбургу ён меў аўдыенцыю ў Мікалая II, падчас якой абмяркоўвалася пытанне аб неўмяшанні Нарвегіі ў выпадку расійска-шведскага канфлікту. Па просьбе прэм’ер-міністра Ю. Сцеена Нансен даследаваў магчымасці перагляду гандлёвых пагадненняў паміж Расіяй і нарвежска-шведскай дзяржавай і сустракаўся з міністрам фінансаў С. Ю. Вітэ. Перамовы завяршыліся няўдала, пра што Нансен тэлеграфаваў з Вены, баючыся, што за ім маглі сачыць выведвальныя органы.

Незалежнасць Нарвегіі

Чарговае абвастрэнне шведска-нарвежскіх адносін адбылося ў лютым 1905 года, калі перамовы аб урэгуляванні сітуацыі з консульскай службай зайшлі ў тупік. Кабінет Ф. Хагерупа, які заняў умераную пазіцыю, змяніўся кабінетам К. Мікельсена (былога мэра Бергена), які галоўным пунктам сваёй праграмы абвясціў выхад Нарвегіі з уніі. Нансен адгукнуўся на падзеі серыяй з пяці артыкулаў («Наш шлях», «Мужчыны», «Мужнасць», «Легкадумнасць» і «Воля»), якія выйшлі ў лютым — сакавіку ў газеце «Вердэнс Ганг». Нансен аказаў вялікі ўплыў на грамадскую думку, Мікельсену ўдалося правесці праз стортынг закон аб самастойнай нарвежскай консульскай службе. Мікельсен вельмі хацеў бачыць Нансена ў сваім кабінеце, аднак нацыянальны герой нязменна адмаўляўся (Мікельсен угаворваў яго вярнуцца ў дзяржаўную царкву, без чаго дзяржаўная служба была немагчымая), але саступіў просьбе прэм’ера аб садзейнічанні і адправіўся ў сакавіку ў Берлін і Лондан, дзе тлумачыў прадстаўнікам эліты і шырокім масам праблемы Нарвегіі. Калі паездка ў Германію была няўдалай, то ў Англіі Нансен дамогся прарыву: надрукаваў у газеце «Таймс» артыкул аб становішчы ў Нарвегіі, які адразу ж перадрукавалі ў Швейцарыі і Францыі і які стаў сур’ёзным ударам для шведскай дыпламатыі.

17 мая 1905 года — у Дзень Канстытуцыі Нарвегіі — Нансен выступіў на мітынгу ў Крысціяніі, дзе, у прыватнасці, заявіў:

Цяпер мы зразумелі: што б ні здарылася, мы павінны і будзем абараняць нашу самастойнасць і права на самавызначэнне ў сваіх уласных справах, мы павінны адстаяць наша права або памерці за яго.

23 мая стортынг пастанавіў стварыць асобную нарвежскую консульскую службу, кароль Оскар II адмовіўся ратыфікаваць закон; у адказ 27 мая нарвежскі кабінет міністраў падаў у адстаўку, але кароль адмовіўся яе прыняць. 7 чэрвеня нарвежскі ўрад перадаў свае паўнамоцтвы стортынгу, прычым парламент аднагалосным рашэннем абедзвюх палат зноў не прыняў адстаўкі ўрада. У рашэнні гаварылася, што з гэтага часу ўрад павінен ажыццяўляць паўнамоцтвы, якія раней былі ў руках караля, і, такім чынам, шведскі кароль перастае выконваць абавязкі нарвежскага караля. Адначасова стортынг накіраваў у Стакгольм справаздачу аб тым, што адбылося, а таксама просьбу, каб каралём Нарвегіі стаў адзін з прынцаў Бернадотаў. Нансен на наступны ж дзень адправіў у Англію артыкул, дзе тлумачыў пазіцыю нарвежскага боку. 9 чэрвеня над Акерсхусам быў узняты нацыянальны нарвежскі сцяг.

Шведскі бок палічыў разрыў уніі незаконным і адмовіўся яе прыняць, не было дадзена адказу і на просьбу аб занятку нарвежскага трона адным з Бернадотаў. Нарвегія ў адказ абвясціла мабілізацыю, на што Швецыя запатрабавала правесці ў краіне плебісцыт аб разрыве уніі. Галасаванне прайшло 13 жніўня 1905 года, яго вынікі былі вельмі паказальныя: 368892 галасы супраць і толькі 184 — за яе захаванне. 23 верасня ўрад Швецыі пагадзіўся на мірнае скасаванне уніі. Адразу пасля плебісцыту Нансен выехаў у Лондан, у Капенгагене сустрэўшыся з амбасадарамі Вялікабрытаніі і Германіі ў Даніі, а таксама міністрам замежных спраў Даніі графам Рабенам. Калі ён прыбыў у Англію, брытанскі парламент быў яшчэ на вакацыях, і Нансен вёў свецкі лад жыцця; Ева заставалася ў Нарвегіі. У Карлстадзе ішлі нарвежска-шведскія перамовы, канчатковы тэкст пагадненняў быў зацверджаны стортынгам 9 кастрычніка, а рыксдагам — 13 кастрычніка.

Прынц Карл Дацкі з сынам Аляксандрам. Фота 1905 года.

Яшчэ ў ліпені 1905 года Мікельсен накіраваў Нансена ў Капенгаген з сакрэтным даручэннем — пераканаць прынца Карла Дацкага заняць нарвежскі прастол. Нансен аб ходзе перамоў пісаў у дзённіку:

Яшчэ летам я размаўляў з зялёным юнаком, зараз ён ператварыўся ў сапраўднага мужчыну. І чым гарачэй ён адстойваў сваю праўду, тым болей выклікаў у мяне павагу. <…> …Ён менавіта той чалавек і менавіта тых ліберальных поглядаў, якія падыходзяць для нарвежскага трона. І ўсё ж такі ён працягваў стаяць на тым, што ў такім важным пытанні павінен выказацца народ, і заўважыў, што тут ён больш ліберальны, чым я.

Пасля разрыву уніі ў Нарвегіі былі моцныя пазіцыі радыкальных лібералаў, якія заклікалі да ўсталявання рэспублікі. Нансен лічыў, што агітацыя лібералаў аслабляе аўтарытэт Нарвегіі за мяжой, і імкнуўся як мага хутчэй правесці выбары нарвежскага караля; ў другі раз у Капенгаген ён адправіўся 20 кастрычніка 1905 года. 23 кастрычніка Нансен тэлеграфаваў ураду ўмовы прынца Карла — плебісцыт, прычым сам прыняў актыўны ўдзел у яго арганізацыі. Рэферэндум быў праведзены 12 і 13 лістапада: за манархію прагаласавалі 259 563 выбаршчыка, за рэспубліку — 69 254. 18 лістапада стортынг зацвердзіў вынікі плебісцыту і выбраў прынца Карла каралём Нарвегіі Хоканам VII, яго двухгадовага сына Аляксандра — кронпрынцам Улафам. 25 лістапада кароль і каралева Мод прыбылі ў Крысціянію, дзе іх сустракалі Фрыцьёф і Ева Нансены.

Пасланец у Лондане

Пасля атрымання незалежнасці Нарвегія павінна была заняць сваё месца ў свеце, асабліва важнай задачай стала захаванне нейтралітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці. У красавіку 1906 года Нансен быў прызначаны першым нарвежскім пасланнікам (у рангу міністра) у Вялікабрытаніі і выехаў у Лондан. Яго асноўнай задачай было пастаяннае ўзаемадзеянне з прадстаўнікамі найбуйнейшых сусветных дзяржаў з мэтай захавання нейтральнай пазіцыі Нарвегіі і падрыхтоўкі нарвежска-англійскага дагавора, Нансен быў надзвычай папулярны ў Вялікабрытаніі. Паводле апісанняў дачкі Нансена Ліў пачатак працы быў цяжкім: міністр замежных спраў Эдвард Грэй адсутнічаў, а самому Нансену не ўдалося знайсці ў Лондане падыходнага для амбасады памяшкання, і ён размясціў місію прама ў гатэлі Royal Palace у Кенсінгтоне з выглядам на Гайд-парк.

Нягледзячы на велізарную папулярнасць у свецкіх колах Лондана і добрыя асабістыя адносіны з каралём Эдуардам, Нансен не лічыў дыпламатычныя абавязкі сваёй прафесіяй і ў лістах часта скардзіўся на нуду. Аднак пастаяннае знаходжанне ў Лондане дазваляла Нансену мець зносіны з многімі прадстаўнікамі навуковых колаў і працаваць у Каралеўскім геаграфічным таварыстве: Нансен зноў вярнуўся да планаў заваявання Паўднёвага полюса, а таксама стаў пісаць вялікую кнігу па гісторыі палярных даследаванняў. Адначасова ён арганізаваў візіт у Лондан караля Хокана VII і каралевы Мод, які пачаўся 12 лістапада 1906 года. З гэтага візіту каралеўскую пару і Нансена звязвалі моцныя сяброўскія повязі.

Нарвежска-брытанскі дагавор быў падпісаны 2 лістапада 1907 года ў Лондане, пасля чаго Нансен палічыў сваю задачу цалкам выкананай. Нягледзячы на ўгаворы караля Эдуарда, 15 лістапада Нансен падаў у адстаўку.

Смерць Евы Нансен

Сігрун Мунтэ ва ўзросце 17 гадоў
Карціна Г. Мунтэ Idyll (1886 год).

У пачатку 1905 года Нансен уступіў у любоўную сувязь з Сігрун Мунтэ (народжанай Сандберг, 1869—1957) — жонкай і вучаніцай вядомага мастака Герхарда Мунтэ. Яе маці Ені Сандберг была некаторы час замужам за старэйшым сынам Б’ёрнсана. Мунтэ былі суседзямі Нансенаў па Люсакеры, Сігрун атрымала вядомасць як вытворца габеленаў у старажытнанарвежскім стылі, прыхільнікам якіх быў нават прынц Яўген Шведскі. Адрозніваючыся прыгажосцю, яна была мадэллю многіх жывапісцаў; так, карціна «Тры прынцэсы» Э. Верэншоля, на якой была намаляваная С. Мунтэ, упрыгожвала кают-кампанію на «Фраме». Характэрна, што на цырымоніі ўздыму нацыянальнага нарвежскага сцяга 9 чэрвеня 1905 года Нансен быў з Сігрун Мунтэ, а не з Евай. Гэтая сувязь, пра якую Еве было вядома, стала прычынай вельмі моцнага астуджэння ў адносінах Нансенаў, таму ў Лондан Ф. Нансен адбыў без сям’і, не прысутнічала Е. Нансен і на каранацыі Хокана VII у Нідараскім саборы, на якой пасланнік у Англіі абавязаны быў прыстунічаць. Ліў Нансен у сваіх мемуарах досыць падрабязна апісвае адносіны Фрыцьёфа і Евы Нансен гэтых гадоў, прыводзячы шматлікія эпісталярныя сведчанні, але імя Сігрун Мунтэ не згадвае. Верагодна, гэта было звязана з тым, што Сігрун, быўшы ў той час экзальтаванай асобай, пагражала Нансену самагубствам, калі ён з ёй не ажэніцца.

У кастрычніку 1906 года Ева Нансен наведала Фрыцьёфа ў Лондане, што супала з афіцыйным візітам нарвежскай каралеўскай пары, Нансены жылі разам з імі ў Віндзары і да свята Нараджэння Хрыстовага вярнуліся на радзіму. Другі раз Е. Нансен наведала мужа ў Лондане ў красавіку 1907 года, але ўжо ў чэрвені вярнулася ў Нарвегію. Існавала яшчэ адна прычына для непаразуменняў: у канцы красавіка 1907 года Нансен выступіў на пасяджэнні Каралеўскага геаграфічнага таварыства з дакладам пра бліжэйшыя мэты палярных даследаванняў. У дакладзе ён падкрэсліў, што найважнейшай задачай з’яўляецца комплекснае даследаванне басейна Паўночнага Ледавітага акіяна як з пункту гледжання геаграфіі, так і геафізікі. Вывучэнне Арктыкі дазволіць лепш зразумець механіку і фізіку зямной атмасферы, а таксама дасць магчымасць распрацаваць методыку доўгатэрміновых прагнозаў надвор’я і лядовых прагнозаў. Адначасова рыхтавалася паўднёвапалярная экспедыцыя Нансена. Біёграф Амундсена Тур Буман-Ларсен пісаў:

У Фрыцьёфа Нансена не было палітычных ці навуковых матываў дасягаць Паўднёвага полюса. У яго быў план, асуджаны на поспех, было становішча ў грамадстве, якое дазваляла ўвасобіць задуму ў жыццё, і была ўласцівая ўсім палярнікам ладная доля ганарыстасці. Дасягнуць Паўночнага полюса Нансену не ўдалося, але ў яго заставаўся шанец распісацца на іншай старонцы ў хроніцы чалавецтва. Гэтай пустой старонкай быў Паўднёвы полюс.

У канцы верасня або пачатку кастрычніка 1907 года ў «Пульхёгдзе» з’явіўся Руаль Амундсен, які прасіў «Фрам» для спробы дасягнуць Паўночнага полюса па старым плане Нансена — дрэйфуючы ад Берынгава праліва. Далейшае з розных пунктаў гледжання апісалі сам Нансен і яго дачка. У лісце сэру Клементу Маркэму ад 4 красавіка 1913 года Нансен пісаў:

У 1907 годзе я зноў пачаў было займацца сваёй падрыхтоўкай. Як раз у гэты самы час з’явіўся Амундсен і распавёў мне пра свой план — прайсці на малым судне Берынгавы праліў да мяжы льдоў, высадзіцца на лёд і здзейсніць разам з ім дрэйф праз Паўночны Ледавіты акіян. Дрэйфаваць на судне ён баяўся. Я наўпрост сказаў яму, што ўхваліць яго план не магу… Калі б ён вырашыўся на такую экспедыцыю, для гэтага ёсць адна магчымасць — праводзіць яе на «Фраме», які пабудаваны адмыслова для плавання ў ільдах. Але тады паўстануць цяжкасці, таму што я сам збіраюся скарыстацца «Фрамам» для сваёй экспедыцыі да Паўднёвага полюса. Тады ён спытаў, ці не пагаджуся я ўзяць яго з сабой перш у маю экспедыцыю, з тым каб пасля ён мог атрымаць «Фрам» для свайго дрэйфу ў Ледавітым моры.

Ліў Нансен успамінала, што яе бацька не адважваўся гаварыць з Евай аб сваіх палярных планах, візіт Амундсена толькі абвастрыў ранейшыя праблемы, тым больш што для Нансена — паводле яго ж слоў — заваяванне Паўднёвага полюса было «завяршальным акордам кар’еры палярніка». Пасля размовы з Евай (Амундсен чакаў у гасцінай) Нансен сказаў коратка: «Вы атрымаеце „Фрам“».

У лістападзе 1907 года старэйшы сын Нансена Корэ захварэў на запаленне лёгкіх, яго бацька знаходзіўся ў Лондане, і сямейны лекар не стаў турбаваць Фрыцьёфа падрабязнасцямі. Аднак 21 лістапада сур’ёзна захварэла Ева Нансен. Толькі 1 студзеня адважыліся абвясціць Нансена, напісаўшы аб сімптомах. 7 снежня — у дзень 49-годдзя Евы — адбылося рэзкае пагаршэнне (ускладненне на сэрца), пасля чаго Нансену ў Лондан была адпраўлена тэлеграма. 8 снежня ён выехаў у Нарвегію, 9 снежня ў Гамбургу яго сустрэла тэлеграма пра смерць Евы. Лекар Нансена — д-р Енсэн — пісаў Сігрун Мунтэ, што цячэнне хваробы было загадкавым і невытлумачальным.

Ева Нансен адпісвала не хаваць сябе і спаліць яе цела. Крэматорыя ў Нарвегіі таго часу не было, Фрыцьёф Нансен з д-рам Енсенам адвезлі цела ў Гётэбарг, дзе яно было крэміравана. Месца, дзе развеяны прах, невядома: паводле Ліў Нансен, ён быў развеяны на дачы ў Сёркье, адна з легенд абвяшчае, што попел Евы ўгнаіў ружовы куст у «Пульхёгдзе».

Паводле слоў Ліў Нансен, па прыездзе ў Фрыцьёфа былі зусім вар’яцкія вочы, і ён рыдаў як дзіця. Пасля пахавання ён пагрузіўся ў меланхолію: нікога не прымаў, ні з кім не размаўляў. Усе клопаты пра сям’ю ўпалі на старэйшую дачку Ліў, якой у 15 няпоўных гадоў нават прыйшлося кінуць школу.

Апеку аб дзецях Нансена прынялі на сябе сябры сям’і і верныя слугі, у далейшым старэйшую дачку Ліў Нансен вызначыў у пансіён у Швейцарыі, што сама яна ўспрыняла «як выгнанне». Старэйшага сына Корэ Нансен выхоўваў сам і ўжо з 1909 года браў у свае навуковыя і паляўнічыя паходы, аднак большую частку часу ён праводзіў па-за сям’і. Сын Од свае гімназічныя гады правёў у сям’і доктара філасофіі К. Ланге ў Віндэрэне. Клопат пра малодшую дачку Нансена — Ірмелін (Імі) — узяла на сябе бяздзетная Сігрун Мунтэ, адносіны з якой Нансен працягваў падтрымліваць. У пачатку 1913 года ва ўзросце 9 гадоў ад сухотнага менінгіту памёр малодшы сын Нансена — Осмунд. Цела яго было крэміравана, Ліў Нансен пісала, што ў бацькі ў кабінеце стаяла ваза, у якой, як яна думала, знаходзіўся прах Осмунда, але спытаць пра гэта яна так і не адважылася.

Дзейнасць Нансена ў 1908—1918 гадах

Нансен у сваім кабінеце ў «Пульхёгдзе», 1909 год.

1 мая 1908 года была прынятая фармальная адстаўка Нансена з дыпламатычнай службы, у той жа дзень ён быў зацверджаны прафесарам акіянаграфіі Універсітэта Крысціяніі. Гэтая пасада была заснаваная спецыяльна для яго, яна не прадугледжвала чытання лекцый, хоць Нансен выкладаў акіянаграфію з 1900 года. Гэта таксама паказвае яго ўвагу да навуковай дзейнасці. У перыяд 1908—1911 гадоў Нансен распачаў два плавання на ўласнай яхце «Вяслемьё» і адно — на судне «Мікаэль Сарс». Плаванне 1912 года на «Вяслемьё» з заходам на Шпіцберген дазволіла вырашыць праблему пераносу атлантычных вод у Паўночны Ледавіты акіян, а таксама ўсталяваць прыроду глыбінных вод Палярнага басейна. Тады ж ён высунуў ідэю так званага «парога Нансена», які з’яўляецца натуральнай мяжой паміж Грэнландскім морам і Ледавітым акіянам.

Падчас плавання на «Вяслемьё» 1909 года Нансен атрымаў вестку аб пакарэнні Піры Паўночнага полюса. Ліў Нансен так апісвала гэты эпізод:

Калі… бацька толькі-толькі лёг, прымчаўся пасыльны сказаць, што яму тэрмінова трэба сысці на бераг — званок з Крысціяніі. Бацька быў у паніцы: «Што здарылася? Як даведаліся, што я тут? Няўжо што-небудзь з дзецьмі — о божа!». Бацька апрануўся, скокнуў у лодку і як апантаны пачаў веславаць. Засопшыся, ён уварваўся на тэлеграф: «У чым справа, хто мяне выклікае?» — «Ды гэта газета „Сюнмёрэпост“ просіць вас, прафесар, патэлефанаваць у газету „Вердэнс Ганг“. Справа ў тым, што хтосьці дасягнуў Паўночнага полюса». Пан бог! І толькі! Ён піша ў сваім дзённіку: «Я шалёна ўзрадаваўся ад палёгкі. Значыць, з дзецьмі нічога не здарылася, а я ж думаў, што мяне напэўна выклікаюць з-за іх. А потым я раз’юшыўся, якая мне, да д’ябла, справа, што хтосьці там вярнуўся з Паўночнага полюса». <…> «Калісьці Паўночны полюс быў для мяне справай усяго жыцця. Я мог і павінен быў унесці свой уклад у гэтую справу. А потым скончылася гэтая справа, і новыя справы запоўнілі маё жыццё. І зараз мне настолькі гэта нецікава, што нават не хочацца сысці на бераг і даведацца падрабязнасці. Мабыць, гэта Піры нарэшце дамогся свайго. Настойлівасці ў яго не адбярэш — год за годам марнаваць на гэта».

У 1909 годзе Нансен сумесна з Б’ёрнам Хеланд-Хансенам выпусціў абагульняючую манаграфію аб акеаналогіі Нарвежскага мора, заснаваную на матэрыялах плавання «Мікаэля Сарса» ў 1900 годзе. У тым жа годзе пачалася публікацыя асобнымі выпускамі манаграфіі «Поўнач у тумане мінулага» (нарв.: Nord i Tåkeheimen), цалкам апублікаванай у 1911 годзе. Яна была прысвечана гісторыі даследавання Арктыкі з самых старажытных часоў да пачатку XVI стагоддзя і была заснавана на шматлікіх першакрыніцах, прычым пераклады з невядомых яму моў (напрыклад, лацінскай або арабскай) Нансен заказваў у спецыялістаў у Лондане, сам жа прааналізаваў змест скандынаўскіх саг. Тады ж ён апублікаваў у «Геаграфічным часопісе» артыкул аб нарманах у Амерыцы.

У той жа перыяд Нансен актыўна дапамагаў Амундсену ў фінансаванні экспедыцыі на «Фраме», заснаваўшы для гэтага адмысловы фонд. Амундсен ужо тады наважыўся змяніць свае планы — ісці да Паўднёвага, а не да Паўночнага полюса, але ліст Нансену з паведамленнем пра гэта адправіў толькі пасля выхаду з Нарвегіі. Нансен цалкам устаў на бок суайчынніка, хоць пазней прызнаваўся сыну Оду, што бачыў адплыццё «Фрама» з свайго кабінета ў «Пульхёгдзе», і гэта было адной з самых гаротных падзей у яго жыцці. Р. Скот раней ужо звяртаўся да Нансена па кансультацыі, рыхтуючы ўласны паход да Паўднёвага полюса. Ужо ў Аўстраліі Скот пазнаў аб змене планаў Амундсена — пачыналася «палярная гонка» — і звярнуўся з запытам да Нансена. Нансен адказаў кароткай тэлеграмай: «Не ў курсе справы», хоць гэта было няпраўдай. Нансен жа выступіў абаронцам Амундсена перад грамадскай думкай Нарвегіі і Вялікабрытаніі, якая абвінавачвала палярніка ў нядобрасумленнай канкурэнцыі.

На мяжы 1911—1912 гадоў пачаўся бурны раман Нансена і Кэтлін Скот — жонкі Роберта Скота, прычым Нансен не перарываў адносін і з Сігрун Мунтэ, ды і наогул набыў устойлівую рэпутацыю жаночага ўгодніка. На ўшаноўванні Амундсена ў Нарвегіі Нансен не прысутнічаў, знаходзячыся разам са старэйшым сынам Корэ у экспедыцыі на Шпіцбергене, не было яго і на пахаванні Ялмара Ёхансена, які пакончыў з сабой у студзені 1913 года.

Нансен і інжынер Е. Д. Вурцель — кіраўнік праўлення Сібірскіх казённых чыгунак. Фота 1913 года.

Пасля смерці сына Осмунда Нансен прыняў прапанову амерыканскага бізнесмена нарвежскага паходжання Юнаса Крэйна адправіцца ў падарожжа на параходзе «Карэкт» па трасе Паўночнага марскога шляху, у асноўным з мэтай даследавання магчымасцей яго выкарыстання для гандлю паміж Азіяцкай Расіяй і Еўропай. Гэта не была навуковая экспедыцыя, Нансен быў толькі пасажырам. Сышоўшы ў вусці Енісея — у Дудзінцы, палярнік дабраўся да Краснаярска і далей Транссібірскай магістраллю даехаў да Уладзівастока, адкуль вярнуўся ў Нарвегію праз Екацерынбург, дзе ўдзельнічаў у пасяджэнні Рускага Геаграфічнага таварыства і даклаў пра плаванні па Енісеі. Паводле вынікаў паездкі па Сібіры Нансен напісаў кнігу «У краіне будучыні» і з тых часоў нязменна цікавіўся праблемамі Расіі. Незадоўга да пачатку Першай сусветнай вайны Нансен разам з Б. Хеланд-Хансенам здзейсніў кароткае акіянаграфічнае плаванне да Азорскіх астравоў.

З пачатку сусветнай вайны Нарвегія абвясціла аб сваім нейтралітэце, гэтак жа як і Швецыя і Данія. Нансен быў прызначаны прэзідэнтам Нарвежскага саюза абароны, не адмовіўшыся, зрэшты, ад сваіх абавязкаў ва ўніверсітэце. У красавіку 1917 года ў вайну ўступілі ЗША і ў сувязі з гэтым увялі эмбарга ў адносінах да Еўропы. Нарвегія сутыкнулася з праблемай недахопу харчавання: вялікая яго частка закуплялася як раз у Злучаных Штатах. Акрамя таго, былі рэквізаваныя ўсе судны, якія будаваліся на верфях ЗША для замежных заказчыкаў, сярод якіх было шмат нарвежскіх фірм. Нансен быў накіраваны ў Вашынгтон у якасці нарвежскага пасланца і пасля доўгіх месяцаў перамоў змог забяспечыць пастаўкі ў Нарвегію харчавання і іншых неабходных тавараў, аднак у краіне прыйшлося ўводзіць картачную сістэму. Паколькі нарвежскі ўрад вагаўся — умовы дагавора былі вельмі жорсткімі, Нансен падпісаў яго пад асабістую адказнасць. Немалую дапамогу аказаў Нансен і пры падрыхтоўцы новай экспедыцыі Амундсена на караблі «Мод».

Нансен і Ліга Нацый

У кастрычніку 1918 года Нансена абралі рэктарам Універсітэта Крысціяніі, не спытаўшы яго згоды, але ён катэгарычна адмовіўся ад пасады. Тады ж ён быў абраны старшынёй Нарвежскага саюза па стварэнні Лігі Нацый, гэта абумовіла ўсю яго дзейнасць на працягу наступных 12 гадоў, да самай яго смерці. Р. Хантфард сцвярджаў, што для Нансена гэта было найлепшым прымяненнем яго энергіі. Нансен, нягледзячы на ​​традыцыйны нейтралітэт скандынаўскіх дзяржаў, дамогся абрання Нарвегіі паўнапраўным членам Лігі ў 1920 годзе і стаў адным з трох дэлегатаў Генеральнай асамблеі Лігі.

З красавіка 1920 года Нансен займаўся па лініі Лігі Нацый пытаннямі рэпатрыяцыі каля паўмільёна ваеннапалонных, якія былі раскіданыя па розных краінах свету. Больш за 300 000 з рэпатрыянтаў былі выхадцамі з Расіі, абхопленай грамадзянскай вайной. Ужо ў лістападзе 1920 года Нансен даў справаздачу перад Асамблеяй пра тое, што дамогся вяртання 200 тысяч чалавек на радзіму, і падкрэсліў, што і дапусціць не мог, што сутыкнецца з такой колькасцю чалавечых пакут. У канчатковай справаздачы 1922 года ён заявіў, што рэпатрыяваў 427 886 ваеннапалонных з больш чым 30 краін. Некаторыя біёграфы сцвярджаюць, што гэта мерапрыемства Нансена, па меншай меры, не саступае яго арктычным пачынанням.

Голад у Расіі

Адна з фатаграфій, зробленых Нансенам у Расіі падчас паездкі па галадаючым абласцям у 1921 годзе.

Яшчэ ў 1920 годзе, аналізуючы становішча ў Расіі, Нансен прадказваў пачатак сур’ёзнага голаду. Па прапанове брытанскага дэлегата Філіпа Ноэль-Бэйкера з 1 верасня 1921 года Нансен заняў пасаду Вярхоўнага камісара Лігі па справах бежанцаў. З гэтага часу яго асноўнай задачай станавілася вяртанне на радзіму больш за 2 мільёнаў рускіх бежанцаў, якія былі раскіданыя па розных краінах свету з-за перыпетый рускай рэвалюцыі. Адначасова ён па ўласнай ініцыятыве заняўся праблемай голаду, які прама закрануў больш за 30 мільёнаў чалавек у краіне, ахопленай грамадзянскай вайной. Гэта моцна пашкодзіла рэпутацыі Нансена, якога сталі вінаваціць у «бальшавізме» і адстойванні інтарэсаў савецкага ўрада. Ліга адмовілася прыняць удзел у дапамогі галадаючым. Нансену прыйшлося прыцягваць да дапамогі прыватныя арганізацыі, і яго намаганні мелі даволі сціплы вынік. Пабываўшы ў Расіі, Нансен з абурэннем казаў на сэсіі Лігі 30 верасня 1921 года:

Становішча такое: у Канадзе такі добры ўраджай, што яна магла б вылучыць збожжа ўтрая больш, чым неабходна для прадухілення страшнага голаду ў Расіі. У ЗША пшаніца гніе ў фермераў, якія не могуць знайсці пакупнікоў для лішкаў збожжа. У Аргенціне сабралася такая колькасць кукурузы, што яе няма куды падзець і ёю ўжо пачынаюць тапіць паравозы. Ва ўсіх партах Еўропы і Амерыкі прастойваюць цэлыя флатыліі судоў. Мы не ведаем, чым іх загрузіць. А між тым побач з намі на Усходзе галадаюць мільёны людзей. Наша мерапрыемства можна ажыццявіць не інакш, як з падтрымкай Лігі. Хай Ліга Нацый прыйдзе нам на дапамогу, і давайце не будзем крывадушнічаць. Будзем глядзець фактам у твар, прымем іх такімі, якія яны на самой справе. Ці праўда, што ў сапраўдны момант урады ніяк не могуць вылучыць 5 мільёнаў фунтаў? Яны не могуць разам набраць гэтую суму, але ж яна складае толькі палову ад таго, у што абыходзіцца пабудова аднаго баявога карабля! Ежа ляжыць у Амерыцы, але няма каму яе ўзяць. Няўжо Еўропа можа сядзець спакойна, нічога не прадпрымаючы для таго, каб даставіць сюды ежу, якая патрэбна для выратавання людзей па гэты бок акіяна? Я не веру гэтаму. Я перакананы, што народы Еўропы прымусяць свае ўрады прыняць належнае рашэнне.

Працы Нансена па рэпатрыяцыі бежанцаў перашкаджала і тое, што ў большасці з іх не было дакументальных сведчанняў паходжання або грамадзянства, як не было і юрыдычнага статусу ў краіне знаходжання. Нансен прапанаваў ідэю так званага «нансенаўскага пашпарта» — пасведчання асобы для людзей, якія страцілі грамадзянства. У пачатку 1920-х гадоў нансенаўскія пашпарты прызнавалі больш за 50 урадаў, гэта дазваляла ўцекачам на законнай падставе перасякаць межы, шукаць працу і т. п. Сярод уладальнікаў нансенаўскага пашпарта былі і сусветна вядомыя дзеячы, напрыклад, Марк Шагал, Ігар Стравінскі, Ганна Паўлава.

Першапачаткова пашпарт Нансена прызначаўся толькі для рускіх эмігрантаў, але з часам стаў выдавацца і іншым групам бежанцаў. Пасля грэка-турэцкай вайны 1919—1922 гадоў Нансен адправіўся ў Стамбул, тагачасную сталіцу Турцыі, па пытанні перасялення сотняў тысяч этнічных грэкаў, уцекачоў з Турцыі пасля правалу грэчаскай інтэрвенцыі, прычым грэчаская дзяржава была не ў становішчы прыняць іх. Нансену атрымалася распрацаваць схему абмену насельніцтвам, паводле якой паўмільёна турак з тэрыторыі Балкан былі вернутыя ў малаазіяцкую Турцыю. Грашовыя ахвяраванні далі магчымасць забяспечыць кампенсацыю іх маёмасных страт; яны ж дазволілі знайсці на радзіме працу і жыллё рэпатрыіраваным грэкам. Нягледзячы на шматлікія рознагалоссі па фінансавых пытаннях, план у асноўным быў ажыццёўлены.

Прысуджэнне Нобелеўскай прэміі міру 1922 года. На пярэднім плане — кароль Хокан VII і кронпрынц Улаф, Нансен сядзіць ззаду іх.

Падчас Лазанскай канферэнцыі Нансен атрымаў вестку аб прысуджэнні яму Нобелеўскай прэміі міру. Паводле ўспамінаў дачкі Ліў, ён паняцця не меў, што ўрады Даніі і Нарвегіі выставілі яго кандыдатуру — перш за ўсё за яго заслугі ў справе рэпатрыяцыі ваеннапалонных і дапамогу тым, хто галадаў у Расіі, а таксама за ўклад, які ён унёс сваёй дзейнасцю ў дасягненне паразумення паміж народамі і наладжванне мірных адносін паміж краінамі. Сума прэміі склала 122 тысячы крон. Большую частку атрыманай сумы Нансен патраціў на стварэнне ў СССР двух паказальных сельскагаспадарчых станцый у Росташах і Міхайлаўцы, астатнюю частку ахвяраваў на карысць грэчаскіх бежанцаў. Услед за Нобелеўскай прэміяй Нансен атрымаў такую ж суму ад дацкага выдаўца Эрыксена; гэтыя грошы ён цалкам выдаткаваў на тыя ж мэты. У музеі «Фрама» маюцца стэнды, прысвечаныя арганізаванай Ф. Нансенам гуманітарнай дапамогі ахвярам голаду ў Паволжы ў перыяд грамадзянскай вайны ў Расіі.

Дапамога Савецкай Арменіі

У 1924 годзе Нансен атрымаў даручэнне Лігі нацый заняцца армянскімі бежанцамі. Аднак яшчэ да гэтага, на першай сесіі Лігі Нансен унёс прапанову аб прыёме Арменіі ў яе члены, падкрэсліўшы, што армяне як ніколі маюць патрэбу ў дапамозе. З 1925 года шмат намаганняў Нансен прысвяціў дапамогі армянскім уцекачам — ахвярам генацыду армян у Асманскай імперыі. Яго мэтай было вяртанне бежанцаў у Савецкую Арменію; характэрна, што галоўную дапамогу Нансену аказваў Відкун Квіслінг — будучы кіраўнік марыянеткавага нарвежскага ўрада падчас нямецкай акупацыі. Нансен актыўна наведваў лагеры бежанцаў — у тым ліку ў Егіпце, а пасля паездкі па Савецкай Арменіі прапанаваў Лізе Нацый фінансаваць абрашэнне 36 тыс. га зямель (360 км²), што дазволіла б размясціць і забяспечыць працай 15 тысяч чалавек. Гэты план праваліўся, аднак Нансен з тых часоў стаў адным з герояў армянскага народа. Усяго ад генацыду армян Нансенам было выратавана каля 320 тыс. чалавек, якія ў далейшым па «нансенаўскім» пашпартам змаглі атрымаць прытулак у розных краінах, у тым ліку ў Сірыі. Па вяртанні на радзіму нарвежцам была напісана поўная сімпатый і павагі да армянскага народа кніга «Па Арменіі» (нарв.: Gjennem Armenia).

Акрамя сваіх прамых абавязкаў камісара, падчас працы ў Генасамблеі Лігі Нацый Нансен выказваўся і па многіх іншых найважнейшых сусветных праблемах. Ён лічыў, што галоўнай заслугай Лігі Нацый стала магчымасць малым краінам, падобным Нарвегіі, удзельнічаць у вырашэнні найважнейшых міжнародных задач. Нансен падпісваў Канвенцыю аб рабстве ад 25 верасня 1926 года, якая забараняе выкарыстанне прымусовай працы. Адначасова ён праявіў гарачы ўдзел у пытанні аб прыняцці Германіі ў Лігу Нацый, якое адбылося ў верасні 1926 года.

Апошнія гады жыцця

17 студзеня 1919 года Нансен ажаніўся з Сігрун Мунтэ, якая развялася з мужам за год да таго. Сваім дзецям Нансен паведаміў пра вяселле пасля яго, Ліў Нансен у мемуарах піша пра новы шлюб бацькі больш чым стрымана. Перад гэтым Нансен зрабіў прапанову Кэтлін Скот, якая адмовіла знакамітаму жаніху пад падставай розніцы ва ўзросце: ёй быў 41 год, Нансену — 58 гадоў. У дзённіку К. Скот пісала, што «Сігрун лепш падыходзіць Фрыцьёфу, таму што даўно любіць яго, дабра і мілая, і родам з той жа краіны, што і ён». Адносіны з С. Мунтэ Нансен падтрымліваў увесь час, і пасля смерці Евы Нансен яна фактычна стала членам сям’і. Р. Хантфард пісаў, што новы шлюб Нансена быў няўдалым, а «адносіны мужа і жонкі былі прасякнуты нянавісцю». Аднак, на думку Н. Будур, перапіска, якая захавалася, сведчыць пра адваротнае. У той жа час Н. Будур піша, што «Сігрун успрымалася Фрыцьёфам як нешта такое, што само сабой разумеецца — менавіта нешта, а не нехта, таму што яго ніколі не цікавілі яе пачуцці. Ён страшна злаваўся на яе, калі яна нешта рабіла супраць яго волі або ў яе што-то не атрымлівалася».

Свецкае грамадства не прыняло новага шлюбу Нансена, амаль спыніліся зносіны з ім каралеўскай пары. У прыватнасці, Сігрун Нансен не атрымала пакладзенага ёй па статусе запрашэння на вяселле кронпрынца Улафа і кронпрынцэсы Марты, якое адбылося 21 сакавіка 1929 года. Сам Нансен тады знаходзіўся ў ЗША.

Нягледзячы на занятасць у Лізе Нацый, Фрыцьёф Нансен знаходзіў час на навуковую працу і працягваў актыўна публікавацца. У 1926 годзе ён пачаў распрацоўку комплекснай экспедыцыі на дырыжаблі «Граф Цэпелін» і некалькі разоў сустракаўся з яго канструктарам Гуга Экенерам. Было заснавана таварыства «Аэраарктыка», якое нават выдавала свой часопіс. Аднак не хапала сродкаў, таму піянерам перасячэння Арктыкі на дырыжаблі з дасягненнем Паўночнага полюса апынуўся Руаль Амундсен. Нансен ж вымавіў некралог у гонар Амундсена, які загінуў, як мяркуецца, у водах Баранцава мора ў чэрвені 1928 года.

У 1926 годзе Нансен быў абраны ганаровым рэктарам Універсітэта Сэнт-Эндрус, стаўшы першым замежным грамадзянінам, удастоеным гэтага гонару. Яго інаўгурацыйная прамова была свайго роду філасофскім завяшчаннем навукоўца, у прыватнасці, ён сказаў:

Усе мы шукаем у жыцці «іншых берагоў», чаго яшчэ мы можам патрабаваць? Наша справа знайсці да іх дарогу. Дарогу доўгую, цяжкую, быць можа, але яна кліча нас, і мы не можам не ісці. Глыбока ў нашай прыродзе, у кожным з нас караніцца дух рашучасці. Покліч пустынь трымціць ва ўсіх нашых учынках і ўзвышае, надае высакароднасці нашаму жыццю.

Апошнія два гады жыцця Нансен пакутаваў ад сардэчных захворванняў (мігацельная арытмія) і флебіта, аднак па-ранейшаму вёў актыўны лад жыцця. У Амерыцы ў 1929 годзе пачаўся апошні раман Нансена — ён пазнаёміўся з журналісткай Брэндай Уланд (1891—1985). Брэнда, маладзейшая за яго на 30 гадоў, была вядомай дзеячкай фемінісцкага руху. Нансен пастаянна перапісваўся з ёй пасля вяртання ў Нарвегію, аж да сваёй смерці. Аб ступені блізкасці адносін сведчыць той факт, што Нансен нават паслаў ёй некалькі сваіх фатаграфій у аголеным выглядзе. У пачатку XXI стагоддзя перапіска Нансена і Уланд была апублікавана.

13 мая 1930 года Фрыцьёф Нансен памёр на верандзе свайго дома; пахаванне было прызначана на дзень нацыянальнага свята — 17 мая. Паколькі Нансен выйшаў з афіцыйнай царквы, была праведзена грамадзянская паніхіда ў актавай зале ўніверсітэта Осла, быў дадзены салют з Акерсхуса. На пахаванні прысутнічалі кароль Хокан VII, Б'ёрн Хеланд-Хансен, Ота Свердруп, Філіп Ноэль-Бэйкер (на камандзіроўкі ад Лігі Нацый), генерал-маёр Дытрыксан — паплечнік па Грэнландыі, і іншыя. Згодна з яго завяшчаннем, цела Нансена было крэміравана; дачка Ліў успамінала, што пры гэтым не было ніякіх прамоў, толькі аркестр гуляў «Смерць і дзяўчыну» (Струнны квартэт № 14 у рэ мінор) Шуберта, якую любіла выконваць Ева Нансен. Урна з прахам навукоўца была пахаваная пад адной з бяроз у «Пульхёгдзе».

Асоба

Усе аўтары, якія пісалі пра Нансена, падкрэслівалі яго патрыятызм. Біёграф Тур Буман-Ларсен пісаў: «Слава айчыны — краевугольны камень нансенаўскага сусвету, мэта, якой закліканы служыць і даследчыя, і навуковыя дасягненні». Аднак, будучы паслядоўным нарвежскім патрыётам, ён рэзка выступаў супраць нацыяналізму, як, напрыклад, было ў 1905—1909 гадах падчас дыскусіі аб нацыянальнай мове. Гэтым жа тлумачыцца практычны няўдзел Нансена ва ўнутрыпалітычных справах Нарвегіі ў 1920-я гады. Перыпетыі адносін караля і парламенцкіх партый (што прывяло ў 1911 годзе да палітычнага крызісу) спрыялі расчараванню Нансена ў ідэалах дэмакратыі.

Роўным чынам, многія аўтары, якія звярталіся да спадчыны Нансена, падкрэслівалі надзвычайную складанасць, шматграннасць і супярэчлівасць яго натуры. Так, паэт Арнэ Гарборг яшчэ ў 1890 годзе прызнаў Нансена ўвасабленнем супярэчнасцей Пера Гюнт. Зрэшты і сам Нансен прызнаваў сваё глыбокае духоўнае сваяцтва з персанажамі Ібсена, а Бранда свядома зрабіў сваім ідэалам.

Дачка Нансена Ліў у 1950-я гады так характарызавала яго:

Бацьку… мучылі гамлетаўскія супярэчнасці. Ён быў рэалістам і практыкам, просты і ясны як дзень, як сапраўдны навуковец ён выдатна разбіраўся ў фактах; і аднак жа не ў меншай ступені яму былі ўласцівыя самапаглыбленасць, вечныя пошукі, лірызм і мудрагелістая зменлівасць настрояў; гэта быў чалавек свабодны і ў той жа час глыбока звязаны, упэўнены ў сабе і сціплы, гумарыст і меланхолік — усё разам, адным словам, характар самы што ні на ёсць шэкспіраўскі. Верны і гарачы ў дружбе, ён амаль заўсёды быў самотны. Чалавек дзейны і ў той жа час летуценнік: чалавек, рознабаковы ў сваіх здольнасцях і інтарэсах, і ў той жа час просты і звычайны. У ім была велізарная смага жыцця, але яшчэ мацней было яго імкненне да духоўнай гармоніі і цэласнасці. Дзіця, якое ўвесь час марыла пра цяпло і пяшчоты, але здолела без іх пражыць. Ён думаў пра людзей толькі добрае, але спадзяваўся толькі на сябе самога. У любое пытанне ён унікаў так, каб ужо вычарпаць яго да дна, а сябе самога так і не спазнаў да канца.

Паводле Ліў Нансен, яе бацька спавядаў наступнае крэда: свет створаны без якой-небудзь вызначанай мэты, уласцівасці людзей успадкаваныя, а ўсе ўчынкі чалавека дыктуюцца інстынктам, патрэбай і пачуццём. Душа неаддзельная ад арганічнай матэрыі, адпаведна, не існуе нічога тагасветнага, як і Бога. Адзіная мэта жыцця — у развіцці сваіх здольнасцей, каб можна было іх перадаць будучым пакаленням. Падрабязна свае філасофскія погляды Нансен выказаў у артыкуле «Мая вера», апублікаваным амерыканскім часопісам «Форум» у снежні 1929 года, ён паказвае, што светапогляд Нансена мала змяніўся ў параўнанні з маладосцю.

Нансен у 1930 годзе.

Паслядоўнае ажыццяўленне ідэалаў у жыццё часта з цяжкасцю пераносілася людзьмі навакол яго. Дачка Нансена — Ліў — успамінала, што ўсім было б нашмат лягчэй, калі б Нансен не трымаў сваіх дзяцей у строгасці, аднак сам ён меркаваў, што такім чынам выхоўвае ў дзецях характар. Ён ніколі не эканоміў на ахвяраванні людзям мастацтва і ўсім, якія жылі ў нястачы, аднак сям’ю трымаў у спартанскай абстаноўцы.

Асаблівасці характару Нансена адзначалі і яго спадарожнікі па экспедыцыям. Напрыклад, пасля таго, як «Фрам» пакінуў Вардзё (22 ліпеня 1893 года), Нансен выявіў, што знікла адна бутэлька піва з бартавых запасаў. Каманду пастроілі на палубе, і Нансен выказаў свой гнеў — у першы і апошні раз за ўсю экспедыцыю. Бутэлька, аднак, так і не знайшлася. Нарвежскі пісьменнік Т. Санес, каментуючы гэты эпізод, адзначаў, што «Нансен… у побыце быў просты і таварыскі, аднак станавіўся суровым і замкнёным, ці ледзь не рэзкім, калі нешта рабілася не так, як яму здавалася патрэбным». Свердруп, паводле выразу Н. Будур, «пырскаў атрутай», апісваючы ў дзённіку падрабязнасці выхаду Нансена да Паўночнага полюса. Паводле яго слоў, «увесь экіпаж стаміўся ад свайго „важака“, яго змрочнасці і пануры, а таксама бясконцага эгацэнтрызму». Гэтыя рысы Нансена падкрэслівала і яго другая жонка — Сігрун Мунтэ. У адным з лістоў яна паказвала (звяртаючыся да сяброўкі): «Ніколі не спрачайся з Нансенам, гэта цалкам немагчыма».

Даставалася і спадарожніку Нансена па паходу да Паўночнага полюса — Ялмару Ёхансену. 31 сакавіка 1895 года Ёхансен праваліўся ў палонку пры —40 °С. Нансен пры гэтым рухаўся далей, а калі Ёхансен сказаў, што было б нядрэнна пазбавіцца ад ледзянога даспеха, Нансен абазваў яго «бабай». Сам ён апісаў гэты эпізод толькі ў некралогу 1913 года. Паводле ўспамінаў Ёхансена, аж да наступлення новага, 1896 года, яны з Нансенам былі на «Вы», прычым Ёхансен называў яго «доктар» і «спадар начальнік экспедыцыі». Толькі пасля паўгода жыцця ў зямлянцы адносіны сталі менш фармальнымі.

Цікавай асаблівасцю Нансена была любоў да холаду, які ён лічыў карысным для здароўя. Ён з маладосці прывык хадзіць зімой у вязаным лыжным касцюме без верхняй вопраткі, яго асабісты кабінет і ў «Готхабе», і ў «Пульхёгдзе» ніколі не ацяпляўся. Ева Нансен успамінала, што ў іх спальні часам замярзала вада для мыцця. Гэта выдатна было вядома сучаснікам: у адной з газет была апублікаваная карыкатура, у якой Нансен быў намаляваны голым на ледзяной глыбе, прычым па лбе яго ад спёкі струменіўся пот.

Памяць

У 1954 годзе ААН заснаваў Медаль Нансена, які быў ператвораны ў 1979 годзе ў прэмію яго імя, якая прысуджаецца штогод ад імя Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў.

У гонар Нансена названыя шматлікія геаграфічныя аб’екты: катлавіна Нансена і хрыбет Нансена-Гакеля ў Паўночным Ледавітым акіяне; у цэнтральным Юкане імем Нансена названы стратавулкан. У Антарктыдзе імем Нансена названы дзве гары, адкрытыя ў свой час Робертам Скотам і Руалем Амундсенам, і востраў. У гонар Нансена таксама названыя астравы на Зямлі Франца-Іосіфа і ў архіпелагу Нордэншэльда. Усяго імя Нансена на карце Арктыкі і Антарктыкі згадваецца 25 разоў.

Гл. таксама

• Нансенаўская міжнародная арганізацыя па справах бежанцаў
• Руаль Амундсен
• Эрнэст Генры Шэклтан
• Эдвард Адрыян Уілсан
• Карстэн Борхгрэвінк
• Грэнландская экспедыцыя Нансена
• Нарвежская палярная экспедыцыя, 1893—1896
• Фрэдэрык Кук

Бібліяграфія найбольш важных работ Нансена

• Paa ski over Grønland. En skildring af Den norske Grønlands-ekspedition 1888—1889. — Kristiania: Aschehoug, 1890. — 704 s.
• Eskimoliv. — Kristiania: Aschehoug, 1891. — 293 s.
• Fram over Polhavet. Den norske polarfærd 1893—1896. — Kristiania: Aschehoug, 1897. — 2 bind. — 1. bind, 2. bind.
• Norge og foreningen med Sverige. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1905. — 88 s.
• Nord i tåkeheimen. Utforskningen av jordens nordlige strøk i tidlige tider. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1911. — 603 s.
• Gjennem Sibirien. — Kristiania: Jacob Dybwads forlag, 1914. — 386 s.
• Frilufts-liv. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1916. — 233 s.
• En ferd til Spitsbergen. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1920. — 279 s.
• Rusland og freden. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1923. — 151 s.
• Blant sel og bjørn. Min første Ishavs-ferd. — Kristiania: Jacob Dybwads Forlag, 1924. — 285 s.
• Gjennem Armenia. — Oslo: Jacob Dybwads Forlag, 1927. — 247 s.
• Gjennem Kaukasus til Volga. — Oslo: Jacob Dybwads Forlag, 1929. — 162 s.

Літаратура

• Анненская А. Н. Фритиоф Нансен и его путешествия в Гренландию и к северному полюсу. — Новая Москва, 1922.
• Броггер В. Г., Рольфсен Н. Фритьоф Нансен / Пер. с дат. А. и П. Ганзен. — СПб.: А. Ф. Девриен, 1896.
• Будур Н. Нансен. Человек и миф. — м: Игра слов, 2011.
• Буманн-Ларсен, Тур. Амундсен. — м: Молодая гвардия, 2005.
• Визе В. Ю. Вступительная статья Архівавана 9 верасня 2014. // Нансен Ф. «Фрам» в полярном море. — М.: Географгиз, 1956.
• Ладлэм Г. Капитан Скотт. — {{{1}}}: Гидрометеоиздат, 1989.
• Нансен Ф. Собрание сочинений. Т. 1: На лыжах через Гренландию. Жизнь эскимосов. — М.-Л.: Изд-во Главсевморпути, 1937.
• Нансен Ф. Собрание сочинений. Т. 5 Среди тюленей и белых медведей. На вольном воздухе. — М.-Л.: Изд-во Главсевморпути, 1939.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море. Т. 1. — м: Географгиз, 1956.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море. Т. 2. — м: Географгиз, 1956.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море. — м: Дрофа, 2007.
• Нансен-Хейер Л. кніга об отце. — {{{1}}}: Гидрометеоиздат, 1973.
• Пасецкий В. М. Фритьоф Нансен. 1861—1930. — м: Наука, 1987.
• Саннес Т. Б. «Фрам»: приключения полярных экспедиций. — {{{1}}}: Судостроение, 1991.
• Таланов А. В. Нансен / Художник В. Носков. — М.: Молодая гвардия, 1960. — (Жизнь замечательных людей. Серия биографий. Вып. 8(298)). — 75 000 экз. (в пер.)
• Центкевич Алина и Чеслав. Кем же ты станешь, Фритьоф? Повесть о Нансене. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 280 с. (в пер.)
• Brøgger W. C.; Rolfsen N. Fridtiof Nansen 1861—1893 / Tr. by William Archer. — New York. Longmans Green & Co, 1896.
• Fleming F. Ninety Degrees North. — London: Granta Publications, 2002.
• Herbert W. The Noose of Laurels. — London: Hodder & Stoughton, 1989.
• Huntford R. Nansen. — London: Abacus, 2001.
• Nansen F. Escimo Life / Tr. by W. Archer. — London: Longmans, Green and Co, 1893.
• Nansen F. The First Crossing of Greenland Vol. 1. — London, New York: Longmans, Green and Co, 1890.
• Nansen F. The First Crossing of Greenland Vol. 2. — London, New York: Longmans, Green and Co, 1890.
• Reynolds E. E. Nansen. — Penguin Books, 1949.
• Scott J. M. Fridtjof Nansen. — Heron Books, 1971.
• «Жизнь эскимосов» на норвежском языке, 1891
• Научные результаты экспедиции на «Фраме» Т. 2
• Научные результаты экспедиции на «Фраме» Т. 6
• Оцифрованные труды Нансена на сайте www.archive.org

Выданні кніг Нансена

• Фритиоф Нансен. Во мраке ночи и во льдахъ. Путешествие норвежской экспедиции на корабле Фрамъ къ Северному полюсу. 31 рисунокъ на отдельныхъ листахъ и в тексте. Карта путешествия в цвете. СПб: Вольфа, 1897. 337 с.
• Нансен Ф. В стране льда и ночи. Т. 1—2 СПб. Тип. Бр. Пантелеевых, 1897. 320, 344 с.
• Нансен Фритьоф (составила Анненская А.) На лыжах через Гренландию. Библиотека Всходов СПб.: Ред. журнала для детей Всходы 1897. 198 с.
• Нансен Фритиоф. Во мраке ночи и во льдах. Путешествие Норвежской экспедиции на корабле Фрам к Северному полюсу. 2 тт. Полный перевод, под редакцией Н. Березина. СПб. выдавецтва О. Н. Поповой. 1901 г.
• Нансен Фритиоф. На крайнем севере : Жизнь эскимосов. СПб. выдавецтва О. Н. Поповой. 1904 г.
• Нансен Фритьоф. В страну будущего. Великий Северный путь из Европы в Сибирь через Карское море. С портретом аўтара, 155 рисунками и 3-мя картами. аўтаризованный перевод с норвежского А. и П. Ганзен. Петроградъ Издание К. И. Ксидо. 1915 г. 454 с.
• Фритиоф Нансен. Россия и мир. Перевод с фр. С. Бронского. С предисловием Н. Мещерякова. М.-Пг. Государственное изд-во. 1923 г. 147 с.
• Нансен Ф. Собрание сочинений. В 5 тт. М.-Л.: Изд-во Главсевморпути, 1937—1940.
• Нансен Ф. Фрам в полярном море. В 2-х томах. М.: Географгиз, 1956. 368, 352 с.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море. Пер. с норв. Лопухиной З. И., вступ.ст. Глушкова В. В. Серия: Библиотека путешествий. М.: Дрофа 2007 г. 992 с.
• Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море. Пер. с норв. Лопухиной З. И. М.: ЭКСМО, 2009. 512 с. (Великие путешествия). Большеформатное, обильно иллюстрированное издание. Отчёт капитана О. Свердрупа и предварительный научный отчёт Нансена исключены.
• Фритьоф Нансен. Через Сибирь. Перевод с норв. Н. Будур. М.: Игра Слов, 2012. 304 с.

Спасылкі

• Собрание материалов о Нансене (нявызн.). Сайт «Вся Норвегия на русском». Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 26 студзеня 2012.
• Запись голоса Нансена: исследователь читает некролог по Амундсену, погибшему 18 июня 1928 года (нявызн.). Праверана 26 студзеня 2012.