Вікіпедыя

Філіп Араб

Марк Ю́лій Філі́п (лац.: Marcus Iulius Philippus), у гістарыяграфіі вядомы як Філі́п I Ара́б, — рымскі імператар у 244—249 гадах.

Марк Юлій Філіп
лац.: Marcus Iulius Philippus
Бюст Філіпа Араба, які знаходзіцца ў Эрмітажы
Бюст Філіпа Араба, які знаходзіцца ў Эрмітажы
Рымскі імператар
244 — верасень ці кастрычнік 249
Сумесна з Філіп II Малодшы (247 — верасень ці кастрычнік 249)
Папярэднік Гардыян III
Пераемнік Дэцый Траян
Нараджэнне каля 204
Шахба, Камяністая Аравія
Смерць верасень ці кастрычнік 249
Верона, Італія
Бацька Юлій Марын
Жонка Марцыя Атацылія Севера
Дзеці сын: Філіп II Малодшы
дачка: Юлія Севера
Веравызнанне старажытнарымская рэлігія
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Паходзіў з Аравіі. Пры імператары Гардыяне III ён быў прызначаны прэфектам прэторыя. Філіп браў удзел у забойстве Гардыяна III, пасля чаго стаў імператарам. Ён пачаў сваё кіраванне са складання міру з персамі і ўсталяваў добрыя адносіны з рымскім сенатам. У красавіку 248 года Філіп правёў святкаванне тысячагоддзя Рыма. Улетку таго ж года готы уварваліся ў дунайскія правінцыі. Акрамя таго, з'явіліся імператары-ўзурпатары на Балканах і Усходзе. Каб управіцца з усімі гэтымі праблемамі, імператар прызначыў Дэцыя Траяна камандуючым дунайскімі легіёнамі, але папулярнасць Дэцыя сярод салдатаў прывяла да таго, што гэты чалавек быў абвешчаны імператарам. Філіп і яго сын былі забіты ў бітве пры Вероне[1].

Філіп насіў наступныя пераможныя тытулы: «Персідскі Найвялікшы», «Парфянскі Найвялікшы» — з 244 года; «Карпійскі Найвялікшы», «Германскі Найвялікшы» — з 247 года[1].

Жыццё да прыняцця ўлады

правіць

Марк Юлій Філіп нарадзіўся каля 204 года[заўв 1] ў паселішчы Шахба, прыблізна ў 55 мілях (89 км) на паўднёвы ўсход ад Дамаска, у Траханідзе[2], якая належала рымскай правінцыі Аравія[3]. Філіп атрымаў мянушку «Араб», таму што ён паходзіў з Аравіі[4]. Яго бацькам быў вершнік Юлій Марын, які быў рымскім грамадзянінам[4]. Псеўда-Аўрэлій Віктар пісаў, што Марын нібы «быў знакамітым атаманам разбойнікаў»[5]. Шматлікія гісторыкі згодны, што род Філіпа быў арабскага паходжання і што ён сам атрымаў рымскае грамадзянства ад бацькі[6][7]. Імя маці Філіпа невядома. У яго быў таксама брат — Гай Юлій Прыск, які ўваходзіў у склад прэтарыянскай гвардыі пры Гардыяне III[8]. Ранняя кар'ера Філіпа досыць няясная. Хутчэй за ўсё, ён узвысіўся дзякуючы свайму брату[4].

У 230-х гадах Філіп ажаніўся з Марцыя Атацыяліяй Северай, дачкой рымскага намесніка[4]. У іх у шлюбе нарадзіўся сын Філіп Малодшы ў 238 годзе.

Узыходжанне на прастол

правіць
 
Антанініян з партрэтам Філіпа Араба

Узвышэнне Філіпа адбылося ў 243 годзе, калі падчас кампаніі Гардыяна III супраць Шапура I у Персію ён быў прызначаны прэфектам прэторыя пасля таго, як папярэдні прэфект Аквіла Тымесіфей памёр пры нявысветленых акалічнасцях (магчыма яго атруціў сам Філіп)[9]. Брат Філіпа ўзвысіў яго для таго, каб кантраляваць маладога імператара і кіраваць за яго імперыяй у якасці неафіцыйных рэгентаў[4]. Філіп здолеў наладзіць легіянераў супраць кіраўніка, вінавацячы яго ў недахопе харчавання, якое ўзнікла з-за таго, што своечасова не прыбылі караблі са збожжам[1]. Пасля паразы, нанесенага яму персамі, Гардыян III памёр у 244 годзе пры невядомых акалічнасцях. Ёсць дзве версіі гібелі Гардыяна: або ён быў забіты ў выніку змовы Філіпа, або ён загінуў у баі (апошняе сцвярджаюць таксама персідскія крыніцы)[9][10]. Ва ўсякім разе, менавіта Філіп стаў імператарам пасля смерці Гардыяна і паведаміў сенату, што імператар памёр сваёй смерцю[1]. Па словах Эдварда Гібана:

«Яго ўзыходжанне ад нікчэмнасці да вышэйшых прыступак імперскай іерархіі само па сабе сведчыла, што гэты чалавек адрозніваўся адвагай і незвычайнымі арганізатарскімі здольнасцямі. Але адвага падпіхнула яго да ўзурпацыі трона, а незвычайныя здольнасці пушчаны былі ў ход дзеля таго, каб пазбавіць улады свайго не ў меру даверлівага заступніка, замест таго, каб служыць яму[11]».

Філіп не жадаў паўтараць памылак папярэдніх імператараў і разумеў, што ён павінен хутка вярнуцца ў Рым, каб забяспечыць падтрымку сената[2]. Тым не менш, яго першай задачай было заключыць мірны дагавор з персідскім царом Шапурам I і прадухіліць патэнцыйна катастрафічную сітуацыю, да якой магло прывесці далейшае знаходжанне рымскай арміі ў Месапатаміі[12]. Акрамя таго, армія была саслаблена пасля бітвы пры Масісе, якая скончылася паразай рымскага боку[12]. Хоць Філіп і вінаваціўся ў адмове ад заваяванай тэрыторыі, умовы дагавора апынуліся не такімі зневажальнымі, якімі іх уяўляюць[12]. Мір быў падпісаны на наступных умовах: Рымская імперыя атрымлівае Малую Арменію і Месапатамію (да Сінгары) у поўнае ўладанне і Вялікую Арменію, якая знаходзілася насамрэч пад персідскім валадарствам, у фармальную залежнасць — таму Філіп прысвоіў сабе тытул «Персідскі Найвялікшы»[13]. Акрамя таго, ён абавязваўся заплаціць велізарную кантрыбуцыю персам у 500 000 залатых дэнарыяў[13]. Філіп адразу ж выпусціў манеты з надпісамі «pax fundata cum Persis» (бел.: мір, заснаваны з персамі)[12]. Імператар таксама «узнагародзіў салдат шчодрымі падарункамі»[14].

Пасля гэтага Філіп павёў сваю армію да Еўфрата, дзе на поўдзень ад Цырцэсіума ён загадаў узвесці кенатаф з ухваляльным надпісам у гонар Гардыяна III, але прах памерлага імператара быў адпраўлены ў Рым[15]. У Рыме Гардыян быў абагаўлёны[13]. У той час у Антыёхіі Філіп пакінуў свайго брата Прыска ў якасці экстраардынарнага кіраўніка ўсходніх правінцый з тытулам рэктара Усходу[2]. Перамяшчаючыся далей на захад, імператар даў свайму швагру Северыяну пад кантроль правінцыі Мезія і Македонія[16]. У канцы лета 244 года Філіп уступіў у Рым, дзе ён быў неадкладна зацверджаны сенатам у якасці імператара[4]. Да канца года імператар прызначыў свайго маленькага сына спадчыннікам, Цэзарам і Правадыром моладзі[17], а жонку Атацылію Северу абвясціў Аўгустай[12]. Акрамя таго, Філіп абагавіў свайго бацьку Юлія Марына, хоць той ніколі не быў імператарам, і паставіў у яго гонар бронзавы бюст у Філіпопалі[12].

Кіраванне

правіць
 
Філіп перабудаваў роднае паселішча ў тыповы рымскі горад з тэатрам, тэрмамі, рымскімі дарогамі, акведукам. На фота: руіны тэатра ў Філіпопалі

У спробе ўмацаваць свой рэжым Філіп прыклаў велізарныя высілкі для падтрымкі стабільных і добрых адносін з сенатам і з самага пачатку свайго кіравання ён ізноў пацвердзіў старыя рымскія дабрадзейнасці і традыцыі[12]. Неўзабаве пасля абвяшчэння імператарам Філіп пераназваў сваё роднае паселішча ў Філіпопаль (лац.: Philippopolis) і пабудаваў там шмат будынкаў[4] — тэатр, стадыён, цэнтральную плошчу, тэрмы. Акрамя таго, ён дараваў гораду ганаровы статус калоніі[15]. Філіпопаль быў фактычна нанова выбудаваны па прыкладзе рымскіх гарадоў з карда і дэкуманус[17]. Сярод храмаў можна адзначыць Філіпеён, прысвечаны сям'і імператара[17].

Новы імператар выпрабоўваў недахоп у фінансах, бо ён быў абавязаны выплаціць даніну персам, раздаць падарункі салдатам, каб узнагародзіць іх за падтрымку, а таксама будаўніцтва новага горада таксама было дарагім прадпрыемствам[15]. Пасля смерці імператара будаўніцтва ў новым горадзе было спынена, а запланаванае пашырэнне горада так і не было скончана. У выніку Філіп быў вымушаны моцна павялічыць узровень падаткаабкладання, і ў той жа час ён перастаў плаціць субсідыі плямёнам, якія пражываюць на поўнач ад Дуная[18]. Гэтыя субсідыі мелі важнае значэнне для падтрымання міру на дунайскіх межах[18]. Гэтыя абое рашэнні будуць мець істотны ўплыў на імперыю і кіраванне Філіпа[19]. Акрамя таго, Філіп перачаканьваў манеты свайго папярэдніка[17].

У канцы 245 года Філіп быў вымушаны з'ехаць з Рыма, паколькі стабільнасць на межах, устаноўленая прэфектам прэторыя Аквілай Тымесіфеем, была разбурана адразу некалькімі падзеямі: яго смерцю, паразай Гардыяна III на ўсходзе і рашэннем Філіпа спыніць выплату субсідый[2]. Племя карпаў рушыла праз Дакію, затым перасекла Дунай і нечакана з'явілася ў Мезіі, адкуль яно пагражала Балканам[20]. Ні Северыян, ні военачальнікі Мезіі не змаглі спыніць захопнікаў. Прыбыўшы ў балканскія правінцыі, імператар зрабіў сваёй стаўкай фракійскі горад Філіпопаль, пасля чаго ён моцным ударам адкінуў карпаў за Дунай і доўга пераследваў іх у Дакіі[21]. Да лета 246 года Філіп атрымаў над імі вырашальную перамогу і атрымаў тытул «Карпійскі Найвялікшы»[21]. Па словах Зосіма, карпы беглі пасля нападу атрадаў маўраў, якія служылі Рыму[22]. Яго прысутнасць у Дакіі ў 246 годзе пацвярджаюць манеты, дзе ёсць надпісы, якія абвяшчалі новую эру ў гісторыі правінцыі[1]. А іншы прыняты Філіпам тытул «Германскі Найвялікшы» паказвае на тое, што, верагодна, на рэйнскай мяжы былі здабыты перамогі над варварамі[23]. Тым часам, армянская кіруючая дынастыя Аршакідаў адмовілася прызнаць улада персідскага цара Шапура I і вайна з Персіяй успыхнула зноў у 245 годзе[19].

Тым не менш, Філіп вярнуўся ў Рым у жніўні 247 года, дзе ён выдаткаваў шмат грошай на найбольш знакавую падзею яго кіравання — Секулярныя гульні, якія праводзіліся ў гонар тысячагоддзя заснавання Рыма[21]. Гэта ўрачыстасць святкавалася ў красавіку 248 года, бо па традыцыі лічыцца, што сталіца была заснавана 21 красавіка 753 года да н.э. першым рымскім царом Ромулам[1]. Па сведчанні сучаснікаў, свята было вельмі раскошным і складалася з тэатральных пастановак ва ўсім горадзе і ігрышча[23]. У Калізеі праводзіліся баі з удзелам мноства дзікіх звяроў — бегемотаў, леапардаў, львоў, жырафаў і аднаго насарога, якія прызначаліся яшчэ Гардыянам III для святкавання свайго трыўмфа над персамі, больш тысячы гладыятараў загінулі разам з гэтымі жывёламі[24]. Гэта падзея была таксама апісана ў некалькіх сачыненнях, у тым ліку ў працы рымскага гісторыка Гая Азінія Квадрата  (англ.) (бел. «Гісторыя тысячы гадоў», адмыслова падрыхтаванай да юбілею[4]. Рымскім жыхарам раздалі субсідыі ў відзе спецыяльных манет з надпісам Aeternitas Augustorum (бел.: Вечнасць імператару)[1]. У той год імператар прызначыў свайго сына Аўгустам і суправіцелем[4].

Таксама Філіп распачаў сур'ёзны крок, каб прадухіліць злоўжыванні скарбнікаў. Былі ўведзены законы супраць гомасексуалізму, лягчання і мужчынскай прастытуцыі[25], да якіх імператар адносіўся непрыязна[1]. 78 эдыктаў Філіпа ў некалькі перапрацаваным выглядзе пасля ўвайшлі ў Кодэкс Юстыніяна)[1], тры ў Кодэкс Грэгарыяна[26].

Падзенне

правіць

Нягледзячы на святочную атмасферу, у правінцыях было шмат праблем. У канцы 248 года легіёны Паноніі і Мезіі, незадаволеныя вынікам вайны супраць карпаў, паўсталі і абвясцілі свайго военачальніка Тыберыя Клаўдзія Пакацыяна імператарам, які чаканіў манеты з надпісамі «Вечнаму Рыму — тысяча гадоў і адзін год»[27]. Бязладзіца, якая ўзнікла пасля гэтага, дала магчымасць квадам і іншых германскім плямёнам напасці на Панонію і яе разрабаваць[21]. У той жа час готы на чале са сваім каралём Астраготай уварваліся ў Мезію і Фракію праз дунайскую мяжу і абсадзілі буйны горад Маркіянопаль[21]. Акрамя таго, карпы, падбадзёраныя гоцкім уварваннем, аднавілі свае напады на Дакію і Мезію з-за таго, што імператар спыніў штогадовыя выплаты ім[21]. Тым часам, на Усходзе Марк Фульвій Іатапіян, які лічыў сябе нашчадкам Аляксандра Севера, падняў паўстанне сярод насельніцтвы ў адказ на вялікія падаткі, уведзеныя братам Філіпа Гаем Юліем Прыскам, які кіраваў усходнімі правінцыямі, і яго дэспатычныя метады кіравання[28]. Двое іншых малавядомых узурпатара, Сілбанак і Спансіян, узнялі паўстанні, якія скончыліся няўдачай[4].

Пасля гэтых падзей Філіп выступіў у сенаце і пасля доўгай прамовы заявіў, што збіраецца адрачыся ад прастола[29]. Пасля гэтага ў зале запанавала цішыня, якую спыніў прэфект прэторыя Дэцый Траян, які заявіў імператару, што Пакацыян не мае дастатковага вопыту для кіравання імперыяй і неўзабаве загіне ад рук сваіх жа людзей[29]. Сапраўды яго вяшчунства спраўдзілася, і Іатапіян памёр той жа смерцю[29]. Філіп, які быў моцна ўражаны яго падтрымкай, накіраваў Дэцыя з арміяй у Панонію і Мезію і зрушыў Северыяна, які пацярпеў паразу ад варвараў. Гэта прызначэнне мела падвойную мэту: прыгнечанне паўстання Пакацыяна, а таксама адбіццё варварскіх уварванняў[29].

Акрамя таго, Дэцыю атрымалася здушыць паўстанне і аднавіць парадак і дысцыпліну ў арміі[19]. У выніку прэфект прэторыя быў абвешчаны імператарам дунайскай арміяй увесну 249 года, пасля чаго адразу ж рушыў на Рым[29]. Але нават раней, чым ён пакінуў даручаныя яму правінцыі, сітуацыя для Філіпа ў гэтым рэгіёне складалася цяжкая. Фінансавыя цяжкасці прымусілі яго панізіць вагу антанініяна, беспарадкі пачалі адбывацца ў Егіпце, выкліканая ў выніку гэтага парушэнне пастаўкі пшаніцы ў Рым падарвала падтрымку Філіпа ў сталіцы[30]. Хоць Дэцый спрабаваў прыйсці да пагаднення з Філіпам і гаварыў яму, што прыняў уладу не па сваім жаданні[29], імператар, нягледзячы на хваробу, выступіў з арміяй і сустрэўся з узурпатарам каля Вероны ўлетку 249 года. Дэцый выйграў бітву, і Філіп быў забіты або падчас бітвы, або яго забілі ўласныя салдаты ва ўгоду новаму кіраўніку[31]. Іаан Антыяхійскі паведамляў, што бітва адбылася ля македонскага горада Верыя[4]. Адзінаццацігадовы сын Філіпа быў забіты ў лагеры прэтарыянцамі, пра далейшы лёс Прыска нічога невядома[31]. Па паведамленні Еўтропія, пасля смерці Філіп быў абагаўлёны[32]. Гэта версія дыскутуецца ў гістарыяграфіі, існуюць і іншыя версіі. Так, Крысціян Корнер лічыць, што Філіп быў падвергнуты праклёну памяці[33]. Надпісаў з прысвячэннем боскаму Філіпу не знойдзена[33].

Рэлігійныя перакананні

правіць

Позняя хрысціянская традыцыя прыпісвае Філіпу прыхільнасць да гэтай рэлігіі. Гэты факт упершыню быў згаданы гісторыкам Еўсевіем у яго «Царкоўнай гісторыі». Еўсевій лічыў, што Філіп быў першым рымскім імператарам-хрысціянінам. Вось, што ён распавядае:

«Распавядаюць, што ён [Філіп] быў хрысціянінам і захацеў у апошнюю перадвелікодную ўсяночную памаліцца ў Царкве разам з народам, але тамтэйшы епіскап дазволіў яму ўвайсці толькі пасля споведзі і стаяць разам з тымі, хто каецца на адведзеным для іх месцы. Не зрабі ён гэтага, епіскап не дапусціў бы яго па мностве ўзведзенных на яго абвінавачванняў. Гавораць, што Філіп адразу ж пагадзіўся і на справе даказаў, што ён шчыра набожны і баіцца Бога[34]».

Еўсевій таксама паведамляў, што хрысціянскія настаўнікі і апалагет Арыген пісалі адзін ліст Філіпу, а іншы яго жонцы Атацыліі Северы[35]. У хрысціянскіх тэкстах гаворыцца пра тое, што Філіп не прыносіў паганскіх ахвярапрынашэнняў падчас святкавання тысячагоддзя Рыма, пазнейшыя крыніцы сцвярджалі, што імператар і яго сын прынялі хрысціянскую веру па дарозе на свята.

Па ўсім мяркуючы (чаканка манет з паганскімі сімваламі, абагаўленне бацькі і г.д.), Філіп не быў хрысціянінам[4]. Імператар не зрабіў ніякіх паляпшэнняў у прававым статусе хрысціян[4]. Больш таго, пра меркаванае прыхільніцтва да хрысціянства няма згадванняў ні ў аднаго не хрысціянскага аўтара[36]. Гэта апавяданне было, як відаць, навеяны рэзкім кантрастам паміж рэлігійнымі палітыкамі Філіпа і яго пераемніка Дэцыя Траяна[4]. Па легендзе, святы Квірын Рымскі быў сынам Філіпа Араба[37].

Заўвагі

правіць
  1. ↑ Гэта дата выводзіцца з паведамлення Велікоднай хронікі, дзе гаворыцца, што на момант смерці ў 249 годзе Філіпу было 45 гадоў.

Крыніцы

правіць
  1. ↑ а б в г д е ё ж з Грант 1998.
  2. ↑ а б в г Bowman 2004, p. 36.
  3. ↑ Bowersock, Glen W. Roman Arabia. Harvard University Press. 1994. — p. 122.
  4. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н Meckler 1999.
  5. ↑ Псеўда-Аўрэлій Віктар. Выманні пра жыццё і норавы рымскіх імператараў. XXVIII. 4.
  6. ↑ Ball, Wawrick. Rome in the East: the transformation of an empire. — p. 417.
  7. ↑ The Houghton Mifflin Dictionary of Biography. Houghton-Mifflin. London. 2003. — p. 1203.
  8. ↑ Potter 2004, p. 232.
  9. ↑ а б Southern 2001, p. 70.
  10. ↑ Potter 2004, p. 234.
  11. ↑ Gibbon 1930.
  12. ↑ а б в г д е ё Southern 2001, p. 71.
  13. ↑ а б в Potter 2004, p. 237.
  14. ↑ Зосім. Новая гісторыя. I. 19.
  15. ↑ а б в Potter 2004, p. 238.
  16. ↑ Potter 2004, p. 239.
  17. ↑ а б в г Gérard Delaforge.. Philippe l'arabe, empereur du millénaire de Rome (фр.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 лістапада 2012. Праверана 28 мая 2012.
  18. ↑ а б Potter 2004, pp. 238–239.
  19. ↑ а б в Potter 2004, p. 240.
  20. ↑ Bowman 2004, pp. 36–37.
  21. ↑ а б в г д е Bowman 2004, p. 37.
  22. ↑ Зосім. Новая гісторыя. I. 20. 2.
  23. ↑ а б Southern 2001, p. 72.
  24. ↑ Canduci 2010, p. 67.
  25. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXVIII. 6.
  26. ↑ Korner 2002, p. 159.
  27. ↑ Canduci 2010, p. 69.
  28. ↑ Canduci 2010, p. 68.
  29. ↑ а б в г д е Southern 2001, p. 74.
  30. ↑ Bowman 2004, p. 38.
  31. ↑ а б Potter 2004, p. 241.
  32. ↑ Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання Горада. IX. 3.
  33. ↑ а б Korner 2002, p. 321.
  34. ↑ Еўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя. VI. 34.
  35. ↑ Еўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя. VI. 39. 3.
  36. ↑ Pohlsander 1980, pp. 463—473..
  37. ↑ Sts. Quirinus (англ.)(недаступная спасылка). Catholic Encyclopedia. Архівавана з першакрыніцы 30 кастрычніка 2013.

Літаратура

правіць

Першасная літаратура

правіць

Даследаванні

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Філіп_Араб&oldid=4838985"