Часовы беларускі нацыянальны камітэт

беларуская грамадска-палітычная арганізацыя
(Пасля перасылкі з ЧБНК)

Часовы беларускі нацыянальны камітэт (ЧБНК) — беларуская грамадска-палітычная арганізацыя, каардынацыйны орган беларускага нацыянальнага руху ў час польска-савецкай вайны 1919—1920 гадоў на тэрыторыі падкантрольнай польскім вайсковым фарміраванням, створаная ўва ўмовах немагчымасці дзеяння Рады Беларускай Народнай Рэспублікі.

Часовы беларускі нацыянальны камітэт
Краіна
Тып арганізацыі палітычная арганізацыя[d]
Кіраўнік Алесь Гарун і Кузьма Цярэшчанка
Заснаванне
Дата заснавання 10 жніўня 1919
Ліквідацыя
Дата скасавання ліпень 1920
Юбілейны (Беларускі) дом у Менску, тут месціўся Часовы беларускі нацыянальны камітэт. Фота 1936 г.

Гісторыя правіць

 
Аляксандр Прушынскі ў форме Беларускай вайсковай камісіі, першы старшыня ЧБНК. Фота 1920 г.

Часовы беларускі нацыянальны камітэт створаны 10 жніўня 1919 года ў Менску, на другі дзень пасля таго, як горад занялі польскія войскі. Камітэт ставіў за мэту згуртаванне і каардынацыю дзейнасці ўсіх тагачасных беларускіх нацыянальных арганізацый для «падняцця нацыянальнага самапачуцця, духоўнай і матэрыяльнай культуры беларускага народу, а таксама абароны нацыянальных, культурных і рэлігійных яго інтарэсаў».

У склад камітэту ўвайшлі прадстаўнікі партый беларускіх эсэраў, сацыял-дэмакратаў, сацыял-федэралістаў і Беларускай хрысціянска-дэмакратычнай злучнасці, Беларускай вайсковай камісіі (БВК), Беларускага праваслаўнага народнага брацтва імя святых Кірылы і Лаўрэнція Тураўскіх, культурна-асветных арганізацый, навучальных устаноў і кааператываў. 12 жніўня 1919 абраны прэзідыум: Аляксандр Прушынскі (Алесь Гарун, старшыня да 17 кастрычніка 1919), Усевалад Ігнатоўскі (намеснік старшыні), Антон Аўсянік (сакратар), Язэп Фарботка (пісар), Я. Луцэвіч-Іваноўская. Ганаровым членам абраны Янка Купала.

Старшыня ЧБНК Аляксандр Прушынскі з іншымі членамі вітаў начальніка Польскай дзяржавы Юзафа Пілсудскага і дзякаваў таму за вызваленне Гродна, Вільні і Менска. Федэрацыйныя дэкларацыі кіраўніцтва Польшчы былі ўспрыняты многімі членамі ЧБНК з яўнай прыязнасцю.

ЧБНК праводзіў актыўную дзейнасць па арганізацыі беларускага школьніцтва, кнігавыданні, стварэнні нацыянальных культурна-асветных устаноў і маладзёжных гурткоў, па правядзенні беларусізацыі навучальных устаноў, царкоўнага і касцельнага богаслужэння, па развіцці беларускай прэсы. Камітэт існаваў за кошт грашовых укладаў рэгіянальных беларускіх арганізацый, добраахвотных калектыўных і прыватных ахвяраванняў. Умовы дзеяння беларускіх арганізацый на падуладнай Польшчы тэрыторыі былі ў рэчаіснасці вельмі складанымі. Праз недахоп фінансаў асаблівая ўвага аддавалася арганізацыі беларускіх кааператыўных і прадпрымальніцкіх гаспадарчых структур. Ва ўмовах, калі ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі знаходзіўся ў эміграцыі і Рада БНР не функцыянавала, а дзейнасць Цэнтральнай беларускай рады Віленшчыны і Гродзеншчыны была паралізавана рэпрэсіямі і адміністрацыйным уціскам з боку ўлад Польшчы, ЧБНК стаў галоўным каардынацыйным цэнтрам беларускага нацыянальнага руху.

 
Беларускі дом, 1920 г.

Пры камітэце існавалі школьная секцыя на чале з Сымонам Ракам-Міхайлоўскім (30 жніўня 1919 рэарганізавана ў Менскую беларускую школьную раду), сельскагаспадарчы аддзел (са студзеня 1920 года Беларускі цэнтральны саюз сельскай гаспадаркі), арганізацыйна-інструктарскі аддзел (кіраўнік Яўсей Трафімаў), выдавецкі аддзел (Сцяпан Некрашэвіч), аддзел дапамогі бедным дзецям (Луцэвіч-Іваноўская), для арганізацыі Беларускага нацыянальнага тэатра ўтворана тэатральная камісія (Часлаў Родзевіч). Камітэт фундаваў выданне газет «Звон», «Беларусь», «Наша Каляіна», часопіса «Рунь» і «Беларуская жыццё». Пры ЧБНК існаваў інстытут павятовых інструктараў (рэзідэнтаў) па нацыянальна-культурных і кааператыўных справах (больш за 30 чалавек), у выніку дзейнасці якога створаны беларускія нацыянальныя камітэты ў Бабруйску, Ігумене, Слуцку і інш., Беларуская рада ў Баранавічах, адкрыты беларускія школы, сельскагаспадарчыя і спажывецкія таварыствы, культурна-асветныя арганізацыі.

 
Удзельнікі настаўніцкіх курсаў пры ЧБНК на фоне Беларускага (Юбілейнага) дома, 1920 г.

Ва ўмовах уціску польскімі вайсковымі і цывільнымі ўладамі беларускага нацыянальнага руху ЧБНК выступаў у абарону арыштаваных нацыянальных дзеячаў, супраць закрыцця беларускіх навучальных устаноў, узяў пад свой загад былую Мінскую земскую друкарню. Прымаліся намаганні праз перавыбары кіраўніцтва падпарадкаваць свайму ўплыву Беларускі цэнтральны саюз спажывецкіх таварыстваў, стварыць спартыўны аддзел, Беларускі народны банк.

10 сакавіка 1920 года абраны новы склад прэзідыума ЧБНК, у які ўвайшлі Кузьма Цярэшчанка (старшыня), Аркадзь Смоліч (намеснік старшыні), А. Крэпскі, Міхаіл Кудзелька (Міхась Чарот), Аўдзей Шатэрнік, Антон Неканда-Трэпка. Дзейнасць камітэта адбывалася пад моцным уплывам беларускіх эсэраў і Беларускай камуністычнай арганізацыі, якія выкарыстоўвалі яго легальны статус для правядзення антыпольскай прапаганды і падпольнай работы. Пасля расколу Рады БНР у снежні 1919 года большасць членаў ЧБНК падтрымала ўрад Вацлава Ластоўскага.

 
Удзельнікі святкавання 15-годдзя творчай працы Янкі Купалы на ганку Беларускага (Юбілейнага) дома ў Менску, дзе месціўся штаб ЧБНК. Сярод сфатаграфаваных многа членаў камітэта.

ЧБНК некалькі разоў дамагаўся ад кіраўніцтва Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель правядзення выбараў па стварэнні беларускіх прадстаўнічых краёвых і рэгіянальных органаў улады. Ідэя склікання восенню 1919 агульнага з’езда Меншчыны з мэтай утварэння Рады Меншчыны была адхілена польскай адміністрацыяй. У лютым 1920 года ЧБНК дамагаўся ад генеральнага камісара ўпраўлення Ежы Асмалоўскага правядзення ў Менску 15 мая 1920 ІІ Усебеларускага з’езда (на гэты ж дзень планавалася склікаць усебеларускія з’езды настаўнікаў, спажывецкіх і сельскагаспадарчых таварыстваў), але ініцыятыва не была падтрымана не толькі польскай адміністрацыяй, але і прадстаўнікамі БПС-Р і БКА, якія асцерагаліся, што скліканне з’езда выкарыстаюць у сваіх мэтах польскія праўрадавыя арганізацыі (Страж крэсова і інш.) для заканадаўчага замацавання за Польшчай захопленых беларускіх тэрыторый.

3 пачаткам мірных перагавораў паміж Польшчай і Савецкай Расіяй у сакавіку 1920 года ЧБНК прыняў рэзалюцыю, у якой канстатаваў недапушчэнне і незаконнасць прыняцця бакамі, якія ваююць, дыскрымінацыйных рашэнняў, якія закранаюць інтарэсы беларускага народа і пагражаюць цэласнасці Беларусі, пацвярджалася вернасць палажэнням Трэцяй устаўнай граматы БНР.

ЧБНК спыніў сваю дзейнасць у ліпені 1920 года з прыходам у Менск Чырвонай Арміі (11 ліпеня).

Літаратура правіць