Чагатайская мова
Чагата́йская мова, чагата́йскі цюркі́, стараўзбекская[3][4] (جغتای — jaĝatāy ці ترکی — Turkī; узб.: ﭼﯩﻐﻪتاي, chig’atoy tili, чиғатой тили; уйг.: چاغاتاي تىلى/чағатай тили; пар. Чагатай) — сярэдневяковая сярэднеазіяцка-цюркская пісьмова-літаратурная мова, якая дасягнула найбольшага афармлення і аднастайнасці як мова класічная ў цімурыдскіх удзелах Маверанахра ў 2-й пал. XV—XVI стст.
| Чагатайская мова | |
|---|---|
| Саманазва | туркі, Jağatāy, جغتای |
| Краіны | Дзяржава Цімурыдаў і Імперыя Вялікіх Маголаў |
| Рэгіёны | Цэнтральная Азія, Харэзм |
| Агульная колькасць носьбітаў |
|
| Статус | мёртвая[1][2] |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
|
Алтайская сям'я (спрэчна) |
|
| Пісьменнасць | арабскі алфавіт, лацінскае пісьмо і Chagatai alphabet[d] |
| Моўныя коды | |
| ДАСТ 7.75–97 | чаг 781 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | chg |
| ISO 639-3 | chg |
| Ethnologue | chg |
| IETF | chg |
| Glottolog | chag1247 |
Увабрала ў сябе араба-персідскую лексіку і многія іншадыялектныя формы, абумоўленыя блізкасцю пражывання і актыўнымі кантактамі паміж прадстаўнікамі карлукскай, кыпчакскай і агузскай груп цюркскіх гаворак, стаўшы наддыялектнай мовай.
Сучасныя ўзбекская і ўйгурская мовы з’яўляюцца «позняй формай»[5] ці прамымі спадкаемцамі чагатайскай[6], таму яе часам называюць «стараўзбекскай» ці «стараўйгурскай»[крыніца не паказана 3175 дзён].
Чагатайская мова характарызуецца высокім узроўнем мастацкай выразнасці і тэрміналагічнай паўнаты. Жанры паэзіі і прозы ўключаюць стылі рэлігійнай, філасофска-дыдактычнай, навуковай, юрыдычнай, дзелавой, эпісталярнай літаратуры.
Цюркамоўныя крымчакі да канца XIX стагоддзя называлі сваю мову «чагатай». У нашы дні «чагатайскай» часам называюць тэкінскі дыялект туркменскай мовы ў Афганістане[7].
Пісьменнасць на аснове арабскай графікі і ўйгурскага пісьма.
Гісторыя
правіцьСярод цюрколагаў няма адзінства ў тлумачэнні чагатайскай мовы і вызначэння яе часавых межаў, але прынята лічыць, што на ёй пісалі ў Сярэдняй Азіі пачынаючы з XIII—XIV і практычна да пачатку XX стагоддзя. Чагатайская мова з’яўлялася мовай міжнацыянальных зносін у Сярэдняй Азіі.
З канца XV стагоддзя ў чагатайскай прасочваецца тэндэнцыя адыходу ад стараўйгурскай караханідскай літаратурнай традыцыі і збліжэння з народнай мовай продкаў сучасных узбекаў. Да гэтага часу ў граматычнай сістэме літаратурнай мовы азначыліся рысы пераходу да сучаснай узбекскай мовы[8]
Чагатайская мова з’яўляецца нашчадкам караханідскай мовы[9][10], але ўвабрала ў сябе таксама элементы самаркандскага і андыжанскага дыялектаў (продкаў сучаснай узбекскай мовы), спадчынай старажытнаўйгурскай мовы з’яўляецца выкарыстанне ўйгурскай графікі, якой напісаны раннія чагатайскія сачыненні[11]. З прычыны пастаяннага змяшання цюркскага насельніцтва і перамяшчэння геаграфічных цэнтраў мова ўвабрала ў сябе шматлікія дыялектныя формы розных цюркамоўных супольнасцей. Аднак у цэлым яна грунтавалася на карлукскай граматычных аснове. Апроч карлукскага лінгвістычнага каркаса ў чагатайскай мове прасочваюцца асаблівасці агузскага ўплыву (на тэрыторыі Харэзма), а таксама некаторыя рысы кіпчакскіх моў у месцах цеснага кантакту з іх носьбітамі[12][13].
Гл. таксама
правіцьКрыніцы
правіць- ↑ Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue
- ↑ Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. — Новосибирск.: Новосибирское книжное издательство, 2004.
- ↑ Чагатайский язык / Благова, Галина Фёдоровна // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- ↑ Узбекский язык // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- ↑ Узбекская мова
- ↑ The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379
- ↑ Артыкул «Туркменская мова» ў лінгвістычнай энцыклапедыя Ethnologue
- ↑ Благова Г.Ф. статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика». — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 34, 35.
- ↑ János Eckmann: Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache, in: Studia altaica : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.
- ↑ János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.
- ↑ Благова Г. Ф. Чагатайский язык // Языки мира. Тюркские языки.. — М: 1996. — С. 148-160. — ISBN 5-655-012146.
- ↑ Кыпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы
- ↑ The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167
Літаратура
правіць- Боровков А. К. Бада̄'и’ал-лугат. Словарь Та̄ли Има̄ни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
- Боровков А. К. Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
- Боровков А. К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
- Aftandil S.Erkinov. «Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)». International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57–82 [1].
- Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков (XI—XIV вв.). М., 1989
Спасылкі
правіць- Doerfer G.. Chaghatay language and literature (англ.)(недаступная спасылка). Encyclopædia Iranica. Архівавана з першакрыніцы 17 лістапада 2011. Праверана 24 лістапада 2010.