Вікіпедыя

Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта

Трэцяя і апошняя самастойная антарктычная экспедыцыя Эрнэста Шэклтана

Экспеды́цыя Шэ́клтана — Ро́ўэта 1921—1922 гадо́ў (англ.: The Shackleton–Rowett Expedition), вядомая таксама як Экспеды́цыя «Квэ́ста» (англ.: Quest Expedition) і Трэ́цяя экспеды́цыя Шэ́клтана (англ.: Trird Shackleton Expedition) — трэцяя і апошняя самастойная антарктычная экспедыцыя сэра Эрнэста Шэклтана, спансаваная прадпрымальнікам Джонам Куілерам Роўэтам (1874—1924). Першапачаткова планавалася даследаванне мора Бафорта, але канадскі ўрад адмовіў у фінансавай падтрымцы. Гэта прывяло да радыкальнай змены мэты экспедыцыі; паход у Антарктыду стаў у значнай ступені імправізацыяй, якая не мела канкрэтнай накіраванасці. Яшчэ да пачатку асноўнага этапу экспедыцыі памёр Э. Шэклтан, Ф. Уайлд не здолеў прабіцца на маламагутным судне праз пакавыя льды, пасля чаго Роўэт аддаў загад аб вяртанні. Экспедыцыя мае, галоўным чынам, гістарычнае значэнне: на думку біёграфаў Шэклтана — Марджэры і Джэймса Фішэраў, «яна пазначыла мяжу паміж „гераічнай“ і „механічнай“ эпохамі асваення Антарктыкі»[1]. На працягу 7 гадоў пасля яе заканчэння не праводзілася ні аднаго новага паходу ў Антарктычны рэгіён[2].

Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта

Экспедыцыйнае судна «Квэст»
Краіна  Вялікабрытанія
Дата пачатку 17 верасня 1921 года
Дата заканчэння 16 верасня 1922 года
Кіраўнік Эрнэст Шэклтан, Фрэнк Уайлд
Склад

20 чалавек на момант адплыцця з Лондана

Маршрут

     Плаванне да Паўднёвай Георгіі     Плаванне ў Паўднёвым акіяне пасля смерці Шэклтана      Вяртанне «Квэста»
Страты

5 студзеня 1922 года памёр начальнік экспедыцыі Эрнэст Шэклтан

Перадгісторыя правіць

Пасля бясслаўнага заканчэння Імперскай трансантарктычнай экспедыцыі, здзейсніўшы кароткае лекцыйнае турнэ па ЗША, Шэклтан 29 мая 1917 года вярнуўся ў Лондан[3]. Па ўзросту — яму было 43 гады — ён не падлягаў прызыву, у дадатак, пакутаваў ад сардэчнага захворвання, але імкнуўся ў войска і неаднаразова накіроўваў хадайніцтвы адправіць яго на Заходні фронт  (руск.) (бел.[3]. У кастрычніку 1917 года ён быў прызначаны кіраўніком дыпламатычнай місіі, якая павінна была пераканаць ўрады Аргенціны і Чылі ўступіць у вайну на баку Антанты. Спроба скончылася няўдачай, у красавіку 1918 года Шэклтан вярнуўся на радзіму[4]. Цяжкі душэўны стан прывёў яго да алкагалізму[5][6]. Нягледзячы на няўдачу, Шэклтана накіравалі на Шпіцберген для даследавання магчымасці брытанскай анексіі архіпелага: місія праводзілася пад выглядам геалагічнай экспедыцыі. Па дарозе ў Арктыку Шэклтан злёг у Тромсё, дзе ў яго адбыўся сур'ёзны сардэчны прыступ. Паколькі місія на Шпіцберген не адбылася, Шэклтану далі часовы чын маёра і адправілі ў складзе ваеннай місіі ў Мурманск[7]. Служба на другіх ролях не задавальняла яго, у адным з лістоў ён скардзіўся, што «не можа знайсці сябе, калі не знаходзіцца сярод бур у дзікіх землях»[8]. У лютым 1919 года Шэклтан вярнуўся ў Лондан з праектам асваення прыродных рэсурсаў Паўночнай Расіі ў кааперацыі з мясцовым белым урадам[8]. Правал замежнай інтэрвенцыі  (руск.) (бел. прывёў да крушэння і гэтых планаў. За ўдзел у інтэрвенцыі ён быў узведзены ў афіцэры Ордэна Брытанскай імперыі[9]. Шэклтану прыйшлося выступаць з публічнымі лекцыямі пра свае падарожжы, каб зарабіць на жыццё і разлічыцца з вялізнымі даўгамі па папярэдняй экспедыцыі. Узімку 1919—1920 гадоў ён на працягу пяці месяцаў па шэсць дзён у тыдзень выступаў з лекцыямі, даючы іх двойчы ў дзень: у снежні 1919 года выйшла яго кніга «Поўдзень», якая апісвае ход Імперскай экспедыцыі, але яна не выклікала цікавасці сучаснікаў[10]. Нягледзячы на адчайнае фінансавае становішча, у 1920 годзе Шэклтан пачаў распрацоўваць планы новай палярнай экспедыцыі[11].

Першапачатковы план правіць

 
Шэклтан (злева) і Роўэт.

У пачатку 1920 года Шэклтан вырашыў перанесці сваю дзейнасць у Арктыку, а менавіта ў недаследаваны раён Мора Бафорта, на поўнач ад Аляскі і на захад ад Канадскага Арктычнага архіпелага. Шэклтан падзяляў перакананне, што дзесьці ў гэтым раёне маецца неадкрытая суша, якая выклікае як навуковы, так і эканамічны інтарэс. Ён таксама разлічваў дайсці да арктычнага полюса недаступнасці  (руск.) (бел., размешчанага ў гэтым раёне[12]. У сакавіку 1920 года план Шэклтана быў ухвалены Каралеўскім геаграфічным таварыствам і падтрыманы канадскім урадам. Шэклтан разлічыў, што бюджэт экспедыцыі складзе 50 000 фунтаў стэрлінгаў[12]. У канцы 1920 года Шэклтан аднавіў сяброўства са школьным прыяцелем — Джонам Куілерам Роўэтам, які разбагацеў на вытворчасці спірту. Ён вылучыў Шэклтану неабходную суму, на якую ў студзені 1921 года даследчык змог купіць 200-тонны нарвежскі кітабоец Foca I, перайменаваны ў «Квэст», і пачаць набыццё рыштунку і наём экіпажа, нягледзячы на тое, што так і не расплаціўся з абавязкамі па Імперскай экспедыцыі[12].

У маі 1920 года ў Канадзе змяніўся ўрад, новы прэм'ер-міністр А. Меен адмовіў у фінансавай падтрымцы экспедыцыі[13]. Роўэт пераканаў Шэклтана не адмяняць паход, але змяніць яго мэты — з гэтага часу планы былі пераарыентаваны на Антарктыду. Упершыню пра гэта Шэклтан напісаў доктару Мак-Ліну, які знаходзіўся ў Канадзе для закупкі ездавых сабак: цяпер планавалася шырокая праграма разведкі і картаграфавання ўзбярэжжаў, акіянаграфічныя даследаванні і разведка карысных выкапняў[12].

Падрыхтоўка і рыштунак правіць

Новыя мэты правіць

Да чэрвеня 1921 года Шэклтан прадставіў план комплекснай акіянаграфічнай экспедыцыі ў Паўднёвым акіяне, які прадугледжваў плаванне вакол усяго Антарктычнага мацерыка і картаграфаванне каля 2000 міль (3200 км) узбярэжжаў, да тых часоў не вядомых даследчыкам. Праграма ўключала наведванне і картаграфаванне малавядомых астравоў і праверку існавання «астравоў-прывідаў», такіх як Дауэрці, архіпелаг Німрад і Туанакі, разведку карысных выкапняў. Таксама Шэклтан збіраўся даследаваць дно акіяна вакол вострава Гоф, каб высветліць прыроду «падводных структур, якія злучаюць Афрыку і Паўднёвую Амерыку»[14]. На думку біёграфаў Шэклтана, дадзены план быў празмерна амбіцыйным для маленькай экспедыцыі працягласцю ў два гады[15] і з'яўляўся, хутчэй за ўсё, імправізацыяй[16].

Рыштунак правіць

 
«Квэст» у папярочным разрэзе. Дыяграма з снежаньскага выпуску часопіса Popular Science за 1921 год.

Шэклтан ніколі не быў праціўнікам тэхнічнага прагрэсу, таму экспедыцыя пазней апісвалася як звястунак «механічнай эры» ў палярных даследаваннях[17]. Шэклтан узяў у экспедыцыю самалёт Avro «Antarctic» Baby (які так і не быў выкарыстаны), некалькі паветраных шароў-зондаў для даследавання атмасферы, а на судне «Квэст» было выкарыстана мноства тэхналагічных навінак. Так, назіральная пляцоўка («вароніна гняздо») мела электрычны апал, электрападагрэвам былі забяспечаныя касцюмы вахтавых, меўся бяздротавы тэлеграф, гіракомпас  (англ.) (бел., а таксама «адограф», гэта значыць курсометр. Экспедыцыя мела мноства кіна- і фотакамер, а таксама гідрафон  (англ.) (бел.[18]. Усё гэта стала магчымым толькі дзякуючы шчодрасці Роўэта, які ў рэшце рэшт узяў на сябе ўсе выдаткі, якія склалі каля 100 000 ф. ст.[17]. Экспедыцыя на «Квэсце» была адзінай у свой час, якая вярнулася дадому без даўгоў[19].

Экспедыцыйнае судна правіць

У сакавіку 1921 года Шэклтан пераназваў сваё судна ў Quest («Пошук»). Гэта было вельмі маленькае судна водазмяшчэннем 214 тон, даўжынёй 111 футаў (33 м), абсталяванае дапаможным паравым рухавіком, які забяспечваў хуткасць у 5 вузлоў[20]. Пабудавана яно было ў 1917 годзе. Судна было дрэнна прыстасавана для далёкіх плаванняў: мела малы запас правіянту і паліва, было складаным у кіраванні і хісткім[21]. Нягледзячы на пэўныя выгоды для экіпажа, судна цалкам не падыходзіла для экспедыцыі з гэткімі складанымі задачамі, і таму кожны заход у порт заўсёды пачынаўся з рамонту[21].

Каманда правіць

 
Уайлд залазіць у «вароніна гняздо».

Хоць у газеце Times і пісалі, што «Шэклтан плануе ўзяць з сабой 12 чалавек, у асноўным тых, хто ўжо суправаджаў яго», але ў рэчаіснасці з 20 чалавек каманды палярны досвед мелі ўсяго 8[22]. Аднак гэта былі палярныя ветэраны: так, боцман Дэл плаваў яшчэ на «Дыскаверы» у 1901—1904 гадах[23]. З некаторымі з ветэранаў Імперскай экспедыцыі Шэклтан яшчэ не расплаціўся да 1921 года, але яны ўсё роўна гатовыя былі яго суправаджаць[21].

Для Фрэнка Уайлда, старэйшага памочніка камандзіра, гэта была ўжо пятая антарктычная экспедыцыя і трэцяя разам з Шэклтанам. Капітанам «Квэста» стаў былы капітан «Эндзьюранса» Фрэнк Уорслі. Ветэранамі былі: абодва суднавыя лекары Аляксандр Мак-Лін і Джэймс Мак-Ілрай, метэаролаг Леанард Хасэ, машыніст Альфрэд Кэр, матрос Том Мак-Леод і кок Чарлз Грын[21]. Шэклтан хацеў займець і Томаса Крына, але той сышоў у адстаўку з флоту і адмовіўся ад запрашэння.

Пілот Радэрык Кар, які кіраваў самалётам Avro Baby, быў прадстаўніком Каралеўскіх ваенна-паветраных сіл Новай Зеландыі. З Шэклтанам яны пазнаёміліся ў Мурманску, потым Кар служыў у ВПС Літвы. Паколькі самалёт не выкарыстоўваўся, Кар, у асноўным, асіставаў судовым навукоўцам. Шэфам навуковага атрада быў аўстраліец Х'юберт Уілкінс, у атрад уваходзіў таксама канадскі геолаг Уайберт Дуглас, які першапачаткова разлічваў на дрэйф у мора Бафорта[24].

Двое членаў каманды былі бойскаўтамі: газета Daily Mail  (англ.) (бел. зладзіла конкурс, у якім удзельнічалі 1700 скаўтаў[24]. Пераможцы Норман Муні і Джэймс Мэр былі залічаны ў склад каманды, прычым Муні сышоў на бераг на Мадэйры, не вытрымаўшы марской хваробы, а 18-гадовы Мэр прапрацаваў да канца экспедыцыі і заслужыў пахвальныя водгукі Шэклтана і Уайлда[25].

Ход экспедыцыі правіць

Плаванне на поўдзень правіць

 
«Квэст» праходзіць Таўэрскі мост 17 верасня 1921 года.

17 верасня 1921 года «Квэст», які стаяў у лонданскім доку Сэнт-Кэтрын, наведаў кароль Георг V[26], пасля чаго судна пайшло ўніз па Тэмзе, збіраючы натоўпы на кожнай набярэжнай і мосце[27]. Шэклтан першапачаткова збіраўся ісці ў Кейптаўн, наведаўшы па шляху найважнейшыя астравы Паўднёвай Атлантыкі. З Кейптаўна «Квэст» павінен быў рушыць да Зямлі Эндэрбі на ўзбярэжжы Антарктыды і даследаваць узбярэжжа Зямлі Котса ў моры Уэдэла. Выканаўшы праграму, экспедыцыя павінна была наведаць Паўднёвую Георгію і вярнуцца ў Кейптаўн на зімоўку для рамонту і даўкамплектавання на другі сезон працы[27]. Планы сарваліся: сур'ёзныя заганы ў канструкцыі рухавіка прымусілі зайсці на тыдзень у Лісабон, а затым зрабіць прыпынкі на Мадэйры і астравах Зялёнага мыса[28]. Шэклтан быў вымушаны адмовіцца ад графіка паходу і павярнуў у Рыа-дэ-Жанейра для капітальнага рамонту. У Рыа «Квэст» увайшоў 22 лістапада 1921 года[28]

Стаянка доўжылася чатыры тыдні: акрамя рамонту паравой машыны, прыйшлося змяняць пашкоджаную сценьгу. Затрымка азначала, што першы сезон экспедыцыі сарваны: не было часу ісці ў Кейптаўн, дзе знаходзіліся запасы і абсталяванне, неабходнае для плавання ў ільдах. Шэклтан адважыўся на нестандартны крок і даў загад ісці прама на Паўднёвую Георгію. Доктар Мак-Лін у сваім дзённіку звярнуў увагу на тое, што начальнік відаць, не ведаў, што ж яму рабіць далей[29].

 
Магіла Шэклтана ў Грутвікене. Фота 2012 года.

17 снежня, за дзень да выхаду з Рыа, Шэклтан, мабыць, перанёс сардэчны прыступ, але не дазволіў Мак-Ліну агледзець сябе і на наступны дзень заявіў, што адчувае сябе цудоўна[30]. Пасля выхаду ў мора члены каманды заўважылі, што паводзіны начальніка рэзка змяніліся, ён кожную раніцу пачынаў з бутэлькі шампанскага, чаго ніколі не рабіў раней[31]. Моцны шторм, які бушаваў да Новага года, не дазволіў адсвяткаваць Каляды і ўзмацніў прыгнечанасць Шэклтана[31]. 4 студзеня 1922 года «Квэст» прыйшоў у Грутвікен. Шэклтан наведаў начальства кітабойнай базы і заявіў Уайлду, што назаўтра каманда будзе святкаваць адкладзеныя Каляды. Аднак ранняй раніцай 5 студзеня 1922 года з Шэклтанам здарыўся чарговы прыступ, і ён памёр ва ўзросце 47 гадоў[32]. У заключэнні аб смерці Мак-Лін паставіў дыягназ «закаркаванне каранарных артэрый на фоне сардэчнай недастатковасці», у сучаснай тэрміналогіі — каранарны трамбоз[33]. Уайлд выступіў перад камандай і заявіў, што экспедыцыя будзе працягнутая[34]. Метэаролаг Л. Хасі 19 студзеня адправіўся разам з целам Шэклтана ў Мантэвідэа, дзе атрымаў тэлеграму лэдзі Шэклтан з просьбай пахаваць сэра Эрнэста ў Грутвікене. Паніхіда па Шэклтану была адслужана з усімі пакладзенымі воінскімі ўшанаваннямі ў царкве Св. Тройцы ў Мантэвідэа, перад тым як яго цела было вернута ў Грутвікен. 2 сакавіка 1922 года быў адслужаны малебен і ў Лондане, у Саборы св. Паўла, на якім прысутнічалі кароль і члены каралеўскай сям'і[35]. Толькі 5 сакавіка астанкі даследчыка пасля лютэранскай службы спачылі на Нарвежскіх могілках[33]. Акрамя Хасі, нікога з падначаленых Шэклтана не было на пахаванні: «Квэст» яшчэ знаходзіўся ў дарозе. На магіле паставілі просты драўляны крыж, а цяпер існуючы гранітны помнік быў усталяваны ў 1928 годзе[33].

Плаванне ў ільдах правіць

Паколькі склады Паўднёвай Георгіі былі ў стане забяспечыць экспедыцыю неабходнымі харчамі, Уайлд вырашыў дзейнічаць у адпаведнасці з планамі Шэклтана. Ён збіраўся адправіцца на ўсход у напрамку вострава Бувэ, за якім павінен быў павярнуць да антарктычнага ўзбярэжжа, адначасна даследаваўшы некалькі астравоў-прывідаў, пра якія паведамляў Джэймс Рос у 1841 годзе. Аднак поспех гэтага плавання цалкам залежаў ад лядовай абстаноўкі, ветру і хвалявання[36].

 
«Скрозь ільды на аэраплане і з сабакамі». Вокладка студзеньскага выпуску часопіса Scientific American за 1922 года. Мастак перабольшыў памеры судна.

18 студзеня «Квэст» адправіўся да Паўднёвых Сандвічавых астравоў. Пераабцяжаранае судна не спраўлялася з хваляваннем і чэрпала ваду, неапраўдана вялікім апынуўся выдатак паліва. Прыйшлося адмовіцца ад наведвання вострава Бувэ і павярнуць на поўдзень. 4 лютага «Квэст» апынуўся перад абзой пакавых ільдоў[37]. Уайлд рызыкнуў увайсці ва льды, нягледзячы на ​​падзенне тэмпературы, і змог дасягнуць 12 лютага самага паўднёвага пункту ў гэтай экспедыцыі: 69° 17' пд. ш. на 17° 09' з. д. Пасля гэтага, каб не рызыкаваць суднам, прыйшлося паспешліва адступаць[38]. 18 лютага была здзейснена яшчэ адна беспаспяховая спроба прабіцца на поўдзень, пасля чаго «Квэст» накіраваўся да вострава Элефант. З 15 па 21 сакавіка судна было блакаванае льдамі, але 25 сакавіка ўсё ж такі дабралася да вострава Элефант  (англ.) (бел.[39]. Уайлд хацеў наведаць месца зімоўкі ў папярэдняй экспедыцыі, а таксама здабыць дастаткова марскіх сланоў, каб тапіць іх тлушчам паравы кацёл (у сумесі з вуглём). Тлушч быў падрыхтаваны, але месцы зімоўкі не ўдалося дасягнуць з-за дрэннага надвор'я. Дзякуючы спадарожнаму ветру 6 красавіка «Квэст» вярнуўся на Паўднёвую Георгію[40].

Вяртанне правіць

Каманда правяла ў Грутвікене месяц, адплыўшы ў Кейптаўн 8 мая. 20 мая «Квэст» зайшоў на Трыстан-да-Кунью, дзе Мэр павінен быў уручыць сцяг мясцовай скаўцкай арганізацыі[41]. Пасля пяцідзённай стаянкі каманда наведала астравы Непрыступны і Найтынгейл  (руск.) (бел., дзе былі сабраныя заабатанічныя і геалагічныя ўзоры[42]. 18 чэрвеня экспедыцыя прыбыла ў Кейптаўн, дзе яе членаў сустракалі як трыумфатараў. Каманду прыняў прэм'ер-міністр Паўднёва-Афрыканскага саюза Ян Смэтс  (нарв.) (бел., мноства запрашэнняў даслалі мясцовыя таварыствы і арганізацыі[41]. Уайлд збіраўся з надыходам вясны працягнуць спробы прабіцца на поўдзень, але ў Кейптаўн прыбыў даручэнец Роўэта з загадам перапыніць экспедыцыю і вяртацца[43]. Наведаўшы па шляху астравы Св. Алены, Ушэсця і Сан-Вісенці, «Квэст» увайшоў у гавань Плімута 16 верасня 1922 года, роўна праз год пасля пачатку паходу[44].

Пасля экспедыцыі правіць

Уайлд пісаў у справаздачы аб экспедыцыі, што вяртанне прайшло ціха і непрыкметна[44], хоць яго біёграф Мілс сцвярджаў, што ў гавані экспедыцыю сустракаў натоўп[45]. Навуковыя вынікі, дастаўленыя экспедыцыяй, былі нязначныя і былі апублікаваныя ў выглядзе дадаткаў да справаздачы Уайлда[46]. Паводле слоў Мілса, «гэтага відавочна недастаткова, каб паказаць вынікі года працы»[47]. Галоўнай прычынай было тое, што ўсё антарктычнае абсталяванне засталося ў Кейптаўне. Уайлд хацеў было памяняць мэту паходу і пачаць даследаванне Зямлі Грэяма  (англ.) (бел., але на Паўднёвай Георгіі не было нарт і ездавых сабак[48]. Самалёт так і застаўся разабраным у Кейптаўне, асноўная радыёстанцыя наогул не працавала, запасная мела далёкасць перадачы 250 міль (400 км) і не магла быць выкарыстана[49].

Біёлаг экспедыцыі Х. Уілкінс стаў вядомы як палярны лётчык, у 1928 годзе ён пераляцеў над праз Арктыку ад мыса Бараў да Шпіцбергена. У тым жа годзе ён выканаў першыя палёты над Зямлёй Грэяма ў Антарктыдзе. У 1930-я гады ён няўдала паспрабаваў даляцець да Паўднёвага полюса[50]. Джэймс Мэр, байскаўт экспедыцыі, удзельнічаў у некалькіх аўстралійскіх антарктычных экспедыцыях[51]. Пілот Кар, які не лётаў у экспедыцыі, даслужыўся да звання паветранага маршала[52].

Заўвагі правіць

  1. ↑ Fisher 1957, p. 449.
  2. ↑ An Antarctic Time Line 1519–1959. www.southpole.com. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 22 January 2011.
  3. ↑ а б Huntford 1985, p. 647.
  4. ↑ Huntford 1985, p. 653—658.
  5. ↑ Alexander, p. 192.
  6. ↑ Huntford, p. 653.
  7. ↑ Huntford 1985, p. 661—663.
  8. ↑ а б Fisher 1957, p. 435.
  9. ↑ Mill 1923, Appendix.
  10. ↑ Fisher 1957, p. 439—441.
  11. ↑ Fisher 1957, p. 441.
  12. ↑ а б в г Fisher 1957, p. 442—445.
  13. ↑ Huntford 1985, p. 680—682.
  14. ↑ "Shackleton to Sail to Antarctic Again". New York Times. June 29, 1921. p. 13.
  15. ↑ Fisher 1957, p. 446—449.
  16. ↑ Huntford 1985, p. 684—685.
  17. ↑ а б Fisher 1957, p. 446-449.
  18. ↑ Wild 1923, p. 13.
  19. ↑ Wild 1923, p. IX.
  20. ↑ Fisher 1957, p. 459-461.
  21. ↑ а б в г Huntford 1985, p. 684-685.
  22. ↑ Fisher 1957, p. 442-445.
  23. ↑ Fisher 1957, p. 464.
  24. ↑ а б Fisher 1957, p. 451-453.
  25. ↑ Wild 1923, p. 32.
  26. ↑ Huntford 1985, p. 683.
  27. ↑ а б Fisher 1957, p. 459—461.
  28. ↑ а б Mills 1923, p. 292—293.
  29. ↑ Huntford 1985, p. 688.
  30. ↑ Huntford 1985, p. 687.
  31. ↑ а б Fisher 1957, p. 471—473.
  32. ↑ Huntford 1985, p. 690.
  33. ↑ а б в Fisher 1957, p. 478—481.
  34. ↑ Wild 1923, p. 66.
  35. ↑ Fisher 1957, p. 481—483.
  36. ↑ Wild 1923, p. 73-75.
  37. ↑ Wild 1923, p. 88-91.
  38. ↑ Wild 1923, p. 115-121.
  39. ↑ Mills 1999, p. 304.
  40. ↑ Mills 1999, p. 305.
  41. ↑ а б Mills 1999, p. 306-308.
  42. ↑ Wild 1923, p. 206-214.
  43. ↑ Fisher 1957, p. 483.
  44. ↑ а б Wild 1923, p. 313.
  45. ↑ Mills 1999, p. 308.
  46. ↑ Wild 1923, p. 321-349.
  47. ↑ Mills 1999, p. 307.
  48. ↑ Wild 1923, p. 74-75.
  49. ↑ "The Voyage of the "Quest"". The Geographical Journal. 61: 74. February 1923.
  50. ↑ Fisher 1957, p. 494.
  51. ↑ Fisher 1957, p. 492.
  52. ↑ Fisher 1957, p. 489.

Літаратура правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Экспедыцыя_Шэклтана_—_Роўэта&oldid=4467807"