Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы»

Экспеды́цыя на «Паўднeвым Крыжы́», афіцыйна называлася Брыта́нскай антаркты́чнай экспеды́цыяй 1898—1900 гадоў (англ.: British Antarctic Expedition 1898–1900) — першая экспедыцыя, якая ажыццявіла зімоўку на Антарктычным мацерыку і ўпершыню разведала ўнутраную паверхню Шэльфавага ледавіка Роса, а таксама ўпершыню выкарыстала для даследавання лядовага мацерыка лыжы, нарты і ездавых сабак. Была дасягнута шырата 78° 50' пд. ш. — першы паўднёвапалярны рэкорд у гісторыі даследаванняў. Фінансавалася вядучым брытанскім выдаўцом таго часу — Джорджам Ньюнсам, афіцыйна праводзілася пад брытанскім сцягам, хоць начальнік экспедыцыі — Карстэн Борхгрэвінк і большая частка каманды былі нарвежцамі. Паспяховая зімоўка і выкарыстанне напрацаваных да таго часу метадаў вывучэння палярных рэгіёнаў адкрылі гераічны век антарктычных даследаванняў.

Брытанская антарктычная экспедыцыя
1898—1900

Экспедыцыйнае судна — барк «Паўднёвы Крыж»
Краіна  Вялікабрытанія
Дата пачатку 22 жніўня 1898
Дата заканчэння 1 красавіка 1900
Кіраўнік Карстэн Борхгрэвінк
Склад

29 чалавек, у тым ліку 10 у зімовачным атрадзе

Маршрут

Карта мыса Адэр, дзе праходзіла зімоўка
Дасягненні
  • Упершыню ў гісторыі палярных даследаванняў здзейснена зімоўка на Антарктычным мацерыку
  • Дасягнута шырата 78° 50′ пд.ш.
Адкрыцці
  • Бесперапынныя магнітныя і метэаралагічныя вымярэнні ў Антарктыдзе на працягу года запар
  • Сапраўды вылічана становішча Паўднёвага магнітнага полюса на 1899 год
Страты
  • Заолаг Нікалай Хансен сканаў 14 кастрычніка 1899 года
  • Харлуў Клоўстат, урач экспедыцыі, сканаў у 1900 годзе ад нявысветленых прычын
  • Ёрген Петэрсен, першы памочнік на «Паўднёвым Крыжы», сканаў у 1900 годзе падчас вяртання ў Аўстралію

Перадгісторыя правіць

Карстэн Борхгрэвінк — па паходжанні напалову англічанін — у 1888 годзе пераехаў у Аўстралію, дзе зацікавіўся антарктычнымі даследаваннямі[1][2]. У верасні 1894 года Борхгрэвінк наняўся матросам на шхуну «Антарктыка» ў экспедыцыю нарвежца Хенрыка Ёхана Буля (1844—1930), якога ў першую чаргу цікавілі перспектывы здабычы кітоў у Паўднёвым акіяне. Камандзірам судна быў наняты дасведчаны кітабой Леанард Крыстэнсен, была і невялікая навуковая каманда, у якую ўвайшоў Борхгрэвінк[3]. Плаванне пачалося няўдала: кітоў было вельмі мала, іх цяжка было шукаць. Буль і Крыстэнсен адважыліся ўвайсці ў пояс пакавых ільдоў, паколькі наяўнасць велізарных статкаў кітоў была там зафіксавана ўдзельнікамі папярэдніх экспедыцый[4]. Кітоў не ўдалося выявіць нават у моры Роса. 17 студзеня 1895 года судна дасягнула архіпелага Пасешн каля ўзбярэжжа Зямлі Вікторыі, на якім Джэймс Рос падняў брытанскі сцяг у 1841 годзе. Буль і Борхгрэвінк з'ехалі на бераг і пакінулі там запіску ў бляшанай банцы, каб засведчыць сваё дасягненне[5]. На востраве Борхгрэвінк выявіў лішайнікі, гэта быў першы доказ наяўнасці расліннасці на поўдзень ад Паўднёвага палярнага круга[6].

24 студзеня 1895 года «Антарктыка» дасягнула мыса Адэр на паўночным узбярэжжы Зямлі Вікторыі. У 1841 годзе камандзе Роса не ўдалося высадзіцца тут на мацерыковы бераг. 25 студзеня Булю, Крыстэнсену, Борхгрэвінку і 17-гадоваму новазеландцу Аляксандру фон Тунцельману ўдалося дабрацца да берага на шлюпцы. Пазней Борхгрэвінк і Крыстэнсен аспрэчвалі адзін у аднаго першынство высадкі на мацерыковым узбярэжжы[4]. Аднак існуе версія, што першым на ўзбярэжжы Антарктыды высадзіўся амерыканскі кітабой Джон Дэвіс у 1821 годзе (на Антарктычным паўвостраве). Магчыма, і іншыя кітабоі да 1895 года дасягалі антарктычнага ўзбярэжжа, але яны трымалі свае маршруты ў таямніцы[6]. На мысе Адэр Борхгрэвінк сабраў узоры горных парод і лішайнікаў, дастаўленыя ў Еўропу, яны выклікалі вялікую цікавасць сярод навукоўцаў, паколькі ў тыя часы сумняваліся ў здольнасці раслін выжываць у гэтакіх паўднёвых шыротах[7]. Таксама берагавая партыя абследавала бліжэйшыя наваколлі мыса на прадмет пошуку месца для будучай зімоўкі[7].

Пасля вяртання ў Мельбурн Буль і Борхгрэвінк сталі ворагамі: кожны з іх планаваў самастойную экспедыцыю ў Антарктыду, але з-за ўзаемнай канкурэнцыі іх намаганні не ўвянчаліся поспехам[5]. У справаздачах аб плаванні на «Антарктыцы» кожны празмерна выяўляў сваю ролю і не прызнаваў заслуг іншага[8].

Прыняўшы рашэнне правесці антарктычную экспедыцыю з зімоўкай на мысе Адэр, Борхгрэвінк адправіўся ў Лондан, дзе Каралеўскае геаграфічнае таварыства (КГТ) праводзіла VI Міжнародны геаграфічны кангрэс. Борхгрэвінк выступіў на яго пасяджэнні 1 жніўня 1895 года, апісаўшы ўмовы на мысе Адэр і іх прыдатнасць для зімоўкі навуковай экспедыцыі. Ён таксама заявіў, што схілы Антарктычнага ледніка палогія і ўнутраныя вобласці кантынента з'яўляюцца цалкам даступнымі з узбярэжжа[9]. Аднак ідэі Борхгрэвінка не былі падтрыманы, Кангрэс выдаў выніковую дэкларацыю агульнага характару, у якой навуковыя супольнасці па ўсім свеце заклікаліся разгледзець найбольш эфектыўныя метады асваення Антарктыкі. Гэтую працу меркавалася ажыццявіць да канца XIX стагоддзя[10].

Падрыхтоўка і фінансаванне правіць

Спачатку Борхгрэвінк разлічваў на супрацоўніцтва з У. Спірс Брусам, які планаваў на 1896 год уласную антарктычную экспедыцыю. Аднак пасля разрыву Борхгрэвінка і Буля ад сумеснай працы прыйшлося адмовіцца, так як Брус актыўна абмяркоўваў з Булем свае планы. Аб адмове ў супрацоўніцтве Борхгрэвінк паведаміў яму ў пісьмовым выглядзе[8].

 
Шаржыраваны партрэт Дж. Ньюнса, 1894 год.

Каралеўскае геаграфічнае таварыства адмовілася падтрымліваць Борхгрэвінка, так як яго прэзідэнт сэр Клемент Маркхэм з 1893 года распрацоўваў план нацыянальнай брытанскай экспедыцыі ў Антарктыду. Гэты праект у першую чаргу пераследваў палітычныя, а не навуковыя мэты: Каралеўскі ваенна-марскі флот павінен быў пацвердзіць сваё першынство ў палярных даследаваннях і вярнуцца ў Антарктыду пасля паўвекавога перапынку[11]. Маркхэм надзвычай варожа паставіўся да задум Борхгрэвінка, бо небеспадстаўна меркаваў, што прыватная ініцыятыва можа загубіць яго праект, які павінен быў ажыццяўляцца пад патранатам дзяржавы. Борхгрэвінк пазней нават параўнаў сябе з Сізіфам, якому ў адзіночку даводзілася каціць свой «Антарктычны камень»[10].

Лёсавызначальнай для планаў Борхгрэвінка стала сустрэча з сэрам Джорджам Ньюнсам, вядучым брытанскім выдаўцом таго часу. Да таго часу газетны магнат Альфрэд Хармсварт фінансаваў экспедыцыю Джэксана на Зямлю Франца-Іосіфа і абяцаў падтрымку Маркхэму[12]. Ньюнс быў гэтак уражаны планамі Борхгрэвінка, што прапанаваў аплаціць ўвесь кошт экспедыцыі, як мяркуецца, у аб'ёме 40 000 фунтаў стэрлінгаў[12]. Узамен ён патрабаваў манапольных правоў на выданне кнігі нарвежца. Дагавор выклікаў моцнае раздражненне Маркхэма, які заявіў, што гэтая «ўбогая нарвежская нікчэмнасць» адняла ў брытанцаў грошы, неабходныя ім для геаграфічных адкрыццяў, а дар Ньюнса дазволіў бы «паставіць на ногі» планаваную нацыянальную экспедыцыю[13].

Ньюнс разглядаў экспедыцыю Борхгрэвінка як альтэрнатыву брытанскай нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі і настаяў, што яна павінна прайсці пад брытанскім сцягам, што выклікала чарговы выбух абурэння ў Маркхэма[14]. Фактычна ж з 29 удзельнікаў экспедыцыі англічан было двое і адзін аўстраліец — астатнія нарвежцы[12]. Аднак паводле ўмоў дагавора Борхгрэвінк ўсяляк падкрэсліваў брытанскі характар ​​экспедыцыі: герцаг Ёркскі дазволіў падняць над экспедыцыйным суднам свой сцяг. Будучая экспедыцыя мела на палітычныя мэты: Борхгрэвінк браў з сабой 500 бамбукавых жэрдак з маленькімі «Юніён Джэкамі» — трэба было пашырыць тэрыторыю Брытанскай Імперыі[15].

Планы і мэты правіць

Борхгрэвінк вырашаў як камерцыйныя, так і навуковыя задачы. Выявіўшы на мысе Адэр вялікія паклады гуана падчас плавання 1894—1895 гадоў, ён хацеў заснаваць кампанію для яго здабычы, але гэты план так і не быў ажыццёўлены[15]. У шматлікіх лістах, адрасаваных розным навуковым таварыствам свету, Борхгрэвінк падкрэсліваў, што яго экспедыцыя дасць магчымасць вырашыць многія пытанні метэаралогіі, біялогіі і заалогіі, зямнога магнетызму, картаграфіі, у тым ліку дакладнае месцазнаходжанне Паўднёвага магнітнага полюса  (руск.)[16]. Пісаў ён і пра выдатныя геаграфічныя адкрыццяя, быць можа нават — дасягненне геаграфічнага Паўднёвага полюса[15]. Зрэшты, ужо удзельнік экспедыцыі Р. Скота — геолаг Рэйманд Прыстлі — пісаў, што Борхгрэвінк выбраў месца правядзення сваёй экспедыцыі выпадкова, толькі таму, што ўжо пабываў на ім[17]. Не маючы ўяўлення пра будову Антарктыды, ён не ведаў, што становішча мыса Адэр выключае любыя сур'ёзныя даследаванні ўнутраных раёнаў кантынента, а мясцовасць вакол яго амаль непраходная[18].

Рыштунак, каманда правіць

 
Борхгрэвінк у Антарктыдзе.
 
Луіс Бернакі.

Для экспедыцыі Борхгрэвінк набыў драўляны паруснік «Полукс». Гэта быў кітабоец, пабудаваны на верфі вядучага нарвежскага суднабудаўніка — Коліна Арчэра[19]. Судна было неадкладна перайменавана ў «Паўднёвы Крыж»[20]. Перад адплыццём барк быў абсталяваны дапаможнай паравой машынай, ён меў водазмяшчэнне 520 тон і грузапад’ёмнасць 276 тон, даўжыня яго сягала 146 футаў (45 м)[19]. Маркхэм, каб дапячы свайму канкурэнту і сарваць яго адпраўленне, нават ставіў пад сумнеў мараходныя якасці «Паўднёвага Крыжа», нягледзячы на ​​тое, што судна вытрымала ўсе выпрабаванні ў антарктычных водах[21]. Судовая каманда на «Паўднёвым Крыжы» складалася з 19 нарвежцаў пад кіраўніцтвам капітана Бернарда Енсена. Енсен быў дасведчаным арктычным штурманам і ўдзельнічаў з Борхгрэвінкам і Булем у антарктычным плаванні 1894—1895 гадоў[22].

Рыштунак экспедыцыі быў вельмі разнастайным. Для зімоўкі былі пашыты касцюмы з аленевых шкур па эскімоскім узоры, а для больш мяккага надвор’я — адзенне з вярблюджай воўны фірмы Jaeger. Асаблівая ўвага надавалася абутку — меліся цяжкія боты, знутры абабітыя аўчынай, а таксама боты з фланэлевай абкладкай. Правіянт быў вельмі разнастайным, уключаючы мноства відаў сушоных і сублімаваных прадуктаў, а таксама кансерваў. Р. Прыстлі, які пабываў на базе Борхгрэвінка ў 1911 годзе, асабліва хваліў шакаладныя цукеркі з цытрынавым сокам, прызначаныя для здаволення смагі ў санных паходах[23]. Мелася таксама тона сметанковага масла і тона мармеладу, па 5850 фунтаў кансерваванай свініны і ялавічыны (па 2653 кг), 1300 слоікаў швейцарскага згушчанага малака і нават шампанскае, узятае для святкавання дасягнення Паўднёвага полюса[15].

Усё зімовачнае абсталяванне было нарвежскай вытворчасці: лыжы, нарты, разборныя каякі, шаўковыя палаткі, паходны алюмініевы посуд і прымус. Было ўзята і зброя — ніхто не мог сказаць, якія істоты водзяцца ў зусім невядомай краіне, таму меліся рэвальверы на кожнага члена каманды, 12 паляўнічых дубальтовак і па 12 наразных стрэльбаў рознага калібра. Р. Прыстлі здзіўляўся з нагоды велізарнай колькасці узятых боепрыпасаў[23].

Было закуплена 90 ездавых лаек, у асноўным з басейна Пячоры і з паўвострава Канін, сабакі і іх дастаўка абышліся спонсару ў 2000 фунтаў стэрлінгаў. Для падтрымання сабак у форме меліся 28 тон рыбінага тлушчу, сушаная рыба і нават аўсяныя галеты, якія змяшчаюць 50 % сала[15].

 
Колбек у 1903 годзе.

Для зімоўкі Борхгрэвінк адабраў 10 чалавек, з якіх пяцёра былі нарвежцамі, двое — англічанамі, адзін — аўстралійцам. Кіраўніком навуковай групы быў ураджэнец Бельгіі, фізік з Тасманіі Луіс Бернакі, супрацоўнік Абсерваторыі Мельбурна. Бернакі ў 1897 годзе збіраўся прыняць удзел у Бельгійскай антарктычнай экспедыцыі барона дэ Жэрлаша, але яна не стала заходзіць у Аўстралію, а вучоны апынуўся ў складаным фінансавым становішчы. З Аўстраліі Бернакі з’ехаў у Лондан, дзе і наняўся ў каманду Борхгрэвінка[22]. У 1901 годзе ён апублікаваў свае ўспаміны аб першай зімоўцы ў Антарктыцы, быўшы вельмі крытычна настроеным у адносінах да Борхгрэвінка. У тым жа годзе ён увайшоў у склад каманды капітана Скота і зноў адправіўся ў Антарктыду[24].

Англічанінам быў Уільям Колбек (1871—1930), лейтэнант рэзерву Каралеўскага ВМФ. Каб удзельнічаць у экспедыцыі, ён прайшоў курс магнетызму ў абсерваторыі К’ю[25]. У 1902 годзе Колбек прыме камандаванне дапаможным суднам SY Morning, адпраўленым Маркхэмам на дапамогу Скоту ў Антарктыду. Галоўным заолагам экспедыцыі быў нарвежац Нікалай Хансен, выпускнік Універсітэта Крысціяніі, яго асістэнтам быў другі англічанін у камандзе — Х’ю Блэквэл Эванс, які паспеў да таго часу паўдзельнічаць у падарожжы на Кергелен[26]. Лекарам экспедыцыі быў нарвежац Харлуў Клоўстат, які да таго служыў у лякарні для псіхічнахворых у Бергене[22]. У склад зімовачнага атрада ўваходзілі таксама: рознарабочы Антон Фоўгнер, кухар Кулбейн Элефсен і двое каюраў — Пер Савіо і Оле Мусцье. Каюры былі саамы па нацыянальнасці, Борхгрэвінк называў іх на нарвежскі манер «фінамі»[26], яны былі таксама самымі маладымі людзьмі ў экспедыцыі — адпаведна, 21 і 20 гадоў[26]. Борхгрэвінк вельмі высока адгукаўся пра вытрымку, смеласць і розум Савіо, які быў таксама выдатным лыжнікам[22].

Ход экспедыцыі правіць

Шлях у Антарктыду правіць

 
Зімоўе Борхгрэвінка на мысе Адэр. Складское памяшканне мае плоскі дах. Фота 1992 года.

«Паўднёвы Крыж» пакінуў Лондан 22 жніўня 1898 года, удастоіўшыся візіту герцага Ёркскага (будучага караля Георга V), які ўручыў экспедыцыі свой сцяг[27]. На судна было пагружана 90 сібірскіх лаек, якіх упершыню меркавалася выкарыстоўваць як цяглавую сілу ў антарктычнай экспедыцыі. Асноўныя запасы правіянту і паліва прынялі ў Хобарце, адкуль экспедыцыя адплыла 19 снежня. 23 студзеня 1899 года экспедыцыя перасекла Паўднёвы палярны круг, у той жа дзень увайшоўшы ў палі пакавых ільдоў, якія перасякалі 3 тыдні. Мыс Адэр убачыла 16 лютага, а 17 лютага «Паўднёвы Крыж» кінуў якар[28].

Борхгрэвінк вырашыў зімаваць у тым жа месцы, куды яны з Булем высадзіліся ў 1895 годзе. Тут меўся доўгі галечны пляж, які з'яўляецца прытулкам адной з найбуйнейшых папуляцый пінгвінаў Адэлі. Пінгвіны гулялі ў планах начальніка не апошнюю ролю, з'яўляючыся рэзервовай крыніцай ежы і паліва[29]..

 
Калонія пінгвінаў на мысе Адэр. Фота 2001 года.

Выгрузка пачалася адразу ж пасля прыбыцця — 17 лютага. У першую чаргу на бераг спусцілі зграю сабак (іх засталося 75), а таксама каюраў, каб тыя за імі прыглядалі. На працягу 12 дзён былі выгружаны ўсе матэрыялы і харчы, а таксама сабраны прывезеныя з сабой два драўляныя нарвежскія дамы: адзін прызначаўся для жылля, другі служыў складам. У 180 м ад хаты была таксама ўзведзена хаціна для магнітных назіранняў, каб навукоўцы не пакутавалі ад ветру, гэта былі першыя пабудовы, узведзеныя на Антарктычным кантыненце. Жылая хаціна апынулася занадта цеснай для размяшчэння 10 чалавек, Бернакі нават сцвярджаў, што агульная яе плошча не перавышала 15 квадратных футаў[30]. Сабак размясцілі ў будках, збудаваных з харчовых скрынь. 2 сакавіку 1899 года зімоўе было ахрышчана «лагерам Рыдлі» — у гонар дзявочага прозвішча маці Борхгрэвінка, быў узняты сцяг, які быў уручаны герцагам Ёркскім. У той жа дзень «Паўднёвы Крыж» адплыў у Аўстралію[15]. Ужо 20 сакавіка пачаўся моцны шторм, які садзьмуў большасць сабачых будак і разнёс у шчэпкі шлюпку, якая была ў зімоўшчыкаў. Прыйшлося паспешліва ўмацоўваць трасамі дах дома, каб яго не знесла ветрам.

Унутры хаціны знайшлося месца для майстэрні і цёмнага закутка для праяўкі фатаграфій. Памяшканне асвятлялася праз вокны з падвойным шкленнем, абсталяваныя аканіцамі. Па знешніх сценах былі ўсталяваныя койкі, пасярэдзіне размяшчаліся печ і агульны стол у форме літары «L»[15]. Пакуль не пачалася паўднёвая зіма, члены каманды паспелі здзейсніць пробны санкавы паход па марскім лёдзе і правялі здымку ўзбярэжжаў Заліва Робертсана, а таксама ўзялі біялагічныя ўзоры. Паспяхова ішло і паляванне: зімоўшчыкі забілі мноства цюленяў і пінгвінаў на мяса і паліва. З надыходам палярнай ночы — сярэдзіны мая — рэзка сапсавалася надвор'е[28].

Зімоўка правіць

 
Малюнкі і надпісы Кулбейна Элефсена на столі над яго ложкам у зімовачнай хаціне. Фота 2001 года.

У палярную ноч каманда была вымушана сядзець у цеснай хаціне з-за надзвычай дрэннага надвор'я. Бернакі паўжартам заяўляў, што гэта было сур'ёзнае выпрабаванне, якое гартуе характар. Бернакі ж сведчыў, што Борхгрэвінк не быў добрым начальнікам[24]. Ён быў праціўнікам субардынацыі, таму каманда жыла ў абстаноўцы «дэмакратычнай анархіі», у імя якой даводзілася мірыцца з брудам, бязладзіцай і гультайствам[31]. У камандзе Борхгрэвінка не было прафесійных спецыялістаў па геафізіцы і метэаралогіі, людзі не ўмелі карыстацца адпаведнымі інструментамі, цяжка было прымусіць іх праводзіць рэгулярныя назіранні. Бернакі дакараў Борхгрэвінку за навуковую некампетэнтнасць і няздольнасць самому правесці нават простыя вымярэнні[15]. Тым не менш, навуковую праграму ўдавалася выконваць, калі дазваляла надвор'е, людзі здзяйснялі прагулкі па-за хацінай, пазней была ўладкаваная саўна, ізаляваная звонку снегам. Зімоўшчыкі ладзілі імправізаваныя канцэрты, навукоўцы чыталі лекцыі, часам нават з паказам дыяпазітываў. Тым не менш, бестурботнасць начальніка і падначаленых прыводзіла да сур'ёзных здарэнняў: пакінутыя падпаленымі свечкі справакавалі пажар у хаціне, а аднойчы каманда ледзь не ўчадзела ад няспраўнай вугальнай печы[28].

Былі праблемы і іншага роду: хоць каманда была выдатна забяспечаная правіянтам, але па недаглядзе слодычы засталіся на судне або былі з'едзены яшчэ падчас марскога пераходу, што адзначаў Колбек. Хоць у спісе рыштунку было 500 кг тытуню, але амаль увесь ён апынуўся жавальным, і курцы жорстка пакутавалі[15].

 
Колбек, Бернакі і Эванс разбіраюць цюленя.

У канцы палярнай зімы захварэў заолаг Н. Хансен, 14 кастрычніка ён памёр, відавочна, з-за расстройства стрававальнага апарата. Ён стаў першым чалавекам, памерлым і пахаваным на Антарктычным мацерыку. Ён завяшчаў пахаваць сябе на вяршыні скалы. Магіла была зроблена ў мёрзлым грунце з дапамогай дынаміту, на яе паставілі памятны крыж. Прыстлі пісаў, што да 1911 года яго паваліла і знесла ветрам, але англічане аднавілі яго і нават напісалі эпітафію[32]. Хансен ажаніўся ўсяго за месяц да свайго прызначэння, яго дачка нарадзілася ўжо пасля ад'езду бацькі ў Антарктыду[26].

Пасля наступлення палярнай вясны Борхгрэвінк планаваў шырокія санкавыя паходы на нартах, запрэжаных сабакамі. Аказалася, аднак, што зімоўе адрэзана ад унутраных раёнаў кантынента горнымі хрыбтамі, а перасоўванне ўздоўж узбярэжжа небяспечна з-за зрухаў лёду і моцных стокавых вятроў, якія разносілі паўсюль пыл гуана. У выніку экспедыцыя працавала амаль выключна ў ваколіцах заліва Робертсана[33]. Быў адкрыты невялікі востраў, названы імем Герцага Ёркскага (71° 38' пд. ш., 170° 04' у. д.), аднак Скоту на «Дыскаверы» не ўдалося пацвердзіць яго існаванне, і востраў быў пераадкрыты значна пазней[34].

Плаванне ў мора Роса. Вяртанне правіць

 
Колбек ля паветкі для магнітных даследаванняў.

«Паўднёвы Крыж» вярнуўся на мыс Адэр з Аўстраліі 28 студзеня 1900 года. Борхгрэвінк, мабыць, спачатку хацеў згарнуць лагер і забраць усю маёмасць з сабой, але ўжо 2 лютага каманда пагрузілася на карабель і пачалося плаванне на поўдзень — у мора Роса. Удзельнікі экспедыцыі «Дыскаверы», якія былі на мысе Адэр праз два гады, сведчаць, што каманда Борхгрэвінка фактычна кінула сваю маёмасць, пакінуўшы хаос на беразе. Там засталіся запасы, па меншай меры, на год, якія спатрэбіліся потым спадарожнікам Скота[15].

«Паўднёвы Крыж» рухаўся на поўдзень уздоўж узбярэжжа Зямлі Вікторыі, адкрываючы па шляху астравы, адзін з якіх быў названы ў гонар Клемента Маркхэма, нязменна варожа настроенага да Борхгрэвінка. Затым каманда наведала востраў Роса і паспрабавала высадзіцца ля мыса Крозіа блізу вулкана Тэрор. Тут пры высадцы ледзь не патанулі Борхгрэвінк і капітан Енсен[35]. Наступнае плаванне ўздоўж ледзянога бар'ера паказала, што яго краі адступілі на 30 міль (48 км) на поўдзень, у параўнанні з 1840-мі гадамі. Аднак Борхгрэвінк хацеў высадзіцца на ўзбярэжжы, і неўзабаве была выяўлена бухта, якая глыбока ўдавалася ў бар'ер, чые краі былі досыць палогія для пад'ёму.

16 лютага 1900 года Борхгрэвінк, Колбек і Савіо з сабакамі і нартамі высадзіліся на беразе, а затым, узлезшы на бар'ер, рушылі на поўдзень, дасягнуўшы 78° 50' пд. ш. Блізу месца высадкі Борхгрэвінка ў 1911 годзе Амундсен уладкаваў сваю базу «Фрамхейм». Далей «Паўднёвы Крыж» рушыў у зваротны шлях, робячы прыпынак на в. Франкліна ля ўзбярэжжа Зямлі Вікторыі для магнітных назіранняў. Яны паказалі, што полюс размешчаны на паўночны захад ад таго месца, чым меркавалася[35]. Зноў Паўднёвы палярны круг быў памежаваны Борхгрэвінкам 28 лютага. 1 красавіка каманда шчасна вярнулася ў Новую Зеландыю[33]. Харлуў Клоўстат, лекар экспедыцыі на «Паўднёвым Крыжы», сканаў пасля вяртання ў 1900 годзе ад нявысветленых прычын. Ёрген Петэрсен, першы памочнік на «Паўднёвым Крыжы», памёр у 1900 годзе падчас вяртання ў Аўстралію[36].

Барк «Паўднёвы Крыж» быў прададзены цюленебойнай кампаніі. У сакавіку 1914 года ён быў разбіты льдамі ля паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа Ньюфаўндленда, пры гэтым было выратавана 30 чалавек, выяўлена 40 мёртвых цел і 30 чалавек былі абвешчаныя прапаўшымі без вестак[15].

Пасля вяртання правіць

Борхгрэвінк выявіў, што яго экспедыцыя перакрэсліла мноства чужых планаў, а грамадскае меркаванне пільна сочыць за нацыянальнай антарктычнай экспедыцыяй. Роберт Скот быў прызначаны яе начальнікам 11 чэрвеня — праз пяць дзён пасля вяртання Борхгрэвінка ў Лондан[37]. Акрамя незадаволенага Маркхэма, і У. Спірс Брус скардзіўся, што нарвежац вымусіў яго адмовіцца ад распрацаваных планаў[8]. Ньюнс шырока рэкламаваў дасягненні Борхгрэвінка ў сваіх выданнях, аднак англійская публіка не жадала ўспрымаць поспеху экспедыцыі, якая была англійскай толькі па назве. Не дапамагло і папулярнае апісанне экспедыцыі First on the Antarctic Continent, выпушчанае ўжо ў 1901 годзе[1].

Кніга аб экспедыцыі была напісана ў публіцыстычным стылі, верагодна, да яе прыклалі руку рэпарцёры Ньюнса. Борхгрэвінк не шкадаваў выразаў для апісання свайго поспеху і прыгажосцей Антарктыды, якую параўноўваў з Кландайкам. У кнізе апісваліся і сур'ёзныя навуковыя адкрыцці: было дакладна вызначана бягучае становішча Паўднёвага магнітнага полюса, апісаны новыя віды насякомых і воднай фаўны, бесперапынныя магнітныя і метэаралагічныя назіранні на працягу года, нарэшце, заваяванне 78° 50' пд. ш. — «Самага паўднёвага пункту, калі-небудзь дасягнутага чалавекам»[38]. У 1905 году Борхгрэвінк апублікаваў сваю кнігу на дацкай мове (яна ж - літаратурная нарвежская таго часу), яе тэкст уяўляе сабой пашыраную версію англійскага выдання[39].

Рэкламны стыль кнігі павінен быў затушаваць той факт, што сур'ёзных дасягненняў у геаграфічнай навуцы экспедыцыя Борхгрэвінка не прадэманстравала[11]. Існуе таксама меркаванне, што гібель Н. Хансена не дазволіла атрымаць шэраг важных прыродазнаўчагістарычных дадзеных[40]. Хансен прадстаўляў у экспедыцыі Музей натуральнай гісторыі ў Лондане, яго кіраўніцтва вінаваціла Борхгрэвінка ў адказнасці за смерць заолага і за недаатрыманыя музеем узоры і экспанаты.

За межамі Вялікабрытаніі Борхгрэвінк карыстаўся вялікай папулярнасцю: яго ўдастоіла ўзнагароды Нацыянальнае геаграфічнае таварыства ЗША, а кароль Швецыі і Нарвегіі Оскар II узвёў у рыцары св. Олафа  (руск.)[3]. Ужо ў 1929 годзе стортынг прысудзіў Борхгрэвінку ганаровы аклад у 3000 нарвежскіх крон за яго заслугі. Ён таксама быў удастоены вышэйшых узнагарод Даніі і Аўстра-Венгрыі. На думку гісторыка Д. Крэйна, «калі б Борхгрэвінк быў брытанскім марскім афіцэрам, у Англіі сур'ёзней паставіліся да яго дасягненняў»[11]. Фрыцьёф Нансен палічыў Борхгрэвінка ашуканцам і катэгарычна адмовіўся з ім сустракацца[41].

Толькі ў 1930 годзе прыйшло запозненае прызнанне Каралеўскага геаграфічнага таварыства, якое ўручыла нарвежцу залаты медаль, заявіўшы, што маштабы дасягнення Борхгрэвінка і пераадолены ім цяжкасці доўгія гады недаацэньваліся. Пры гэтым асабліва падкрэслівалася, што экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы» праводзілася пад брытанскім сцягам і за кошт брытанскай спонсарскай падтрымкі[5].

Літаратура правіць

  • Borchgrevink C. First on the Antarctic Continent. — London: George Newnes Ltd, 1901.
  • Crane D. Scott of the Antarctic. — London: Harper Collins, 2005.
  • Fiennes R. Captain Scott. — London: Hodder & Stoughton, 2003. — 508 p.
  • Fleming F. Ninety Degrees North. — London: Granta Publications, 2002.
  • Huntford R. Nansen. — London: Abacus, 2001.
  • Huntford R. The Last Place on Earth. Scott and Amundsen's Race to the South Pole. — N. Y.: The Modern Library, 1999.
  • Huntford R. Shackleton. — London: Hodder & Stoughton, 1985.
  • Huxley E. Scott of the Antarctic. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1977.
  • Jones M. The Last Great Quest: Captain Scott's Antarctic Sacrifice. — Oxford: Oxford University Press, 2003.
  • Mill H. R. The Siege of the South Pole. — London: Alston Rivers, 1905.
  • Preston D. A First Rate Tragedy: Captain Scott's Antarctic Expeditions Constable. — London: Constable, 1999.
  • Riffenburgh B. Encyclopedia of the Antarctic. — London: Routledge, 2006.
  • Speak P. William Speirs Bruce: Polar Explorer and Scottish Nationalist. — Edinburgh: National Museums of Scotland, 2003.

Заўвагі правіць

  1. а б Swan, R.A.. Borchgrevink, Carsten Egeberg (1864–1934)(недаступная спасылка). Australian Dictionary of Biography. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2012. Праверана 12 February 2012.
  2. Australian Antarctic Division(недаступная спасылка). Australian Government: Department of the Environment. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 12 February 2012.
  3. а б Norway's Forgotten Explorer(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 12 February 2012.
  4. а б The First Landing on the Antarctic Mainland(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 12 February 2012.
  5. а б в Carsten Borchgrevink (1864–1934)(недаступная спасылка). South-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 12 February 2012.
  6. а б Riffenburgh 2006, p. 677—678.
  7. а б Borchgrevink 1901, p. III.
  8. а б в Speak 2003, p. 38—40.
  9. Borchgrevink 1901, p. 4—5.
  10. а б Borchgrevink 1901, p. 9—10.
  11. а б в Crane 2005, p. 75.
  12. а б в Jones 2003, p. 59.
  13. Huxley 1977, p. 25.
  14. Preston 1999, p. 14.
  15. а б в г д е ё ж з і к Harrowfield, David. The Southern Cross Expedition(недаступная спасылка). University of Canterbury. Архівавана з першакрыніцы 14 лютага 2012. Праверана 12 February 2012.
  16. Antarctic Explorers – Carsten Borchgrevink(недаступная спасылка). www.south-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 27 March 2012. Р. 1
  17. Пристли 1989, с. 15.
  18. Crane 2005, p. 74—75.
  19. а б Borchgrevink 1901, p. 10—11.
  20. The Forgotten Expedition. Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2012. Праверана 10 August 2008.
  21. Preston 1997, p. 16.
  22. а б в г Borchgrevink 1901, p. 13—19.
  23. а б Пристли 1989, с. 80.
  24. а б Crane 2005, p. 74.
  25. Crane 2005, p. 232—233.
  26. а б в г Norway's Forgotten Explorer(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 27 March 2012.
  27. Borchgrevink 1901, p. 22.
  28. а б в Antarctic Explorers – Carsten Borchgrevink(недаступная спасылка). www.south-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 27 March 2012.
  29. Preston 1997, p. 14.
  30. Crane 2005, p. 153.
  31. Fiennes 2003, p. 43.
  32. Пристли, 1989 & 53—54.
  33. а б The Forgotten Expedition(недаступная спасылка). Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2009. Праверана 28 March 2012.
  34. United States Geographic Survey
  35. а б Antarctic Explorers – Carsten Borchgrevink(недаступная спасылка). www.south-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 15 лістапада 2012. Праверана 10 August 2008.
  36. Norway's Forgotten Explorer. Antarctic Heritage Trust. Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2012. Праверана 10 August 2008.
  37. Crane 2005, p. 89.
  38. Borchgrevink 1901, p. 7.
  39. Carsten Egeberg Borchgrevink. Nærmest sydpolen aaret 1900. — København og Kristiania: Gyldendalske boghandel nordisk forlag, 1905
  40. Mill 1905, p. 403.
  41. Huntford 2001, p. 468.