Эпістэмалогія

Эпістэмалогія (ад грэч. ἐπιστήμη [эпіст'еме] веды + логія), Гнасеалогія (ад грэч. γνῶσις веды + логія) — вучэнне аб пазнанні; філасофскі тэрмін, які ўжываецца для абазначэння тэорыі навуковага пазнання. Вывучае суадносіны суб'екта і аб'екта ў працэсе пазнавальнай дзейнасці, магчымасці і межы пазнання свету чалавекам, шляхі і сродкі дасягаення ісціны.

У навуковы ўжытак увёў шатландскі філосаф Дж.Фер’е («Асновы метафізікі», 1854 г.), які падзяляў філасофію на анталогію і эпістэмалогію. У дачыненні да гісторыі — тэорыя гістарычнага пазнання.

Гнасеалогія даследуе: месца і ролю ведаў у адносінах чалавека да сусвету, у развіцці індывідуальнасці чалавека (асобы) і ў эвалюцыі грамадства, яго трансфармацыі; асаблівасці пазнання як спецыялізаванай дзейнасці і шляхі яго ўваходжання ў іншыя віды дзейнасці; суадносіны пачуццёвага і рацыянальнага ў працэсе пазнання, перадумовы і крытэрыі сапраўднасці ведаў, суадносіны паміж ісціннасцю і памылковасцю апошніх.

Гісторыя вучэння фактычна пачынаецца з пытання аб тым, што такое веды, чым яны забяспечваюцца (пачуццямі ці розумам). Платон сцвярджаў, што сапраўдныя веды маюць агульнаабавязковы характар, г. зн. не залежаць ад індывідуальных асаблівасцей суб'екта. Арыстоцель абгрунтоўваў тэзіс пра адзінства ведаў і прадмета пазнання, пра лагічную структуру пазнавальнага працэсу. У XVII—XVIII ст. Ф. Бэкан, Р. Дэкарт, Г. Лейбніц, Д. Дзідро і інш. раскрылі вялікую ролю навуковых метадаў, своеасаблівасць спалучэння пачуццёвых і рацыянальных момантаў у пазнавальным працэсе, суадносіны з рэчаіснасцю. Прадстаўнікі нямецкай класічнай філасофіі ХІХ ст. (І. Кант, Г. Гегель і інш.) абгрунтавалі неабходнасць пераадолення разрыву паміж гаасеалагічнай і анталагічнай праблематыкай, дыялектычнае адзінства эмпірычнага і рацыянальнага ў працэсе пазнання, наяўнасць узаемапераходаў гэтых катэгорый, узаемасувязь тэарэтычнага і практычнага розуму. Марксісцкая гнасеалогія асабліва падкрэслівала дзейсную прыроду пазнання, ролю практыкі як асновы і крытэрыю сапраўднасці ведаў, значэнне пазнання ў перабудове навакольнага асяроддзя, перш за ўсё сацыяльнай рэчаіснасці. Філасофская фенаменалогія (Э. Гусерль і інш.) лічыць, што найбольш фундаментальнай характарыстыкай пазнавальнага працэсу з'яўляецца інтэнцыяльнасць — скіраванасць свядомасці на прадмет пазнання. У сярэдзіне і канцы ХХ ст. прадстаўнікі аналітычнай філасофіі (Б. Расел, Дж. Мур, Р. Карнап і інш.) прааналізавалі месца і ролю знакава-сімвалічных сродкаў навуковага мыслення, спосабы верыфікацыі навуковых ведаў. Усё большае значэнне аддаецца распрацоўцы агульнаметадалагічных праблем развіцця навукі, яе сацыяльнай прыроды.

Тыпалогія і асаблівасці

З пункту гледжання таго, якія праблемы знаходзяцца ў фокусе ўвагі пры даследаванні, адрозніваюць класічную і некласічную эпістэмалогію; для кожнага з названых тыпаў характэрныя пэўныя асаблівасці.

Асаблівасці класічнай эпістэмалогіі

1. Крытыцызм. Эпістэмалогія можа разглядацца як крытыка таго ўяўлення пра веданне, якое прапануецца ў рамках звычайнага здаровага сэнсу, навуковых канцэпцый ці іншых філасофскіх сістэм; яна пачынаецца з разгляду праблемы суадносін ілюзіі і рэальнасці, а таксама з правядзення адрозненняў паміж меркаваннем і веданнем. Разважанні на гэтую тэму ўтрымліваюцца ўжо ў дыялогах Платона, які прыйшоў да высновы аб тым, што да ліку неабходных характарыстык веды павінна адносіцца не толькі адпаведнасць інфармацыі рэальнаму становішчу спраў, але і яе абгрунтаванасць; пасля, пачынаючы з XVII стагоддзя, адпаведная праблематыка аказваецца ў цэнтры ўвагі заходнееўрапейскай філасофіі, і менавіта ў гэты перыяд ажыццяўляецца так званы «Эпістэмалагічны паварот». Актыўна абмяркоўваецца пытанне аб тым, што можа лічыцца дастатковым абгрунтаваннем ведання; эпістэмалогія крытыкуе сістэмы веды, якія склаліся, адштурхваючыся ад нейкага ідэалу веданяя. Гэты працэс прымае розныя формы: напрыклад, Ф. Бэкан і Р. Дэкарт крытыкавалі схаластычную метафізіку і перыпатэтычную навуку, Дж. Берклі — матэрыялізм і некаторыя асноватворныя ідэі навукі Новага часу, І. Кант — традыцыйную анталогію і некаторыя навуковыя дысцыпліны, напрыклад, рацыянальную (гэта значыць тэарэтычную) псіхалогію. Эпістэмалагічны крытыцызм аказаў ўплыў на А. Эйнштэйна, які выкарыстаў канцэпцыю Э. Маха пры стварэнні спецыяльнай тэорыі адноснасці, а таксама выявіўся ў выкарыстанні К. Поперам прынцыпу фальсіфікацыі ў яго імкненні размежаваць навуковае і ненавуковае веданне.
2. Фундаменталізм і нарматывізм. Патрабаванне абгрунтаванасці распаўсюджваецца таксама і на ідэал веды; адпаведна, неабходна выявіць нейкі падмурак, базу для ўсіх чалавечых ведаў, якая не падвяргаецца якім-небудзь сумневам і забяспечвае распазнаванне ведання і не-ведання. З гэтага пункту гледжання ключавым можа лічыцца паняцце нормы і адпаведнасці гэтай норме, з абавязковым правядзеннем адрознення паміж фактычна існуючым і належным. Такім чынам, да крытычнай функцыі эпістэмалогіі дадаецца функцыя культурнай легітымацыі пэўных відаў веды. У новаеўрапейскай навуцы, да прыкладу, базавым лічылася веданне, заснаванае на эксперыменце, гэта значыць вопыце, які атрымліваеўся ў спецыяльна створаных умовах на аснове матэматычнага мадэлявання аб'екта, у супрацьлегласць апісальных ведаў. Таксама ў новы час эпістэмалагічная канцэпцыі падзяляюцца на два кірункі — эмпірызм (пазіцыя, у адпаведнасці з якой крытэрыем абгрунтаванасці ведаў з'яўляецца ступень яго адпаведнасці пачуццёваму досведу чалавека) і рацыяналізм (кропка гледжання, якая абвяшчае, што веданне павінна ўпісвацца ў сістэму «прыроджаных ідэй» альбо катэгорый і схем розуму, існуючых апрыёры). Акрамя таго, у адносінах да нормы існуе падзел эпістэмалогіі на псіхалагістычны і антыпсіхалагістычны напрамкі. З пункту гледжання психологистов норма, якая абгрунтоўвае веданне, змяшчаецца ў эмпірычных фактах свядомасці, тады як антипсихологисты пярэчаць супраць такога прадстаўлення.
3. Суб'ектацэнтрызм. Падставай для ўсёй сістэмы веды служыць факт існавання таго, хто пазнае, суб'екта; гэты факт самадакладны (паводле Р. Дэкарта) і бясспрэчны, у той час як усё іншае можа быць паспяхова падвергнута сумневу (тым самым уласцівы эпістэмалогіі крытыцызм ўзмацняецца). Веданне аб тым, што знаходзіцца па-за свядомасці, з'яўляецца апасродкаваным (тады як веданне таго, што прысутнічае ў свядомасці, лічыцца непасрэдным), і ў сувязі з гэтым узнікае яшчэ адна ключавая эпістэмалагічная праблема, а менавіта — якім чынам наогул магчыма пазнаваць навакольны свет і свядомасць іншых суб'ектаў. Пошук вырашэння гэтага пытання выклікаў цяжкасці ў даследчыкаў і філосафаў, асабліва ў прыхільнікаў ідэй матэрыялізму і рэалізму. У некаторых канцэпцыях прапаноўвалася зняць паказаную праблему як такую, прызнаўшы адзінай рэальнасцю прытомнасць суб'екта і разглядаючы свет альбо як сукупнасць адчуванняў (у эмпірызме), альбо рацыяналістычна — як разумовы канструкт, спараджэнне розуму. Пасля Дэкарта праводзілася таксама распазнаванне эмпірычнага і трансцэндэнтальнага суб'ектаў, апошні з якіх уяўляўся крыніцай таго, што эмпірычны суб'ект ўсведамляе як існасць аб'ектыўна. Існавалі таксама некаторыя памежныя ў адносінах да класічнай эпістэмалогіі канцэпцыі, да прыкладу — вучэнні Г. Гегеля або К. Попера, стваральнікі якіх імкнуліся пераадолець проціпастаўленне суб'ектыўнага і аб'ектыўнага светаў.
4. Навукацэнтрызм. Паколькі эпістэмалогія ў яе класічным выглядзе склалася ў сувязі з фарміраваннем навукі Новага часу і выступала ў якасці сродку яе легітымацыі, большасць канцэпцый у рамках гэтай дысцыпліны разглядалі ў якасці вышэйшай формы веды менавіта навуковае веданне, прызнаючы рэальнасць пэўных прадметаў або з'яў зыходзячы з пазіцыі навукі па гэтым пытанні. Да прыкладу, І. Кант лічыў зыходна апраўданым факт існавання навуковых ведащ, а неакантыянцы пасля ураўноўвалі эпістэмалогію з тэорыяй навукі.

Асаблівасці некласічнай эпістэмалогіі

У канцы XX стагоддзя пачала фарміравацца так званая некласічная эпістэмалогія, даволі радыкальна адрозная ад класічнай. Глабальныя змены ў сучаснай культуры загадваюць новае разуменне ведання і пазнання разам з іншым стаўленнем эпістэмалогіі да іншых навуках; адпаведна, змяняюцца праблематыка і метады, якія выкарыстоўваюцца ў даследаваннях. Некласічная эпістэмалогія характарызуецца наступнымі асаблівасцямі:

• Пост-крытыцызм. Асноўнай у дадзеным выпадку з'яўляецца думка пра тое, што для усякай крытыкі неабходная некаторая апорная кропка, якая не ставіцца пад сумнеў у дадзены час і ў дадзеных умовах — так што ўстаноўка на недавер замяняецца яе супрацьлегласцю, устаноўкай на давер да вынікаў дзейнасці. У сутнасці, пост-крытыцызм абапіраецца на ідэю аб тым, што пазнанне не можа пачынацца з нуля — не адмяняючы пры гэтым, зрэшты, уласна філасофскага крытыцызму як такога. Змена кантэксту, у прыватнасці, можа прыводзіць да ўзнікнення новых сэнсаў ў пазнавальных традыцыях, якія лічыліся страціўшымі актуальнасць.
• Адмова ад фундаменталізму. Паколькі пазнавальныя нормы падвяргаюцца разнастайным мадыфікацыям ў ходзе развіцця чалавечага ведання, даследчыкі прыходзяць да высновы аб тым, што фармуліраваць жорсткія нарматыўныя патрабаванні і загады не ўяўляецца магчымым. У сувязі з гэтым распрацоўваюцца новыя канцэпцыі, якія прапануюць альтэрнатыўны погляд на адпаведныя пытанні — «натуралізаваная», «генетычная», «эксперыментальная», «эвалюцыйная» эпістэмалогія і г. д. Акрамя таго, адзначаецца таксама і калектыўнасць атрымання ведання, якая мае на ўвазе вывучэнне апасродкаваных культурай і гісторыяй сувязей паміж суб'ектамі пазнання.
• Адмова ад суб'ектацэнтрызма. Праблема суб'екта атрымлівае ў рамках сучаснай эпістэмалогіі прынцыпова іншы разгляд: мяркуецца, што суб'ект першапачаткова уключаны ў рэальны свет і ў сістэму ўзаемаадносін з людзьмі, а, такім чынам, у фокусе ўвагі аказваюцца прычыны, працэс і вынік спараджэння і фарміравання індывідуальнай свядомасці. Л. Выгоцкі, у прыватнасці, паказваў, што ўнутраны свет свядомасці можа ўяўляцца прадуктам міжсуб'ектнага ўзаемадзеяння, у тым ліку камунікатыўнага; гэтыя ідэі былі выкарыстаныя даследчыкамі, прапанаваўшы камунікатыўны падыход да зразумення феномену пазнання.
• Адмова ад навукацэнтрызма. Хоць навука ўяўляе сабой найбольш важны спосаб пазнання рэчаіснасці, ён, аднак, не з'яўляецца адзіным і не можа канчаткова замяніць сабой усе іншыя. Альтэрнатыўныя формы і віды веды таксама падлягаюць вывучэнню. Пры гэтым важна, што навуковае веданне не толькі не выключае іншыя яго формы, але і ўзаемадзейнічае з імі; хоць навука можа і не прытрымлівацца, да прыкладу, здароваму сэнсу, яна, тым не менш, павінна лічыцца з ім.

Тэорыя пазнання на працягу многіх стагоддзяў развівалася ў рамках філасофіі. На думку М. А. Розава, важнай тэндэнцыяй сучаснай эпістэмалогіі з'яўляецца распрацоўка навуковага падыходу да даследавання працэсаў пазнання. У вывучэнні чалавечага пазнання, як гэта адбылося, напрыклад, з фізікай або біялогіяй, паступова вылучаюцца праблемы, даступныя для даследавання навуковымі метадамі, і фарміруецца асобная навука аб чалавечым спазнаньні. У ёй, як і ў любой навуцы, павінны праводзіцца эмпірычныя даследаванні і павінны развівацца тэарэтычныя ўяўленні, якія тлумачаць эмпірычны матэрыял

Асноўныя праблемы эпістэмалогіі

• Праблема ісціны
  • Ісціна і сэнс
• Праблема метаду
  • Сутнасць пазнання
  • Формы пазнання (навука, рэлігія, мастацтва, ідэалогія, здаровы сэнс)
  • Эмпірычны і тэарэтычны ўзровень пазнання.
  • Прынцыпы пазнання
  • Вера (інтуіцыя) і веданне
  • Структура і формы вопыту
  • Спецыфіка і крытэрыі навуковага пазнання.
  • Разуменне і тлумачэнне

Паняцці і пытанні эпістэмалогіі

• Паняцці:
  • веданне
  • пазнанне
  • свядомасць
  • пачуццё
  • розум
  • ісціна
• Асноўнае пытанне - ці можна пазнаць свет у прынцыпе?
• Адказы на гэтае пытанне ў розных філасофскіх плыняў выглядаюць па-рознаму:
  • гнасеалагічны аптымізм — свет пазнавальны месца, межаў пазнання няма, неабходныя толькі час і сродкі.
  • агнастыцызм — свет неспазнавальны у прынцыпе, чалавек не пазнае свет, а будуе віртуальны свет на аснове пачуццёвага ўспрымання.
  • скептыцызм — мы спазнаём фенаменальны свет, пазнавальнасці сапраўднага свету праблематычная.
  • саліпсізм — адзіна-несумненна рэальна існую Я, усё астатняе — плод маёй фантазіі, акрамя мяне мне пазнаваць няма чаго.

Гісторыя эпістэмалогіі

Пазнанне ўвогуле і навуковае пазнанне у прыватнасці зрабілася прадметам асабліва пільнай увагі філосафаў задоўга да з'яўлення «эпістэмалогіі/гнасеалогіі».

Антычная філасофія

Адным з першых эпістэмалагічную праблему ставіць Парменід, уводзячы адрозненні паміж ісцінай і меркаваннем. Ісціна — гэта веданне быцця, таму яе галоўнымі крытэрыямі з'яўляюцца несупярэчлівасць, нязменнасць і пазачасавай. Сакрат распрацоўвае адзін з першых метадаў пазнання — майеўтыку — які абапіраецца на ўяўленне аб перадіснаванні ісціны, якая схавана ад канкрэтнага суб'екта яго меркаваннем. Платон тлумачыў сапраўднае веданне як успамін, магчымы з прычыны былой датычнасьці душы да свету ідэй. Арыстоцель закладвае асновы рацыяналізму, распрацоўваючы такі метад пазнання як аналітыка.

Сярэднявечная філасофія

Еўрапейская сярэднявечная філасофія разглядае веданне як ласку, выходную ад Бога. Бог сябе выяўляе ў стварэнні і ў адкрыцьці, таму эпістэмалогія становіцца герменеўтыкай — мастацтвам інтэрпрэтацыі Бібліі. Арыген распрацоўвае вучэнне аб трох узроўнях разумення. Схаласты распрацоўваюць канцэпцыю дэдуктыўнага спосабу атрымання ведаў.

Новаеўрапейская філасофіі

У новаеўрапейскай філасофіі ажыццяўляецца г. зв. гнасеалагічны паварот, гэта значыць пытанні пазнання становяцца цэнтральнай тэмай філасофіі. Тут канкуруюць традыцыі рацыяналізму (Дэкарт, Лейбніц) і эмпірызму (Бэкан, Лок, Юм), першая з якіх працягвае схаластычную традыцыю дэдуктыўнага пазнання, а другая сцвярджае тэзіс, згодна з якім усякае веданне адбываецца з вопыту.

Неакантыянства

Толькі да канца XIX стагоддзя тэрмін «гнасеалогія» уваходзіць ва ўжытак у якасці абазначэння асаблівай навукі, асаблівай вобласці даследаванняў. Канстытуяванне гнасеалогіі ў асаблівую навуку і гістарычна, і па сутнасці звязана з шырокім распаўсюджваннем неакантыянства, якое на працягу апошняй трэці XIX стагоддзя становіцца найбольш уплывовым напрамкам філасофскай думкі Еўропы і ператвараецца ў афіцыйна прызнаную школу прафесарска-універсітэцкай філасофіі спачатку ў Германіі, а потым ва ўсіх тых раёнах свету, адкуль па традыцыі ездзілі ў германскія ўніверсітэты людзі, адчайна спадзяваліся атрымаць там сур'ёзную прафесійна-філасофскую падрыхтоўку.

Своеасаблівай рысай неакантыянства была спецыфічная форма праблемы пазнання, якая, нягледзячы на ​​ўсе рознагалоссі паміж рознымі адгалінаваннямі школы, зводзіцца да наступнага: «…вучэнне пра веданне, высвятляе ўмовы, дзякуючы якім становіцца магчымым бясспрэчна існае веданне, якое ў залежнасці ад гэтых умоў усталёўвае межы, да якіх можа распасцірацца якое б там ні было веданне і за якімі адкрываецца вобласць аднолькава недаказальных меркаванняў, прынята называць «тэорыяй спазнання» ці «гнасеалогіяй»… Вядома, тэорыя пазнання разам з толькі што названай задачай мае права паставіць сабе яшчэ і іншыя — дадатковыя. Але, калі яна хоча быць навукай, якая мае сэнс, то перш за ўсё яна павінна займацца высвятленнем пытання аб існаванні або неіснаванні межаў ведаў…».

Дадзенае вызначэнне, якое належыць рускаму неакантыянцу А. І. Увядзенскаму, дакладна і выразна паказвае асаблівасці навукі, якую «прынята называць» гнасеалогіяй у літаратуры неакантыянскага напрамку і ўсіх тых школ, якія ўзніклі пад яго пераважным уплывам.

Марксізм

Развіваючы пункт гледжання Гегеля, марксізм разглядае логіку роўнай тэорыі пазнання. З гэтага пункту гледжання логіка з'яўляецца не чым іншым, як тэорыяй, якая высвятляе ўсеагульныя схемы развіцця пазнання і пераўтварэнні матэрыяльнага свету грамадскім чалавекам. Як такая, яна і ёсць тэорыя пазнання; усякае іншае вызначэнне задач тэорыі пазнання непазбежна прыводзіць да той ці іншай версіі кантыянскага прадстаўлення. На думку Ф. Энгельса, «…з усёй ранейшай філасофіі самастойнае існаванне захоўвае яшчэ вучэнне пра мысленне і яго законах — фармальная логіка і дыялектыка. Усё астатняе ўваходзіць ў станоўчую навуку аб прыродзе і гісторыі» (Маркс К., Энгельс Ф. Мн. 2-е выд., Т, 20, с. 25). Марксізм мяркуе, што спецыфічна чалавечае адлюстраванне свету ў свядомасці — гэта пазнавальнае адлюстраванне, таму, як падкрэсліваў У. Ленін, тэорыя пазнання павінна абапірацца на шырокае філасофскае абагульненне антагенезу і філагенезу пазнання, на аналіз гісторыі пазнання і культуры ў цэлым.

Сучасная філасофія

У сучаснай філасофіі эпістэмалогія разбіваецца на дзве плыні:

• У адным з іх робіцца акцэнт на ірацыянальных спосабах пазнання, у прыватнасці на інтуіцыі і разуменні. Ва ўмовах крызісу класічнай рацыянальнасці асаблівая ўвага надаецца пошуку крытэрыю навуковасці, якая бачыцца ў кансэнсусе навуковых супольнасцяў (канцэпцыя інтэрсуб'ектыўнасці), а таксама у выкрыцці логацэнтрызму з дапамогай дэканструкцыі.
• У іншым асноўным напрамку сучаснай эпістэмалогіі робіцца акцэнт на абстрактную структуру ведання і на сацыяльныя перадумовы стварэння і функцыянавання ведання. Асноўны напрамак эпістэмалогіі, якая вывучае структуру веды джастыфікацыянізму, зыходзіць з існавання вызначэння веды як праўдзівай і абгрунтаванай думкі (true justified belief) і структуруецца і функцыянуе як навуковая дысцыпліна са сваімі падраздзел. Кірунак эпістэмалогіі, якая вывучае сацыяльныя перадумовы стварэння веды (сацыяльная эпістэмалогія, сацыялогія веды) таксама структуруецца як навуковая дысцыпліна. Найбольшы ўплыў на эпістэмалогію ў дадзенай галіне аказала сацыялогія, метады case studies.

Тэорыі пазнання

Тэорыя пазнання, або гнасеалогія — раздзел філасофіі, які вывучае ўзаемаадносіны суб'екта і аб'екта ў працэсе пазнавальнай дзейнасці, стаўленне веды да рэчаіснасці, магчымасці пазнання свету чалавекам, крытэрыі праўдзівасці і дакладнасці веды. Тэорыя пазнання даследуе сутнасць пазнавальнага адносіны чалавека да свету, яго зыходныя і ўсеагульныя падставы.

Формы пазнання

• Пачуццёвае пазнанне — узровень адчуванняў, успрыманняў і ўяўленняў.
• Рацыянальнае пазнанне — узровень абстракцый, выражаных у гіпотэза, тэорыях, законах і прычынна-следчых сувязях. На ўзроўні рацыянальнага пазнання чалавек здольны пабудаваць мадэль падзеі з тым, каб яго дзеянне было найбольш эфектыўным. Формы рацыянальнага пазнання: паняцце, меркаванні і высновы.
• Надпачуццёвыя пазнанне — інтэлектуальная інтуіцыя, метафізіка, непасрэднае веданне, якая чарпаецца суб'ектам з глыбіні самога сябе. Дадзены від пазнання асабліва распаўсюджаны ў містычных плынях традыцыйных рэлігій.

Тлумачэнне і разуменне

Праблема тлумачэння і разумення вынікае з праблемы суадносінаў веры і веды, дзе вера паступова саступае месца інтуіцыі. Тлумачэнне заснавана на лагічнай мадэлі падзеі, пабудаванай па аналогіі з іншымі падзеямі. Разуменне мае на ўвазе інтуітыўнае пазнанне падзеі ў яго унікальнасці і непаўторнасці.

Літаратура

• Эпістэмалогія // Беларуская энцыклапедыя: У 18 тамах / Беларуская энцыклапедыя; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) [і іншыя]. Том 18. Кніга 1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 144.
• Теория познания // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Гносеология в системе философского мировоззрения. — М., 1983. — 383 с.
• Теория познания. В 4-х томах. — М., 1992—1994. Под ред. В. А. Лекторского и Т. И. Ойзермана.
• Копнин П. В. Гносеологические и логические основы науки. — М.: Мысль, 1974. — на сайте Руниверс
• Гносеологические проблемы диалектического материализма. — М., 1974. — 357 с.
• Елсуков А. Н. История античной гносеологии. — Минск, 1992. — 82 с.
• Ильин В. В. 1 // Теория познания. Введение. Общие проблемы. — 2-е издание. — М.: Либроком, 2010. — 168 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-397-01280-5.
• Ильин В. В. 2 // Теория познания. Эпистемология. — М., 1994.
• Абачиев С. К. Эволюционная теория познания. (Опыт систематического построения). — М.: URSS, 2004. — 520 с. — ISBN 5-354-00724-0.
  • Др. изд.: Абачиев С. К. Эволюционная теория познания. (Основные понятия и законы. Гносеологическая теория труда и техники). Изд. 2-е, сущ. доп. — М.: URSS, 2013. — 664 с. — ISBN 978-5-396-00519-8.
• Кезин А. В. Эволюционная эпистемология: современная междисциплинарная парадигма // Вестник Московского университета. — Серия 7. Философия. — 1994. — № 5. — С.3-11.
• Никитин Е. П. Исторические судьбы гносеологии // Философские исследования. — 1993. — № 1. — С.61-70.
• Таубе М. Ф. Познаниеведение (гносеология) по Славянофильству. — Петроград: Тип. М. И. Акинфиева, 1912 — на сайте Руниверс
• Пиаже Ж. Генетическая эпистемология // Вопросы философии. — 1993. — № 5.
• Соболев А. В. О персоналистической гносеологии // Вопросы философии. — № 4. — С.121-137.
• Фурманов Ю. Р. Критика метафизического разума в эволюционной теории познания // Философские науки. — 1991. — № 8. — С.34-50.
• Эволюционная эпистемология и логика социальных наук. — М., 2000. — 463 с.