Якаў I (кароль Шатландыі)

Якаў I (англ.: James I; 10 снежня 1394 — 21 лютага 1437) — шатландскі кароль (1406—1437) з дынастыі Сцюартаў, «лепшы з кіраўнікоў і першы паэт Шатландыі», трэці сын Роберта III.

Якаў I
англ.: James I of Scotland
манарх Шатландыі 4 красавіка 1406 — 21 лютага 1437
Папярэднік	Роберт III[d]
Пераемнік	Якаў II
Нараджэнне	ліпень 1394 Данфермлінскі палац, Файф, Шатландыя
Смерць	21 лютага 1437 (42 гады) Blackfriars, Perth[d], Перт-энд-Кінрос[d], Шатландыя
Месца пахавання	Perth Charterhouse[d]
Род	Сцюарты
Бацька	Роберт III[d]
Маці	Anabella Drummond[d]
Жонка	Joan Beaufort[d]
Дзеці	Маргарыта Сцюарт[d], Isabella of Scotland, Duchess of Brittany[d], Eleanor of Scotland[d], Mary Stewart, Countess of Buchan[d], Joan Stewart, Countess of Morton[d], Alexander Stewart, Duke of Rothesay[d], Якаў II і Annabella of Scotland[d]
Веравызнанне	хрысціянства
Дзейнасць	паэт, пісьменнік, арыстакрат
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Кароль у палоне

Пасля ранняй смерці двух старэйшых братоў Якава бацька, хвалюючыся за яго бяспеку, адправіў яго да французскага караля. Па дарозе прынц патрапіў у рукі англічан. Даведаўшыся пра гэта, Роберт III сканаў. Юны прынц намінальна стаў каралём Шатландыі. Якаў I правёў у палоне 18 гадоў. Тым часам краінай кіравалі рэгенты (дзядзька караля Роберт Сцюарт, герцаг Олбані і сын Роберта Мэрдак). Перамовы пра вызваленне караля пачаліся неадкладна, але вяліся вяла, паколькі рэгент не быў зацікаўлены ў вяртанні караля.

Падчас знаходжання ў палоне Якаў I быў вымушаны суправаджаць англійскага караля Генрыха V у яго паходзе ў Францыю, у той час як шатландскія войскі графа Бухана ваявалі супраць англічан на баку дафіна Карла. У Англіі кароль сустрэў сваё каханне — Джаану Бафор, сваячку англійскага караля, з якой у 1424 годзе Якаў I ажаніўся. Пра сваё каханне да Джааны кароль апавядае ў паэме «Kingis Quair», адным з лепшых узораў сярэдневяковай англа-шатландскай паэзіі.

Пасля смерці герцага Олбані ўдалося, нарэшце, дамовіцца аб вызваленні Якава I: 4 снежня 1423 года быў падпісаны Лонданскі дагавор, у адпаведнасці з якім кароль атрымліваў свабоду коштам выплаты выкупу ў памеры 40 000 фунтаў стэрлінгаў. У маі 1424 года Якаў I прыбыў у Шатландыю.

Рэформы Якава I

За час знаходжання ў палоне Якаў I стаў адным з самых высокаадукаваных каралёў у гісторыі Шатландыі. Яго таленты ў паэзіі і музыцы дапаўняліся рашучасцю ў рэалізацыі ўласных ідэй. Адразу пасля свайго вяртання кароль разгарнуў праграму мерапрыемстваў па ўмацаванні законнасці і правапарадку ў краіне: былі ўведзены адмысловыя нормы супраць злоўжыванняў баронаў, забаронены міжусобныя войны і саюзы магнатаў. На ўсю краіну была распаўсюджана адзіная сістэма каралеўскага права: мясцовыя нормы і прававыя выняткі (тыпу права клана Мак-Даф) былі абвешчаны неспараўднымі. Пачалася рашучая барацьба з карупцыяй.

Адначасова кароль спрабаваў палепшыць стан дзяржаўнай казны. Але фінансавыя мерапрыемствы Якава I прынеслі толькі ўмераны вынік: уведзены падатак на даходы праз 2 гады прыйшлося адмяніць з-за супраціўленні саслоўяў, мытныя зборы павялічыліся, але так і не дасягнулі ўзроўню перыяду кіравання Давіда II. Найбуйнейшыя шатландскія магнаты (Олбані, Дугласы) былі значна багацейшымі за караля. У сувязі з гэтым Якаў I пачаў звяртацца да адрасных рэпрэсій супраць асобных сем’яў магнатаў: у 1425 годзе кароль арыштаваў і пакараў смерцю Мэрдака Сцюарта, 2-га герцага Олбані і яго сям’ю. Іх уладанні былі канфіскаваны на карысць караля.

Разгром дому Олбані азначаў раялісцкі пераварот у Шатландыі. З гэтага часу рэзка ўзмацняецца каралеўская ўлада, магнаты адхілены ад удзелу ў кіраванні, у адміністрацыю актыўна прыцягваюцца дробныя дваране, святары, гараджане. Але галоўнай апорай рэжыму стала сама моцная асоба караля і яго папулярнасць у народзе. Вялікую ролю набывае шатландскі парламент, асноўныя рысы якога вызначыліся менавіта пры Якаве I. Пры падтрымцы парламента кароль разгарнуў законатворчую дзейнасць, якая не мела прэцэдэнтаў у Шатландыі : нарматыўнаму рэгуляванню падвяргаліся практычна ўсе аспекты жыцця ў краіне.

Знешняя палітыка

Свабода ў ажыццяўленні каралём цэнтралізатарскіх рэформ у вялікай ступені тлумачылася спрыяльным замежнапалітычным становішчам. Англія пасля смерці Генрыха V не ўяўляла пагрозы для Шатландыі. З 1424 года Якаў I захоўваў перамір’е з Англіяй. Паступова кароль спыніў выплату выкупу за сваё вызваленне: з 40 тыс. фунтаў стэрлінгаў, які ён павінен быў выплаціць паводле Лонданскага дагавора, было выплачана менш за палову.

У той жа час Якаў I захоўваў традыцыйны ваенны саюз з Францыяй: шатландцы на службе ў караля Карла VII удзельнічалі ў ваенных дзеяннях супраць англічан, а ў 1436 годзе дачка Якава I, Маргарыта, выйшла замуж за спадчынніка французскага прастола дафіна Людовіка.

Якаў I і царква

Умацаванне каралеўскай улады ў краіне дазволіла разгарнуць барацьбу з прэтэнзіямі папства. Ужо ў 1426 годзе парламент Шатландыі па прапанове караля забараніў зносіны з Папам Рымскім без згоды караля, а таксама набыццё ў папы пенсіёнаў і бенефіцый у шатландскай царкве. Прадстаўнікі Якава I актыўна ўдзельнічалі ў Базельскім саборы, які спрабаваў абмежаваць уладу Папы. Разглядаючы шатландскую царкоўную арганізацыю як адну з частак дзяржаўнага апарата, кароль часта ўмешваўся ў справы царквы, імкнучыся ліквідаваць злоўжыванні і павялічыць яе аўтарытэт. Паказальна, што менавіта Якаў I быў апошнім каралём Шатландыі, які засноўваў манастыры, і першым, пры якім разгарнула дзейнасць Святая інквізіцыя.

Пралікі канца кіравання

З ростам аўтарытарызму да канца кіравання Якава I, які так рэзка кантраставаў з анархіяй часоў Олбані, узмацнілася незадаволенасць сярод шатландскіх баронаў. Рэпрэсіі караля ў стаўленні да шэрагу магнатаў (Олбані ў 1425 годзе, Грэмы ў 1427 годзе, Данбары ў 1435 годзе) суправаджаліся масавымі канфіскацыямі на карысць кароны (так у 1424 годзе было канфіскавана графства Бухан, у 1425 годзе — графствы Файф, Ментэйт і Ленакс, у 1427 годзе — Стратэрн, у 1435 годзе — Марч і Мар).

Крахам скончылася спроба караля ўсталяваць кантроль над шатландскім высакагор’ем: арышт лідараў горскіх кланаў у Інвернесе ў 1428 годзе і наступнае намінальнае падпарадкаванне лорда Астравоў выніку не прынеслі, а ў 1431 годзе каралеўскія войскі пад камандаваннем Аляксандра Сцюарта, графа Мара, былі ўшчэнт разбіты горцамі ў бітве пры Інверлахі. Супрацьстаянне паміж горнай і раўніннай часткамі краіны толькі ўзмацнілася.

Аднаўленне ў 1436 годзе ваенных дзеянняў супраць Англіі таксама скончылася няўдачай: аблога каралём Роксбара правалілася, выклікаўшы незадаволенасць ваяўнічых баронаў.

Да 1437 годзе супраць Якава I склалася змова шэрагу буйных магнатаў на чале з дзядзькам караля, Уолтэрам Сцюартам, графам Аталскім, і ў ноч на 21 лютага 1437 года Якаў I у сваім палацы ў Перце паў ад шаснаццаці смяротных ран, нанесеных яму змоўшчыкамі.

Кароль-паэт

Паэтычныя творы, якія прыпісваюцца Якаву I, ўпершыню былі сабраны ў 1783 годзе і выдадзены Вільямам Тытлерам. У Бадліянскай бібліятэцы ў Оксфардзе захоўваецца рукапіс яго паэмы «Kingis Quair»; яна напісана сямістрофнымі стансамі Чосера, падзелена на 7 песень, апавядае пра пераменнасць чалавечага лёсу і апявае каханне палоненага караля да Джааны Бофарт; верш лёгкі і гарманічны. Яму ж належаць верш: «Christis Kirk on the Grene», апісвальнае ў гумарыстычным тоне сельскае жыццё ў Шатландыі. Якаву прыпісваецца таксама цэлы шэраг драбнейшых вершаў.

Шлюбы і дзеці

• (1423) Джаана Бафор, дачка Джона Бафора, графа Сомерсета
• Маргарыта (1424—1445), замужам (1436) за Людовікам XI, каралём Францыі
• Ізабела (1426—1494), замужам (1442) за Францыскам I, герцагам Брэтонскім
• Элеанора (1427—1480), замужам (1449) за Жыгімонтам Габсбургам, эрцгерцагам Пярэдняй Аўстрыі
• Джаана (пам. 1486), замужам (1440) за Джэймсам Дугласам, графам Ангуса; (1459) за Джэймсам Дугласам, графам Мортанам
• Якаў II (1430—1460), кароль Шатландыі (з 1437)
• Марыя (пам. 1465), замужам (1444) за Вольфертам VI ван Борселенам, лордам Веры
• Анабела, замужам (1447) за Людовікам Савойскім, графам Жэневы

Літаратура

• Pinkerton. Ancient Scottish Poems;
• Washington Irving. Sketch Book;
• David Irving. History of Scottish Poetry;
• Balfour-Melville E. James I, King of Scots, 1936
• Nicholson, R. Scotland: the Later Middle Ages, 1974

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Якаў I (кароль Шатландыі)
• Якаў I (кароль Шатландыі) на Вікіліўры
• Якаў I Шатландскі на сайце PoemHunter.com.