16-я армія (СССР)

16-я а́рмія (СССР) — агульнавайсковае аператыўнае аб’яднанне (армія) у складзе РСЧА Узброеных Сіл СССР падчас Вялікай Айчыннай вайны.

16-я армія
руск.: 16-я арми
Эмблема УС
Гады існавання	ліпень 1940 — 8 жніўня 1941 10 жніўня 1941 — 1 мая 1943
Краіна	СССР
Падпарадкаванне	камандуючаму войскамі арміі
Уваходзіць у	Забайкальская ваенная акруга, Заходні фронт
Тып	армія
Складаецца з	упраўленне, аб’яднанні, злучэнні, воінскія часці і ўстановы
Колькасць	аб’яднанне
Удзел у	Смаленская бітва Бітва за Маскву Паўднёва-Сахалінская аперацыя[d] Другая сусветная вайна
Камандзіры
Вядомыя камандзіры	П. А. Курачкін К. К. Ракасоўскі

1-е фарміраванне

Армія сфарміравана ў ліпені 1940 года ў Забайкальскай ваеннай акрузе ў складзе: упраўленне, 32-гі стралковы і 5-ы механізаваны карпусы, 126-ы карпусны артылерыйскі полк і 112-ы асобны зенітна-артылерыйскі дывізіён.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны, 25 мая 1941 года, атрымала загад перадыслакавацца на Захад Саюза (УССР). Першыя эшалоны арміі (109-я матарызаваная дывізія 5-га мехкорпуса) выгрузіліся ў Бярдзічаве 18 чэрвеня 1941 года.

Пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны ў сувязі з крызіснай сітуацыяй, якая склалася на Заходнім фронце, 26 чэрвеня 1941 года паступіў загад, які перанацэліў фарміраванне ў раён Орша—Смаленск. Аднак прарыў нямецкай 11-й танкавай дывізіі ў напрамку Астрога ў другой палове дня 26 чэрвеня запатрабаваў экстраных мер процідзеяння. Камандарм генерал-лейтэнант М. Ф. Лукін зняў часці 109-й матарызаванай дывізіі з пагрузкі і накіраваў іх насустрач праціўніку. Гэтыя часткі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта М. Ф. Лукіна атрымалі назву «група Лукіна».

Большая частка 16-й арміі пачала засяроджванне ў раёне Смаленска, яе 5-ы мехкорпус быў перададзены ў склад 20-й арміі і ўдзельнічаў у контрудары на Лепель 6—9 ліпеня. Сам камандарм прыбыў у раён Смаленска ў ноч на 8 ліпеня 1941 года.

Акружэнне савецкіх 19-й, 20-й і 16-й армій у раёне Смаленска. 10—18 ліпеня 1941.

У сувязі з прарывам нямецкіх мотамеханізаваных войскаў да Смаленска загадам маршала С. К. Цімашэнкі 14 ліпеня камандуючы 16-й арміяй М. Ф. Лукін аб’яднаў пад сваім пачаткам усе часці гарнізона горада Смаленска, часці, якія прыбывалі па чыгунцы ў іншыя арміі і якія разгружаліся ў раёне г. Смаленска, а таксама часці, якія займаюлі сектары абароны, якія прымыкаюлі непасрэдна да горада Смаленска.Аднак, як успамінаў Лукін пасля вайны,

...пасланыя мною камандзіры штаба на ўсход і поўдзень ад Смаленска аж да Раслаўля, дзе павінны былі разгружацца прыбываючыя на фронт часці, далажылі, што гэтыя часці сустракаліся адпаведнымі прадстаўнікамі злучэнняў, якія ўжо ваююць на фронце. Такім чынам, ніякіх новых сіл я ў сваё распараджэнне не атрымаў. І ў Смаленску ніякіх часцей не было, акрамя сфармаваных з добраахвотнікаў трох батальёнаў, узброеных толькі вінтоўкамі і кулямётамі ў нязначнай колькасці. У іх ліку быў адзін батальён міліцыі".

15 ліпеня нямецкія войскі ўварваліся ў Смаленск. Савецкія войскі 19-й, 20-й і 16-й армій апынуліся ў аператыўным акружэнні. Сувязь з тылам удавалася падтрымліваць толькі праз Салаўёўскую пераправу па лясістай, балоцістай мясцовасці на поўдзень ад Ярцава. Пачаліся вулічныя баі (глядзі Абарона Смаленска).

22 ліпеня штаб 19-й арміі перадаў свае войскі 16-й арміі і з’ехаў у раён Мядыня. Злучэнні 20-й і 16-й армій працягвалі змагацца ў акружэнні.

28 ліпеня 1941 года агульнае кіраўніцтва войскамі 20-й і 16-й армій было ўскладзена на камандарма-20 генерал-лейтэнанта П. А. Курачкіна. У гэты дзень праціўнік, падцягнуўшы рэзервы, выбіў 16-ю армію з Смаленска. Спробы аднавіць становішча ні да чаго не прывялі.

1 жніўня аператыўнай групе К. К. Ракасоўскага ўдалося вызваліць 20-ю і 16-ю арміі.У дакладзе М. Ф. Лукіна Ваеннаму савету Заходняга фронту аб стане войскаў 16-й арміі на 5 жніўня гаварылася:

У дывізіях заставаліся дзесяткі людзей без камандзіраў, штабоў няма, тылы збіраюцца ў раёне Гарадка, Сіманаўкі, Рагаткіна, Папоўкі.

46, 129, 127, 158, 152 сд знаходзяцца ў раёне Калодезі і Сяльца, Слізі, Мілеева.
Паколькі часці пераправіліся на розных пераправах, таму ідуць ў розных напрамках.
Лічу, што дывізіі ў цяперашні час весці бой, ня сабраўшы іх і ня скампанаваўшы, не змогуць.
Збірацца ж у названых мной раёнах немагчыма, бо праціўнік хоць і дробнымі групамі, але заходзіць у названыя месцы.

Прашу пазначыць раён і даць некалькі дзён для прывядзення ў парадак часцей арміі ...

8 жніўня 1941 года войскі 16-й арміі былі перададзеныя ў склад 20-й арміі. Камандуючым 20-й арміяй быў прызначаны М. Ф. Лукін.

Камандаванне

• Камандуючы арміяй — генерал-лейтэнант М. Ф. Лукін
• Начальнік штаба — палкоўнік М. А. Шалін
• член Ваеннага савета — дывізіённы камісар А. А. Лабачоў
• начальнік артылерыі — генерал-маёр Т. Л. Уласаў (загінуў 14 ліпеня), затым генерал-маёр І. П. Прохараў

Баявы склад арміі

Вонкавыя выявы
	Мемарыяльны знак «Штык» у гонар воінаў 16-й арміі, якія абараняў Смаленск у ліпені 1941. Смаленск, 1986.

На 2 ліпеня 1941

• 32-гі стралковы корпус (генерал-маёр Т. К. Каламіец)
  • 46-я стралковая дывізія (генерал-маёр А. А. Філатаў)
  • 152-я стралковая дывізія (палкоўнік П. Н. Чарнышоў)
  • 126 кап
• 5-ы мехкорпус (генерал-маёр І. П. Аляксеенка)
  • 13-я танкавая дывізія (палкоўнік Ф. У. Грачоў)
  • 17-я танкавая дывізія (палкоўнік І. П. Карчагін)
  • 109-я матарызаваная дывізія (асноўныя сілы засталіся на Паўднёва-Заходнім фронце)
  • 8-ы матацыклетны полк
• 57-я танкавая дывізія (палкоўнік В. А. Мішулін)

На 10 ліпеня 1941

• 32-гі стралковы корпус (генерал-маёр Т. К. Каламіец)
  • 46-я стралковая дывізія (генерал-маёр А. А. Філатаў)
  • 152-я стралковая дывізія (палкоўнік П. Н. Чарнышоў)
  • 126 кап
• Штаб 44-га стралковага корпуса (камдзіў В. А. Юшкевіч)

На 22 ліпеня 1941

• 32-гі стралковы корпус (генерал-маёр Т. К. Каламіец)
  • 46-я стралковая дывізія (генерал-маёр А. А. Філатаў)
  • 129-я стралковая дывізія (генерал-маёр А. М. Гараднянскі)
  • 152-я стралковая дывізія (палкоўнік П. Н. Чарнышоў)
  • 126 кап
• 34-ы стралковы корпус (генерал-лейтэнант Р. П. Хмяльніцкі)
  • 158-я стралковая дывізія (палкоўнік В. І. Наважылаў)
  • 127-я стралковая дывізія (генерал-маёр Ц. Г. Карнееў)

2-е фарміраванне

Камандуючы 16-й арміяй генерал-лейтэнант К. К. Ракасоўскі (другі злева), член Ваеннага Савета А. А. Лабачоў і пісьменнік У. П. Стаўскі аглядаюць захопленую савецкімі войскамі тэхніку праціўніка, фатаграфія А. Капусцянскага.

Камандаванне савецкай 16-й арміі ў вёсцы Усцінава. Справа налева: начальнік штаба 16-й арміі генерал-маёр М. С. Малінін; член Ваеннага савета 16-й арміі дывізіённы камісар А. А. Лабачоў; нач. палітаддзела 16-й арміі Маслёнаў. 13 лістапада 1941.

Сфарміравана 10 жніўня 1941 года шляхам рэарганізацыі групы войскаў ярцаўскага напрамкі Заходняга фронту пад камандаваннем генерал-маёра К. К. Ракасоўскага.

З 11 жніўня 1941 года войскі арміі ва ўзаемадзеянні з 19, 24, 30-й арміямі наносілі ўдары па праціўніку, які перайшоў на маскоўскім напрамку да абароны.

З 1 верасня 1941 года армія ў складзе 44-га стралковага корпуса (38, 108 і 152 стралковыя дывізіі), 3 карпусных артылерыйскіх палкоў, артылерыйскага палка супрацьтанкавай абароны, танкавай брыгады і інжынерных часцей прымала ўдзел у наступе войскаў Заходняга фронту, які далейшага развіцця не атрымаў.

У канцы верасня армія сумесна з іншымі войскамі фронту займала абарону на рубяжы Асташкаў, паўночна-захад ад Ельні. З пачаткам Маскоўскай бітвы ў пачатку кастрычніка 1941 года асноўныя сілы арміі апынуліся ў акружэнні і былі разгромленыя. З акружэння выйшла толькі ўпраўленне арміі, якому былі падпарадкаваныя новыя часці і злучэнні. Войскі арміі ўключыліся ў абарончыя баі на Мажайскай лініі абароны. З 7 кастрычніка ў паласе абароны арміі пачала дзейнічаць прыдадзеная ёй 316-я стралковая дывізія, з 29 кастрычніка — 4-я танкавая брыгада.

Злучэнні і часці арміі (126-я і 316-я стралковыя дывізіі), кавалерыйская група (50-я і 53-я кавалерыйскія дывізіі), асобны курсанцкі полк Маскоўскага пяхотнага вучылішча ім. Вярхоўнага Савета РСФСР і іншыя часці фронту ўдзельнічалі ў Мажайска-Малаяраславецкай (10—30 кастрычніка) абарончай аперацыі.

23 кастрычніка 1941 года нямецкія войскі аднавілі наступ на валакаламскім напрамку ў паласе 16-й арміі.

Злучэнні і часці аб’яднання (126-я і 316-я стралковыя дывізіі), кавалерыйская група (50-я і 53-я кавалерыйскія дывізіі), асобны курсанцкі полк Маскоўскага пяхотнага вучылішча ім. Вярхоўнага Савета РСФСР і іншыя часткі ўдзельнічалі ў Клінска-Солнечнагорскай (15 лістапада — 5 снежня) абарончай аперацыі.

У лістападзе 1941 года за баявыя заслугі пры абароне Масквы на Валакаламскім напрамку некаторыя часці арміі атрымалі ганаровыя званні «гвардзейскія». 11 лістапада 4-я танкавая брыгада ператворана ў 1-ю гвардзейскую. 18 лістапада 316-я стралковая дывізія — у 8-ю гвардзейскую. 29 лістапада 3-ці кавалерыйскі корпус (у складзе 50-й і 53-й кавалерыйскіх дывізій) ператвораны ў 2-й гвардзейскі.

У студзені 1942 года армія вяла наступальныя баі на гжатскім накірунку. У лютым 1942 года яе войскі былі перададзены 5-й арміі, а палявое ўпраўленне накіравана ў раён Сухінічаў, дзе прыняло частку войскаў і паласу абароны ад 10-й арміі. Удзельнічала ў франтавой аперацыі Заходняга фронту — Контрудар войск Заходняга фронту ў раёне Сухінічы, Казельск з 22 па 29 жніўня 1942 года.

Да мая 1943 года войскі арміі вялі абарончыя і наступальныя баі на жыздрынскім накірунку. 1 мая 1943 года на падставе дырэктывы Стаўкі ВГК ад 16 красавіка 1943 года, за мужнасць і гераізм асабовага складу армія была ўзнагароджана ганаровым званнем «Гвардзейская», атрымаўшы новы вайсковы №, ператворана ў 11-ю гвардзейскую армію ў складзе Заходняга фронту.

Камандаванне

Камандуючыя арміяй

• Канстанцін Ксавер’евіч Ракасоўскі, генерал-маёр (з верасня 1941 г. — генерал-лейтэнант), (жнівень 1941 — ліпень 1942 г., з перапынкам у сакавіку-красавіку 1942 па раненню)
• Мікалай Іванавіч Кірухін, генерал-маёр (8 сакавіка 1942 — красавік 1942), часова выконвючы абавязкі, на перыяд лячэння ў шпіталі параненага К. К. Ракасоўскага
• Іван Хрыстафоравіч Баграмян, генерал-лейтэнант, (ліпень 1942 — красавік 1943)

Начальнікі штаба

• Міхаіл Аляксеевіч Шалін
• Міхаіл Сяргеевіч Малінін
• Васіль Рыгоравіч Цярэнцьеў
• Пётр Фёдаравіч Малышаў
• Фёдар Мікалаевіч Бабкоў
• Іван Ціханавіч Грышын

Члены Ваеннага Савета

• Аляксей Андрэевіч Лабачоў, дывізіённы камісар, (?-ліпень — верасень 1942)
• Піліп Васільевіч Яшачкін, палкавы камісар, (?-ліпень 1942 —?)
• П. М. Кулікоў (9 лістапада 1942 — 30 красавіка 1943), дывізіённы камісар, (з 6 снежня 1942 года — генерал-маёр)
• Аляксей Іванавіч Шмялёў (1 мая 1943 — да канца вайны)

Камандуючыя артылерыяй:

• Васіль Іванавіч Казакоў, генерал-маёр артылерыі, (?—ліпень 1942)
• Б. П. Лашын, генерал-маёр артылерыі, (ліпень 1942 — ?)

Камандуючы бранетанкавымі і механізаванымі войскамі:

• Г. Я. Арол, палкоўнік, (?-ліпень 1942)
• Канстанцін Васільевіч Скарнякоў, генерал-маёр, (ліпень 1942 — ?)

Баявы склад

На 1 кастрычніка 1941

• 38-я стралковая дывізія
• 108-я стралковая дывізія
• 112-я стралковая дывізія
• 214-я стралковая дывізія
• 127-я танкавая брыгада
• 49, 471, 587 кап, 375 гап РВГК, 700 ап ПТА, 1/10 гв. мп;
• 42, 133 міб, 243, 290 асб.

На 1 красавіка 1942

• 5-ы гвардзейскі стралковы корпус
  • 11-я гвардзейская стралковая дывізія
  • 4-я стралковая брыгада
  • 30-я стралковая брыгада
  • 115-я стралковая брыгада
  • 123-я стралковая брыгада
• 8-я гвардзейская стралковая дывізія
• 12-я гвардзейская стралковая дывізія
• 97-я стралковая дывізія
• 322-я стралковая дывізія
• 323-я стралковая дывізія
• 324-я стралковая дывізія
• 328-я стралковая дывізія
• 19-я стралковая брыгада
• 94-я танкавая брыгада
• 146-я танкавая брыгада
• 41 гв. кап, 486 ап, 523 гап, 533 ап ПТА, 5, 31, 240 агв. мдн;
• 172 азадн;
• 43 одн бронецягнікоў;
• 145, 243, 451 аіб, 835 асб;
• 168 зап, 693, 735 лбап.

На 1 студзеня 1943

• 11-я гвардзейская стралковая дывізія
• 97-я стралковая дывізія
• 217-я стралковая дывізія
• 322-я стралковая дывізія
• 324-я стралковая дывізія
• 247-я стралковая дывізія (люты—сакавік 1943)
• 4-я стралковая брыгада
• 6-я гвардзейская танкавая брыгада
• 43 адн брп
• 21 лабр (6 ад), 523 гап, 545, 546 амінп, 10 агв. мдн
• 1280 зенап, 4 азадн
• 226, 243, 367 аіб
• 168-ы сап

Трэцяе фарміраванне

Сфарміравана 10 ліпеня 1943 года ў складзе Далёкаўсходняга фронту на базе Асобнага стралковага корпуса. Прыкрывала дзяржаўную мяжу СССР з Японіяй на востраве Сахалін, з вясны 1945 года — таксама і узбярэжжы Татарскага праліва ад Савецкай Гавані да Нікалаеўска-на-Амуры.

З 5 жніўня 1945 года, маючы ў сваім складзе ўпраўленне, 56-ы стралковы корпус, 3-ці, 103-ці і 104-ы ўмацаваныя раёны, 5-ю і 113-ю асобныя стралковыя брыгады, 214-ю танкавую брыгаду, шэраг асобных стралковых, танкавых, артылерыйскіх і іншых часцей, уключана ў склад 2-га Далёкаўсходняга фронту.

У перыяд савецка-японскай вайны ва ўзаемадзеянні з Паўночнай Ціхаакіянскай флатыліяй правяла Паўднёва-Сахалінскую аперацыю, часткай сіл удзельнічала ў Курыльскай дэсантнай аперацыі 1945 года.

З 1 кастрычніка 1945 года армія ўвайшла ў склад Далёкаўсходняй ваеннай акругі і на працягу месяца была расфармаваная ў сувязі з дэмабілізацыяй Саюза ССР.

Камандаванне

Камандуючыя арміяй

• Міхаіл Георгіевіч Дубкоў (1 ліпеня — 8 верасня 1943), генерал-маёр
• Лявонцій Георгіевіч Чарамісаў (8 верасня 1943 — 8 кастрычніка 1945), генерал-маёр (з 8 верасня 1945 года — генерал-лейтэнант)

Начальнікі штаба

• Леў Львовіч Барысаў

Члены Ваеннага Савета

• Якаў Барысавіч Цярэнцьеў
• Мікалай Іванавіч Рапосаў

Памяць

Армія згаданая на пліце мемарыяльнага комплексу «Воінам-сібіракам», Леніна-Снегіроўскі ваенна-гістарычны музей.

• 
  «Сфармаваныя ў Сібіры, яны абаранялі Маскву» — на пліце мемарыяльнага комплексу «Воінам-сібіракам».

Літаратура

• Великая Отечественная война 1941—1945 гг.; Действующая армия. Научно-справочное издание. — Жуковский; М.: Кучково поле. 2005.
• Владимир Мартов. Белорусские хроники, 1941 год
• Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. В трёх томах. Десятое издание, дополненное по рукописи автора. М.: Издательство «Новости», 1990.
• Киевский Краснознамённый. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа. — 1. — М.: Воениздат, 1974. — 432 с. — 40 000 экз.
• Баграмян И. Х. Так шли мы к победе. — М: Воениздат, 1977.