Івар Андрэас Осэн

І́вар Андрэ́ас О́сэн (нарв. Ivar Andreas Aasen, зрэдку сустракаецца састарэлая перадача Аасэн; 5 жніўня 1813, Эрста, Дацка-нарвежская дзяржава — 23 верасня 1896, Крысціянія, Аб'яднаныя каралеўства Швецыя і Нарвегія) — нарвежскі філолаг, лексікограф, паэт. У першую чаргу вядомы як стваральнік адной з форм літаратурнай нарвежскай мовы — нюнорска, ці нюношка. Вядомы, таксама, як паэт, з'яўляецца аўтарам вядомага верша «Нарвежац».

Івар Осэн
Ivar Aasen
Нарвежскі вучоны, паэт, стваральнік нюнорска
Род дзейнасці	філолаг, лексікограф, мовазнавец, перакладчык, пісьменнік, батанік, паэт, перакладчык Бібліі, scholarship holder, аўтар дзённіка
Дата нараджэння	5 жніўня 1813(1813-08-05)
Месца нараджэння	Эрста[d], Мёрэ-ог-Румсдал, Нарвегія
Дата смерці	23 верасня 1896(1896-09-23) (83 гады)
Месца смерці	Хрысціянія, Нарвегія
Месца пахавання	Спаскія могілкі[d]
Грамадзянства	Аб'яднаныя каралеўства Швецыя і Нарвегія
Веравызнанне	хрысціянства
Член у	Каралеўскае нарвежскае таварыства навук і літаратуры[d]
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Івар Осэн нарадзіўся на хутары Осэн, каля Ховгэбюгды у рэгіёне Сунмёрэ на захадзе Нарвегіі (сёння фюльке Мёрэ-ог-Ромсдал). Ён быў сынам небагатага селяніна Івара Ёнсана. Хутар Осэн знаходзіўся далёка ад іншых паселішчаў, і таму ў дзяцінстве Івар не меў сяброў па гульнях, але хлопчык шмат чытаў, у тым ліку і Біблію. У сям'і было восем дзяцей, але бацькі неўзабаве памерлі, і сям'ёй пачаў кіраваць старэйшы брат. Ён прымушаў Івара працаваць у полі і забараняў дзейнічаць па сваіх схільнасцях, але захаваўся запіс у прыходскай кнізе, што Івар добра зарэкамендаваў сабе пры падрыхтоўцы да канфірмацыі. У 1831 годзе ён пачаў працаваць настаўнікам у розных вясковых школах, і ў выніку стаў гувернёрам у доме прыходскага святара Ханса-Конрада Турэсэна. У той жа час Івар пачаў вывучэнне мясцовай флоры і дыялекта Сунмёрэ. Осэн адправіўся са сваімі працамі ў Брэген, дзе мясцовы епіскап Якаб Нойман быў настолькі задаволены вынікамі яго дыялекталагічнай працы, што яны былі апублікаваны ў двух нумарах епархіяльнага часопіса «Bergens Stiftstidende» за 1841 год.

Дыялекталагічныя даследванні

Пасля публікацыі гэтых артыкулаў і дзякуючы падтрымцы Ноймана Осэн атрымаў стыпендыю ад Нарвежскага каралеўскага навуковага таварыства у Тронхейме для вывучэння нарвежскіх дыялектаў. Осэн ажыццявіў свае экспедыціі ў 1843—1847 гадах, запісваючы розныя словы, выразы і граматычныя формы. У яго запісах сустракаюцца таксама і прыказкі, але Осэн не займаўся мэтанакіраваным зборам фальклора: не быў ён і сацыёлагам. У першую чаргу Осэна цікавілі дыялекты Вестлана (Заходняй Нарвегіі), дзе, як ён лічыў, сустракаліся найлепшыя (гэта значыць найменш закранутыя ўплывам дацкай мовы) дыялекты, але ў выніку ён наведаў большую частку краіны. За чатыры гады Осэн праехаў больш за 4000 км, дайшоўшы на поўначы да Хельгеланда. Пасля заканчэння стыпендыі ў 1847 годзе Осэн пасяліўся ў Хрысціяніі, дзе і пражыў астатнія гады свайго жыцця. Пры гэтым, ён рэгулярна адпраўляўся ў экспедыцыі, звычайна летам, на працягу яшчэ 20 гадоў. Увогуле ён наведаў больш за палавіну ўсіх муніцыпалітэтаў Нарвегіі ў межах 1995 года.

Познія гады

Прайшоўшы шлях ад сялянскага сына да атрымальніка дзяржаўнай стыпендыі, Осэн адмовіўся ад прапанаванай яму прафесарскай пасады і працягнуў свае падарожжы, нягледзячы на ўсе цяжкасці, і аказанае яму супраціленне. Пры гэтым, у яго жыцці не адбывалася сапраўды значных знешніх падзей. Аб асабістым жыцці Осэна вядома няшмат, перш за ўсё, з-за невялікай колькасці крыніц. У яго было няшмат сяброў, звычайна ён сядзеў дома і працаваў. Осэн атрымліваў нядрэнны даход, але выдаткоўваў няшмат і ўсё жыццё правёў вельмі сціпла. З 1830 года Осэн вёў дзённік, але ён складаецца галоўным чынам з нататак аб пагодзе, аб яго хваробах, запісаў аб сустрэчах і прачытаных кнігах, і таксама кароткіх пераказаў бачаных ім спектакляў. Івар Осэн не пакінуў і значнай эпісталярнай спадчыны: большасць з яго лістоў былі адказамі на чужыя пытанні. Свайму сябру Морыцу Орфлуту ён пісаў адзін ліст у год, брату Йуну — раз у тры гады. Ён таксама амаль не перапісваўся з дзеячамі набіраўшага моц руха за распаўсюджванне створанага ім лансмола — Хенрык Крун атрымаў ад яго толькі адзін ліст, Георг Грыг — толькі некалькі, а Ян Прал — ніводнага. У дзённіку і лістах Осэн толькі зрэдку пераходзіць на «сваю» мову, лансмол, але звычайна пісаў на больш звыклай дацкай. Дзённікі і лісты Осэна былі выдадзены ў 1957—1960 гадах. Акрамя лінгвістычных прац Осэн выдаў яшчэ некалькі кніг, у прыватнасці, «Малую хрэстаматыю старажытнанарвежскай мовы» (En iden Laesbog i Gammel Norsk, 1854), аперэту «Спадкаемец» (Ervingen, 1855), «Нарвежскія прыказкі» (Norske Ordspog, 1856, другое выданне 1881) і зборнік вершаў «Symra» (1863, другое выданне 1875). Самым працяглым са звязных тэкстаў Осэна на лансмоле была кніга (96 старонак) «Агляд новага дома: кароткі агляд твора і чалавека для юнацтва» (Heimsyn: ei snogg Umsjaaing yver Skapningen og Menneskja: tilmaatad fyre Ungdomen, 1875). Гэтая кніга ніколі не мела вялікай папулярнасці, у той жа час як некалькі песень са «Спадкаемца» і «Symra» былі вельмі папулярнымі. Івар Осэн вельмі крытычна адносіўся да сваіх твораў: большасць з іх існуюць у двух версіях — першапачатковай і лепш прапрацаванй канчатковай. Акрамя таго, Осэн шмат пісаў «у стол» — як вершы, так і публіцыстычныя і навуковыя артыкулы. Шмат чаго з яго спадчыны было выдана пасмяротна, нешта нават зараз толькі рыхтуецца да выдання. Традыцыйныя ўяўленні аб Осэне шмат у чым афарбаваны інфармацыяй, якую магчыма вынуць з найбольш легкадасягальных крыніц, якія адносяцца да апошніх гадоў яго жыцця. У якасці характэрнага прыклада можна назваць біяграфію Андэрса Ховдэна «Івар Осэн ў паўсядзённым жыцці» (Ivar Aasen i Kvardagslaget). Хоўдэн, які ведаў Осэна ўжо старым, малюе яго як хворага адзінокага чалавека, які ходзіць па дому ў дзіравых шкарпэтках. Сучасны біёграф Осэна Стывен Уолтан, думае, што гэтая карціна недакладная і лічыць, што ў маладзейшыя гады Осэн лепш даглядаў сабе і веў больш актыўнае сацыяльнае жыццё, але тыя, хто ведаў Осэна ў 1840-я і 1850-я гады, не пакінулі аб ім успамінаў. Існуе ўсяго некалькі фотаздымкаў Осэна. Выявы часоў яго маладосці не захаваліся: адна карціна была створана, калі яму было 50 гадоў, а астатнія — тады, калі ён быў вельмі старым чалавекам.

Стварэнне лансмола

Якасць лінгвістычных прац Осэна можна лічыць вельмі высокай, калі ўлічваць, што ён не меў фармальнай адукацыі, і не меў зносін ў акадэмічных колах, працуючы нават без сакратара. У 1850-я гады Осэн працаваў вельмі хутка, выдаючы па новай кнізе амаль кожны год, прытым, што ён паспяваў і друкавацца ў газетах. У 1860-я гады праца некалькі замарудзілася: так, «Слоўнік нарвежскай народнай мовы» (1850) быў падрыхтаваны ўсяго за год, а другое выданне «Нарвежскага слоўніка» (1873) — за 9 гадоў. У 1848 Осэн выдаў кнігу «Граматыка нарвежскай народнай мовы» (Det norske Folkesprogs Grammatikk). Праз два гады быў выдадзены «Слоўнік нарвежскай народнай мовы» (Ordbog over det norske Folkesprog), у які уваходзіла больш за 25000 слоў. П. А. Мунк назваў слоўнік «нацыянальным шэдэўрам». Першыя тэксты на лансмоле былі выдадзены ў кнізе «Узоры вясковай мовы ў Нарвегіі» (Prover af Landsmaalet i norge, 1853).

Водгук у грамадстве

Спачатку працу Осэна ў Нарвегіі ўспрынялі з энтузіязмам: ён атрымаў пажыццёвую стыпендыю ў памеры заробка прафесара, рэцэнзенты вельмі хвалілі яго кнігі, а справы з продажам ішлі добра. Мунк і іншыя навукоўцы падтрымлівалі яго праект, а Б'ёрнсцернэ Б'ёрнсан нават паспрабаваў вывучыць новую мову, пазнаёміўшыся з такімі бергенцамі, як Хенрык Крун. Першы эксперымент Осэна па стварэнню новай пісьмовай формы, «Размова двух сялян» (Samtale mellem to bonder, 1849) быў надрукаваны ў кансерватыўнай газеце «Моргенбладэт». Першымі, хто паспрабаваў выкарыстаць новую літаратурную нарвежскую мову, былі так званыя «бергенскія мовазнаўцы» (у першую чаргу Ян Прал, Георг Грыг і Хенрык Крун), Эрык Сомер з Трондэлага, які выдаў у 1858 годзе брашуры «Казачныя песні» (Soge-Visior) і О. У. Він'е. Але ніхто з іх не разглядаў лансмол Осэна як нешта большае, чым усяго толькі аснову. У 1858 годзе, тэксты на лансмоле выдалі Осэн, Вінье і Прал. У кожнага з іх была, па сутнасці, свая мова, якая была незразумелай без хаця б элементарных ведаў у старажытнаскандынаўскай.

Моўная ідэалогія Осэна

Паколькі сам Осэн так і не напісаў вялікага праграмнага артыкула, розныя яго выказванні выкарыстоўваліся прыхільнікамі розных поглядаў. Адны разглядваюць яго як прадстаўніка буржуазнага нацыянальна-рамантычнага руха, у той час як іншыя падкрэсліваюць педагагічны аспект яго працы і бачаць у ім папярэдніка сацыялістаў. Найбольш распаўсюджаным з'яўляецца меркаванне, што Осэн у нейкай ступені займаў абедзве пазіцыі. Для Осэна найбольшую каштоўнасць і аўтэнтычнасць мелі архаічныя моўныя формы, але асобныя публіцысты з-за гэтага лічылі, што лансмол «адстае» ў сваім развіцці, і што на ім нельга выказаць сучасныя думкі. У 1855 годзе Осэн пераклаў для газеты «Друг народа» (Folkevennen) ісландскую «Сагу аб Фрыц'ёфе». Гэты тэкст прадстаўляе сабой найбольш яркі прыклад архаізіруючых тэндэнцый у мове Осэна. Пазней ён некалькі мадэрнізаваў норму, але яго ўжо ніколі не прасілі напісаць тэкст на лансмоле для выдання такім вялікім тыражом. Адна з тэм, да якіх Осэн пастаянна звяртаўся, — «паўнагучнасць» нарвежскіх дялектаў, дзе ў ненаціскных пазіцыях выкарыстоўваюцца нерэдукаваныя галосныя ў параўнанні з дацкім «вечным е» (у дацкай мове ўсе галосныя ў ненаціскных суфіксах рэдукаваліся да шва, якое падчас напісання перадаецца як е). Формы, якія выкарыстоўваў Осэн, называюцца «і-формамі», бо ў вызначанай форме моцных (якія канчаюцца на зычны) назоўнікаў жаночага рода адзінага ліка і нявызначаных формах множнага ліка сярэдняга рода выкарыстоўваўся галосны i (sol-i сонца + 'вызначаны артыкль', tre-i 'дрэвы'). У сучасным нюношку звычайна ўжываюцца «а-формы» (sola, trea), але формы з i і зараз уключаюцца ў арфаграфічныя слоўнікі, і былі звычайнымі яшчэ ў сярэдзіне ХХ стагоддзя. Осэн таксама вызначаў розніцу паміж моцнымі (ei sol — нявызначаны артыкль + сонца soli — сонца + вызначаны артыкль soli — сонца + вызначаны артыкль, solerne — сонца (вызначаная форма)) і слабымі формамі (ei gjenta — дзяўчынка, gjenta — дзяўчынка (вызначаная форма) gjentor — дзяўчынкі, gjentorne — дзяўчынкі (вызначаная форма)) у жаночым родзе (сустракаюцца зрэдку таксама solerna, gjentorna). Формы назоўнага і вінавальнага склонаў супадалі амаль ва ўсіх дыялектах, але ў некаторых захаваўся датыў, і поўная форма датыва множнага ліка на -om (uppi dalom у далінах) увайшла ў норму і атрымала значнае распаўсюджванне, асабліва ў вершах. З іншага боку, амаль ніхто не падзяляў думкі Осэна ў адрозніванні жаночага роду ў слабай форме прыметніка (den kaute guten — горды юнак, але den kauta gjenta — гордая дзяўчына). У спражэнні дзеясловаў Осэн паслядоўна адрозніваў адзіночны і множны лік дзеясловаў, хаця якраз пры яго жыцці гэтае адрозненне выходзіла з ужытку ў дацкай мове. Івар Осэн пабудаваў своеасаблівую іерархію дыялектаў па іх блізкасці да старажытнаскандынаўскага стана. У прадмове да «Узораў вясковай мовы» ён растлумачвае, што лепшымі з'яўляюцца дыялекты рэгіёнаў Хардангер, Согн і Восс, тады як «дыялекты паўночных гор адносяцца да найгоршых і больш пашкоджаных». Осэн таксама не атрымаў вялікай карысці і ад падарожжаў ў Паўночную Нарвегію, бо марфалогія там «вельмі бедная і простая». Не цікавілі яго і гаворкі Хедмарка, дзе адбылася манафтагізацыя старажытных дыфтонгаў. Сёння нюнорск найбольш распаўсюджаны якраз у тых рэгіёнах, дзе ўжываюцца «адобраныя» Осэнам дыялекты. У часы Осэна лічылася, што ў эпоху вікінгаў у Нарвегіі была распаўсюджана адзіная нацыянальная мова, але цяпер лінгвісты (М. Хэгстад, Д. А. Сэйп) вызначылі, што нават тады існавалі дыялектныя адрозненні і многія рысы, якія Осэн адносіў да дацкага ўплыва і «забруджвання», з'яўляюцца ўласна нарвежскімі.

Развіццё мовы

Калі Івар Осэн пачаў сваю працу па збору нарвежскіх дыялектаў, нацыяналістычны рамантызм у Нарвегіі дасягнуў свайго росквіта. Канцэпцыі Гердэра, згодна з якімі кожны народ мае ўласны нацыянальны дух, які адлюстроўваецца ў мове, літаратуры, мастацтве і іншых элементах культуры, у 1840-я гады былі папулярны ва ўсёй Еўропе. У гэтым плане, існаванне ўласнай літаратурнай мовы магло падкрэсліць самастойнасць нарвежскай нацыі, незалежнай ад датчан. Прыкладна з 1860 года гэтая канцэпцыя страчвае папулярнасць. Нягледзячы на тое, што не было спроб спыніць выплату Осэну стыпендыі, яго праца у многім была праігнаравана, рэцэнзенты не звярталі увагі на яго кнігі, а справы з продажамі пайшлі значна горш. У літаратуры існуе некалькі меркаванняў адносна таго, чаму так адбылося. Адной з прычын можна назваць тое, што Осэн пачаў сваю працу занадта позна: у 1842 годзе, калі ён прадставіў свой праект, нацыянальны рамантызм знаходзіўся на піку свайго росквіта, які быў пройдзены ў 1849 годзе. З 1850-ых «больш нарвежскі» характар лансмола ўжо не з'яўляўся перавагай. Нарміраваная лексіка лансмола ў «Нарвежскай граматыцы» 1864 года і «Нарвежскім слоўніку» 1873 года вылучаецца значным архаізмам, складанай граматычнай сістэмай і значнымі пурыстычнымі тэндэнцыямі у выбарцы слоўнікавага склада (прынамсі, выключаліся ўсе ніжнянемецкія запазычанні з прыстаўкамі be- і an-). Такім чынам у супрацьстаянні «педагагічных» і «нацыянальных» меркаванняў перамогу атрымалі апошнія. У 1858 годзе Осэн выдаў пераклад «Сагі аб Фрыц'ёфе» на лансмол, які выйшаў у дадатку да часопіса «Друг народа». У сувязі з гэтым, Эйлерт Сундт выдаў нарыс «Аб нарвежскай мове», дзе ён пісаў наступнае:

["Друг народа"] здрадзіў бы свайму вызначэнню, калі б не разумеў, што бліжэйшая будучыня мае велізарнае значэнне для нашай мовы, і што яе лёс значыць бясконца шмат для народнай асветы і поўнага духоўнага развіцця

Сундт падкрэслівае, што шмат хто з нарвежцаў прыкладзе намаганні да таго, каб разабрацца ў «сялянскай» мове і таму рэкамендаваў чытачам паглыбіцца ў пераклад Осэна. Ён таксама піша:

Яна заснавана на найменш забруджаных вясковых дыялектах, але пры гэтым з пастаянным улікам іншых сялянскіх гаворак і старажытнай нарвежскай літаратурнай мовы. Усё гэта зроблена з такім мастацтвам, што мы дакладна можам назваць гэтую мову ўзорам агульнай нарвежскай нацыянальнай (Landsmaal) ці народнай (Folkesprog) мовы

Пры гэтым, хаця Сундт падтрымліваў праект Осэна ў прынцыпе, сам ён прытрымліваўся нормы, распрацаванай К. Кнудсэнам. Б'ёрнсцернэ Б'ёрнсан, які ў маладосці таксама спрабаваў пісаць вершы на лансмоле, таксама стаў прыхільнікам варыянта Кнудсэна, бо для яго лансмол атрымаўся вельмі складаным. У выніку Б'ёрнсан расчараваўся ў самім праекце Осэна і пачаў падтрымліваць Нарвежскі саюз рыксмола. Для іншых дзеячаў моўнага руха, такіх як П. А. Мунк і Я. Прал, мова Осэна была, наадварот, недастаткова архаічнай: Осэн не жадаў уводзіць у норму старажытныя формы, не захаваныя ні ў адным з дыялектаў. Так, калі Осэн пісаў форму асабовага займенніка множнага ліка трэцяй асобы ('яны') як dei, то Мунк выбраў форму deir (пар. ісл.þeir). Пазнейшыя аўтары, якія пісалі на лансмоле, такія як О. Ф'ёртофт і Арнэ Гарборг, таксама абыходзіліся з мовай Осэна вельмі вольна, што выклікала яго незадавальненне. Адным з апшоніх твораў Осэна стала і да сённяшняга дня не выдадзеная кніга «Моўны падман», у якой ён крытыкуе пісаўшых на лансмоле аўтараў за выкарыстанне «дацкіх» форм, такіх як upp-yver «уверх па чым-небудзь» замест upp-etter Осэну таксама не падабаліся многія з уведзеных Гарбаргам наватвораў, такіх як norksdom «нарвежскасць». Ён крытыкаваў выкарыстанне вясковых і размоўных гарадскіх форм. Івар Осэн сам ніколі не займаўся арганізацыяй і агітацыяй, і «моўны рух» развіваўся без яго. Арганізацыяй яго заняўся Арнэ Гарборг толькі ў 1870-ыя гады. Сам Осэн не жадаў «барацьбы» двух варыянтаў і рэдка рэагаваў на крытыку, а пасля 1860 года зусім спыніў публіцыстычную дзейнасць. У больш позні час літаратурная мова, заснаваная на дыялектах, з'яўляецца больш лёгкай для засваення дзяцьмі ў школе. Не зусім зразумела, наколькі гэта было важным для Осэна: сам ён паходзіў з сялянскага асяроддзя, дзе пры гэтым уменне чытаць і пісаць па-дацку было шырока распаўсюджана. Сам Осэн таксама вывучыў нямецкую і англійскую мовы.

Магіла Осэна ў Осла

Осэна шмат крытыкавалі за вельмі архаічную арфаграфію, якая сапраўды пашкодзіла лансмолу зрабіцца сапраўды агульнараспаўсюджанай літаратурнай мовай. У ХХ стагоддзі быў праведзен шэраг арфаграфірных рэформ, у ходзе якіх многія з пурыстычных і этымалагічных элементаў лансмола былі адкінуты, а арфаграфія была прыбліжана да вымаўлення букмала і усходненарвежскіх дыялектаў, на якіх гаворыць большая колькасць носьбітаў. К таму часу рамантычныя ідэі Гердэра былі поўнасцю пакінуты, а галоўным стымулам развіцця лансмола стала сацыялістычная ідэалогія вызвалення народа праз асвету. Падобныя ідэі пачалі з'яўляцца ўжо пры жыцці Осэна, але поўнае адлюстраванне яны знайшлі ў першым афіцыйным стандарце нюнорска (1901 год). У мову таксама былі ўведзены многія са слоў, Якія Осэн лічыў «ненарвежскімі», хаця забарона на прыстаўкі be- i an- у цэлым захавалася.

Спасылкі

• Цэнтр Івара Осэна
  • Храналогія жыцця
  • Бібліятэка Архівавана 9 лістапада 2011.
  • Галерэя
• Інстытут імя Івара Осэна