Ціна Леванаўна Асаціяні
Ціна Леванаўна Асаціяні (груз. თინა ასათიანი, арм.: Թինա Լևանի Ասաթիանի; 12 сакавіка 1918, Тбілісі — 20 ліпеня 2011, Ерэван) — армянскі фізік грузінскага паходжання.
Ціна Леванаўна Асаціяні | |
---|---|
груз. თინა ასათიანი | |
Дата нараджэння | 12 сакавіка 1918 |
Месца нараджэння | |
Дата смерці | 20 ліпеня 2011 (93 гады) |
Месца смерці | |
Грамадзянства | |
Род дзейнасці | фізік |
Навуковая сфера | фізіка |
Месца працы | |
Навуковая ступень | доктар фізіка-матэматычных навук |
Альма-матар | |
Прэміі | |
Узнагароды | |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Акадэмік НАН РА (1996, член-карэспандэнт з 1991), доктар фізіка-матэматычных навук (1971), прафесар (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). Лаўрэат Ленінскай прэміі (1970).
Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў, даследаванню элементарных часціц на паскаральніку, эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з'яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя».
Біяграфія правіць
Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям'і вядомага літаратуразнаўцы, даследчыка класічнай грузінскай літаратуры, прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні[1] і ўрача Ганны Волкавай[2].
Скончыла школу з адрозненнем[3]. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта[4].
У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю акадэміка Абрама Аліханава. У час блакады Ленінграда Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні касмічных прамянёў на гары Арагац, Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў Інстытуце фізічных праблем АН СССР абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені кандыдата фізіка-матэматычных навук[3].
У 1943 годзе выйшла замуж за фізіка Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у Ерэванскім дзяржаўным універсітэце)[2]. З 1944 года была кіруючай лабараторыяй -мезонаў у Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут)[3][5].
Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету (Японія, Індыя, Канада, ЗША, Англія, Германія, Францыя, Аўстрыя)[6]. З 1968 года чытала лекцыі ў Ерэванскім дзяржаўным універсітэце па фізіцы высокіх энергій[3][4]. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі іскравых камер у 1970 годзе Ціне Асаціяні і акадэміку Арцёму Аліханьяну была прысуджана Ленінская прэмія[2].
У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені доктара фізіка-матэматычных навук, у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне прафесара[4]. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія[4].
Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп'ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў»[2]. Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе[3].
У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны»[7].
Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў Ерэване 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў[8]. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка[9].
Навуковая дзейнасць правіць
Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў[4].
У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем шырокіх атмасферных залеў, ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з акадэмікам Арцёмам Аліханьянам, Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі[5], адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў[3].
Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення камеры Вільсана[3]. Яна з'яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на паскаральніках, таксама пры рэгістрацыі касмічных прамянёў[10].
Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі -мезонаў касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З 1961 года Асаціяні пачала займацца шырокаадтульнымі іскравымі камерамі, і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у магнітным полі[3].
З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы Ерэванскага фізічнага інстытута «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні -мезонаў[3].
У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны спектрометр, які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю[3]. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з'яву гало ў Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі. Асаціяні адкрыла з'яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў[3].
Узнагароды правіць
- Ленінская прэмія (1970) — за працу «Трэкавыя іскравыя камеры».
- Ордэн Гонару, Грузія[4].
- Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980)[4].
- Ганаровы грамадзянін Тбілісі (1987)[6].
- Ганаровы прафесар фонду Джорджа Сораса (1974)[6].
Заўвагі правіць
- ↑ Асатиани Леван Никифорович // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- ↑ а б в г Кананова 2011.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к Известия НАН РА 2008, с. 241.
- ↑ а б в г д е ё Тина Левановна Асатиани . Национальная академия наук РА. Праверана 19 студзеня 2016.
- ↑ а б Армянская советская энциклопедия 1975, с. 552.
- ↑ а б в Известия НАН РА 2008, с. 242.
- ↑ Нора Кананова. Линия жизни Тины Асатиани . karabah88.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2013. Праверана 19 студзеня 2016.
- ↑ Ушла из жизни почетный президент грузинского благотворительного сообщества в Армении . news.am (20 ліпеня 2011). Праверана 19 студзеня 2016.
- ↑ Кананова 2013.
- ↑ Устройство для измерения координат заряженных частиц . www.findpatent.ru. Праверана 19 студзеня 2016.
- ↑ ПАМЯТИ АКАДЕМИКА ТИНЫ АСАТИАНИ . www.golosarmenii.am. Праверана 27 верасня 2018.
Літаратура правіць
- Кананова Н. Памяти академика Тины Асатиани // Голос Армении : общественно-политическая газета. — Ер.: 2013. — № 37. Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2013.
- Кананова Н. Памяти академика Тины Асатиани // Голос Армении : общественно-политическая газета. — Ер.: 2011. — № 78. Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2013.
- К 90-летию Тины Левановны Асатиани // Известия НАН РА. Физика. — 2008. — Т. 43. — № 3. — С. 241—242.
- Асатиани Тина Левановна // Армянская савецкая энцыклапедыя / В. А. Амбарцумян. — Ер., 1975. — Т. 1. — С. 552. — 720 с.
Спасылкі правіць
- Профіль Ціны Леванаўны Асаціяні на афіцыйным сайце НАН РА
- Выступление президента Сержа Саргсяна во время приёма, в честь официального визита в РА президента Грузии . Афіцыйны сайт Прэзідэнта РА (24 чэрвеня 2009). Праверана 19 студзеня 2016.
- Women in Physics in Armenia . Институт физики Федерального университета Риу-Гранди-ду-Сул. Праверана 20 студзеня 2016.
- Асатиани Тина Левановна . Энциклопедия фонда «Хайазг». Праверана 19 студзеня 2016.
- Тина Левановна Асатиани . www.persons.am (23 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2013. Праверана 27 мая 2014.