Вікіпедыя

Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя

Шатла́ндская нацыяна́льная антаркты́чная экспеды́цыя 1902—1904 гадоў — антарктычная экспедыцыя, якая была арганізаваная і праходзіла пад кіраўніцтвам Уільяма Спірса Бруса, прыродазнаўца і былога студэнта-медыка Універсітэта Эдынбурга. Нягледзячы на тое, што славу прадпрыемства зацямніла экспедыцыя «Дыскаверы» Роберта Скота, якая праходзіла ў той жа час, Брус цалкам выканаў запланаваныя геолагаразведачныя работы і навуковыя пошукі. Дасягненні экспедыцыі ўключалі стварэнне першай у Антарктыцы заселенай метэаралагічнай станцыі і адкрыццё новых земляў на ўсход ад мора Уэдэла. Вялікая колькасць сабраных біялагічных і геалагічных узораў, разам з узорамі з больш ранніх падарожжаў Бруса, прывялі ў 1906 годзе да стварэння Шатландскай акіянаграфічнай лабараторыі.

Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя

Экспедыцыйнае судна «Скотыя» ля вострава Лоры  (англ.) (бел.
Краіна  Вялікабрытанія
 Шатландыя
Дата пачатку 2 лістапада 1902 года
Дата заканчэння 21 ліпеня 1904 года
Кіраўнік Уільям Спірс Брус
Склад
  • Томас Робертсан
  • Дэвід Вілтан
  • Роберт Радмоз Браўн
  • Джэймс Харві Піры
  • Роберт Мосмен
  • Аластэр Рос
  • 25 маракоў
Дасягненні
  • Заснавана метэаралагічная станцыя на востраве Лоры
  • Вымярэнне глыбіні Паўднёвага акіяна, метэаралагічныя і магнітныя даследаванні
  • Збор біялагічных і геалагічных узораў для калекцыі
Адкрыцці
Страты

Інжынер Алан Рэмсі памёр ад сардэчнага прыступу

Большую частку апошняга дзесяцігоддзя XIX стагоддзя Брус правёў у арктычных і антарктычных экспедыцыях і да 1899 года з'яўляўся самым дасведчаным палярнікам Вялікабрытаніі з больш чым сямігадовым досведам[1]. У сакавіку таго ж года ён падаў заяўку на ўдзел у экспедыцыі «Дыскаверы», але не быў прыняты з-за наяўнасці ўласных планаў, якія не былі ўзгоджаныя з задумай прэзідэнта Каралеўскага геаграфічнага таварыства сэра Клемента Маркхэма  (руск.) (бел..

Шатландская экспедыцыя падтрымлівалася Каралеўскім геаграфічным таварыствам Шатландыі. Прадпрыемства апісвалася як «найбольш эканамічна эфектыўная і старанна спланаваная навуковая экспедыцыя гераічнай эпохі»[2]. Нягледзячы на гэта, Брус не атрымаў прызнання з боку брытанскага ўрада, членам экспедыцыі было адмоўлена ў прысваенні прэстыжнага Палярнага медаля, а спробы лабіравання іх інтарэсаў ні да чаго не прывялі. Пасля дасягнутага поспеху Брус больш не праводзіў антарктычных даследаванняў, хоць і здзяйсняў рэгулярныя экспедыцыі ў Арктыку. Засяроджанасць Бруса на сур'ёзных навуковых даследаваннях не выклікала папулярнасці ў грамадстве, а яго дасягненні, у адрозненне ад палярных рэкордаў Скота, Шэклтана і Амундсена, неўзабаве выветрыліся з грамадскай свядомасці.

Перадгісторыя правіць

Студэнтам Брус вывучаў натуральныя навукі і акіянаграфію, займаючыся на летніх курсах пад кіраўніцтвам вядомых выкладчыкаў Патрыка Гедэса  (англ.) (бел. і Джона Артура Томсана. Ён таксама правёў некаторы час, дапамагаючы акіянографу доктару Джону Мюрэю класіфікаваць узоры, сабраныя ім у ходзе экспедыцыі на «Чэленджэры»  (англ.) (бел.[3]. У 1892 годзе Брус перапыніў навучанне і адправіўся ў Антарктыку на кітабойным судне «Балена», якое ўваходзіла ў кітабойную экспедыцыю Дандзі 1892—1893 гадоў[4]. Па вяртанні на радзіму ён прыступіў да арганізацыі ўласнай экспедыцыі ў Паўднёвую Георгію[5], аднак не змог атрымаць фінансаванне. Затым Брус працаваў на метэаралагічнай станцыі на вяршыні Бен-Невіс[6], а пазней адбыў на Зямлю Франца-Іосіфа ў якасці навуковага асістэнта ў арктычнай экспедыцыі Джэксана — Хармсварта  (руск.) (бел.[7]. Паміж 1897 і 1899 гадамі ён здзейсніў некалькі паездак у Арктыку, на Шпіцберген і Новую Зямлю, у галоўную чаргу ў рамках паляўнічага рэйду маёра Эндру Котса. Пазней Брус працягнуў падарожжа па Арктыцы ў статусе навукоўца на даследчым судне «Прынцэса Аліса», якое належала прынцу Манака Альберу  (англ.) (бел., які, апроч іншага, лічыўся вядомым акіянографам. Альбер стаў сябрам і прыхільнікам Бруса Спірса[8].

Сварка з Клементам Маркхэмам правіць

Пасля вяртання з Арктыкі 15 сакавіка 1899 года Брус напісаў ліст сэру Клементу Маркхэму, прэзідэнту Каралеўскага геаграфічнага таварыства, у якім прапанаваў сваю кандыдатуру навуковым супрацоўнікам у Брытанскай нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі[9], якая была тады на стадыі папярэдняга планавання[10]. Адказам Маркхэма было толькі аднарадковае ўніклівае пацверджанне атрымання пасады, і Брус на працягу года не атрымаў нічога іншага. Пазней яму параілі зноў прапанаваць сваю кандыдатуру на пасаду навуковага асістэнта. 21 сакавіка 1900 года Брус нагадаў Маркхэму аб сваім звароце годам раней і раскрыў бягучыя намеры: «У мяне ёсць надзея сабраць дастатковы капітал, каб мы маглі ўзяць у экспедыцыю другі карабель»[10]. Брус прапаноўваў паслаць другі карабель у мора Уэдэла, тады як асноўнае судна пад кіраўніцтвам Роберта Скота павінна было даследаваць вобласць мора Роса. Праз некалькі дзён у другім лісце ён паведаміў, што ўжо ўпэўнены ў фінансаванні другога карабля з Шатландыі. Ён у першы раз адкрыта згадваў пра «шатландскую экспедыцыю»[11]. Гэта занепакоіла Маркхэма, які адказаў з некаторым раздражненнем: «Такія паводзіны будуць згубнымі для экспедыцыі […] Другі карабель зусім не патрабуецца […] Не ведаю, чаму пачалося гэта гарэзлівае саперніцтва»[12]. Па вяртанні Брус адмаўляў саперніцтва і запытваў: «Калі мае сябры гатовыя даць грошай, каб ажыццявіць мае планы, я не бачу, чаму я не павінен прымаць іх дапамогу […] Многія людзі сцвярджаюць, што другі карабель вельмі пажаданы». Не супакоіўшыся, Маркхэм напісаў у адказ: «Робячы ўсё магчымае, каб вас прызначылі (на пост у нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі), я меў права меркаваць, што вы б не пайшлі на такі крок […], па меншай меры, не параіўшыся са мной»[10]. Ён працягваў: «Вы нашкодзіце нацыянальнай экспедыцыі[…], спрабуючы выканаць свой план»[13]. Брус адказаў фармальна, сказаўшы, што сродкі, сабраныя ў Шатландыі, не пайшлі б на іншыя навуковыя праекты. Перапіска перапынілася, а Брус вырашыў дзейнічаць незалежна[14]. У лютым 1901 года Маркхэм паслаў кароткую прымірэнчую цыдулку: «Цяпер я магу глядзець на рэчы з вашага пункту гледжання і жадаю вам поспехаў»[15]. Гэтыя настроі, аднак, так і не прасочваліся ў наступным дачыненні Маркхэма да шатландскай экспедыцыі[2][16].

Брус быў падтрыманы ўплывовай сям'ёй баранэтаў  (англ.) (бел. Котс, якая пагадзілася фінансаваць экспедыцыю пад яго кіраўніцтвам[17].

Падрыхтоўка правіць

 
Уільям Спірс Брус, кіраўнік экспедыцыі.

«Скотыя» правіць

Восенню 1901 года Брус за 2620 фунтаў[17][Кам. 1] набыў нарвежскі кітабойны карабель «Гекла». На працягу наступных некалькіх месяцаў карабель быў перароблены ў антарктычнае навукова-даследчае судна  (англ.) (бел. з двума лабараторыямі на борце, цёмным пакоем для праяўкі здымкаў і шырокім камплектам спецыяльнага рыштунку. Было ўстаноўлена два механічныя барабаны, на кожным з якіх было наматаная па 6000 марскіх сажняў (36 000 футаў; 11 000 м) троса для глыбакаводнага тралення марскіх жывёл. На судне мелася таксама абсталяванне для вымярэння глыбіні, для збору ўзораў парод з марскога дна і забору марской вады, для метэаралагічных і магнітных назіранняў[19]. Корпус умацаваны ў папярочніку, каб супрацьстаяць ціску антарктычнага лёду. Такелаж быў заменены, і судна ператварылася ў барк, атрымаўшы да таго ж абсталяванне дапаможнымі рухавікамі. Гэтая праца павялічыла кошт карабля да 16700 фунтаў[Кам. 2] і была аплачана сям'ёй Коўтс, якая ў агульнай складанасці ахвяравала 30 000 пры сукупных выдатках экспедыцыі ў 36 000 фунтаў[17]. Карабель быў перайменаваны ў «Скотыя», і ў жніўні 1902 года судна было гатовым да хадавых выпрабаванняў.

Экіпаж правіць

Навуковы штат экспедыцыі складаўся з шасці чалавек, у тым ліку Бруса. Заолагам быў Дэвід Уілтан, які, як і Брус, лічыўся некалі членам экспедыцыі Джэксана — Хармсварта. Ён набыў навыкі перамяшчэння на лыжах і сабачых запрэжках, жывучы на ​​працягу некалькіх гадоў у паўночнай частцы Расіі. Роберт Радмоз Браўн з Універсітэта Дандзі, былы раней памочнікам у батанічным аддзеле Брытанскага музея, стаў батанікам экспедыцыі. Доктар Джэймс Харві Піры, які перш быў у штаце экспедыцыі на «Чэленджэры» пад кіраўніцтвам Джона Мюрэя, заняў пасты геолага, бактэрыёлага і суднавага лекара. Роберт Мосмен узначальваў метэаралагічныя і магнітныя даследаванні, а студэнт-медык Аластэр Рос стаў таксідэрмістам[20].

Брус прызначыў капітанам «Скотыі» Томаса Робертсана. Робертсан быў дасведчаным антарктычным і арктычным мараком, некалі камандаваў кітабойным суднам «Актыўны» ў кітабойнай экспедыцыі Дандзі[21]. Астатнія 25 чалавек, якія падпісалі трохгадовыя кантракты, усе без выключэння з’яўляліся шатландцамі, якія мноства разоў хадзілі ў палярных водах падчас кітабойнай здабычы[22].

Мэты правіць

Пры падрыхтоўцы экспедыцыі Брус узгадніў планы з кіраўнікамі іншых экспедыцый (Робертам Скотам, Эрыхам фон Дрыгальскім і Ота Нордэншэльдам), каб выпадкова не перасекчыся ў Антарктыцы[23].

Праект экспедыцыі быў апублікаваны ў кастрычніку 1902 года ў шатландскім геаграфічным часопісе «Scottish Geographical Magazine» і ў часопісе Каралеўскага геаграфічнага таварыства «Geographical Journal». Мэты складаліся ў вымярэнні глыбінь і правядзенні мноства іншых даследаванняў Паўднёвага акіяна, сістэматычных назіраннях і даследаваннях у галіне метэаралогіі, геалогіі, біялогіі, тапаграфіі і фізікі[17], стварэнні зімовачнай станцыі «як магчыма бліжэй да Паўднёвага полюса»[24]. У выданні «The Scotsman» незадоўга да адпраўлення экспедыцыі было ўказана, што яна носіць нацыянальны характар: «Кiраўнiк, усе навукоўцы і маракі экспедыцыі з'яўляюцца шатландцамі, сродкі былі сабраныя па большай частцы на тым баку мяжы, гэта прадукт намаганняў добраахвотнікаў, і ў адрозненне ад экспедыцыі, якая таксама адначасова будзе занятая засваеннем Антарктыкі, яны нікому нічога не павінны за ўрадавую дапамогу»[25].

Ход экспедыцыі правіць

Першы паход, 1902—1903 гг. правіць

«Скотыя» пакінула прычал шатландскага горада Труна  (англ.) (бел. 2 лістапада 1902 года. Па шляху на поўдзень яна зайшла ў ірландскі порт Дун-Лэарэ  (бел. (тар.)) (бел., у порт Фуншал на Мадэйры, а затым на астравы Каба-Вэрдэ[26]. Была зроблена няўдалая спроба высадзіцца на малюсенькім экватарыяльным архіпелагу, вядомым як Сан-Педру-і-Сан-Паўлу. Гэтая спроба ледзь не каштавала жыцця геолага і лекара экспедыцыі, Джэймса Харві Піры, які, пасля няўдалага скачка на бераг, апынуўся ў вадзе, якая кішыла акуламі[27][28]. 6 студзеня 1903 года «Скотыя» дасягнула Порта-Стэнлі на Фалклендскіх астравах, дзе папоўніла запасы для далейшага плавання ў Антарктыку[29].

 
Востраў Лоры ва ўсходнім (правым) канцы групы Паўднёвых Аркнейскіх астравоў.

26 студзеня «Скотыя» адправілася да антарктычных водах. 3 лютага яна сутыкнулася з цяжкім пакавым лёдам у 25 мілях (40 км) на поўнач ад Паўднёвых Аркнейскіх астравоў і была вымушана манеўраваць[30]. На наступны дзень «Скотыя» змагла працягнуць паход далей на поўдзень і высадзіць невялікі атрад на востраў Сядла, які з'яўляецца адным з групы Паўднёвых Аркнейскіх астрвоў, дзе была сабрана вялікая колькасць батанічных і геалагічных асобнікаў[30]. Лядовая абстаноўка затрымала судна да 10 лютага, пасля чаго яно працягнула плаванне на поўдзень, «нясучысь наперад пры сямі вузлах пад ветразямі»[31]. 17 лютага судна знаходзілася на 64°18′ пд. ш. 23°09′ з. д.HЯ а ўжо пяць дзён праз на 70°, у моры Уэдэла. Неўзабаве пасля гэтага, з-за новых ледзяных фарміраванняў і пагрозы караблю, Робертсан павярнуў на поўнач, дайшоўшы да 70°25′ пд. ш. 17°12′ з. д.HЯ[32].

Не здолеўшы дасягнуць сушы, экспедыцыянеры былі вымушаныя вырашаць, дзе правесці зіму. Пытанне ставала рубам, бо неўзабаве мора павінна было замерзнуць, і карабель рызыкаваў апынуцца ў ледзяной пастцы. Нягледзячы на ​​першапачатковую мэту зімаваць «як магчыма бліжэй да Паўднёвага полюса», Брус вырашыў накіравацца назад да Паўднёвых Аркнейскіх астравоў і знайсці якарную стаянку там[33]. Паўднёвыя Аркнейскія астравы знаходзіліся на адлегласці больш чым у 2000 міль (3200 км) ад Паўднёвага полюса, аднак стаянка на поўначы мела свае перавагі. Лядовы палон не дазволіў бы праводзіць траленне і вымярэнне глыбінь у пачатку вясны[34]. Акрамя таго, астравы былі ўдалым месцам для ўладкавання метэаралагічнай лабараторыі, а іх адносная блізкасць да Паўднёва-Амерыканскага мацерыка адкрывала перспектыву стварэння пастаяннай станцыі.

 
«Аманд-хаўс».

Спатрэбіўся цэлы месяц цяжкага пераходу пад ветразямі, перш чым «Скотыя» дасягнула астравоў. Пасля некалькіх спроб знайсці падыходнае месца для стаянкі з пашкоджаным лёдам рулём судна нарэшце ўвайшло ў абаронены заліў на паўднёвым беразе вострава Лоры, самага ўсходняга вострава ў ланцугу Паўднёвых Аркнейскіх астравоў. 25 сакавіка судна шчасна кінула якар у чвэрці мілі ад берага[35] і было хутка падрыхтавана да зімовай стаянкі: рухавікі дэмантаваныя, катлы асушаныя, палатняны навес нацягнуты над палубай[36]. Брус распрацаваў усебаковую праграму дзейнасці, якая ўключала метэаралагічныя назіранні, траленне для збору марскіх узораў, батанічныя паходы і збор біялагічных і геалагічных узораў[37]. Галоўнай задачай, выкананай у той час, было будаўніцтва каменнай хованкі, ахрышчанай «Аманд-хаўс» у гонар Роберта Аманда, дырэктара Эдынбургскай каралеўскай абсерваторыі, які падтрымаў экспедыцыю[38]. Гэты будынак прызначаўся для людзей, якія павінны былі застацца на востраве Лоры і абслугоўваць меркаваную метэаралагічную лабараторыю. Будынак быў пабудаваны з мясцовых матэрыялаў з прымяненнем сухой кладкі, а дах для яго збудавалі з дрэва і парусіны. Скончаны дом уяўляў сабой квадрат з бокам 20 футаў (6 м) з двума вокнамі і быў цалкам прыдатны для пражывання шасці чалавек. Радмоз Браўн напісаў: «Улічваючы, што ў нас не было раствораў і інструментаў для каменных работ, гэта — цудоўны і вельмі моцны дом. Я мяркую, што ён прастаіць стагоддзі…»[39].

У цэлым члены экспедыцыі былі цалкам здаровыя. Выключэннем быў інжынер карабля Алан Рэмсі, якога было вырашана высадзіць з-за праблем з сэрцам на Фалклендскіх астравах па дарозе назад на поўнач. Аднак Алан вырашыў застацца з экспедыцыяй. Яго здароўе пагаршалася, і сіл станавілася ўсё менш. Алан Рэмсі памёр 6 жніўня і быў пахаваны на востраве[40].

Да вясны актыўнасць павялічылася: былі арганізаваны мноства санных паходаў, у тым ліку да некаторых суседніх астравоў. Для магнітных назіранняў была пабудавана драўляная хаціна. Таксама была ўзведзена мураваная піраміда ў дзевяць футаў вышынёй, якую ўвянчалі сцяг Злучанага Каралеўства і Андрэеўскі крыж (сцяг Шатландыі)[40]. «Скотыя», хоць і знаходзілася на плаву, заставалася закрытай у заліве на працягу верасня, кастрычніка і пачатку лістапада. Толькі 23 лістапада моцныя вятры ўзламалі лёд і дазволілі судну выйсці ў адкрытыя воды. Праз чатыры дні яно адбыло ў Порт-Стэнлі, пакінуўшы групу з шасці чалавек пад кіраўніцтвам Роберта Мосмена ў «Аманд-хаўсе»[40].

Буэнас-Айрэс, 1903—1904 гады правіць

 
Карта вострава Лоры з указаннем месцазнаходжання базы Оркадас.

2 снежня экспедыцыя дасягнула Порта-Стэнлі, дзе экіпаж атрымаў першыя весткі з навакольнага свету. Пасля тыднёвага адпачынку «Скотыя» адправілася ў Буэнас-Айрэс, дзе яе павінны былі адрамантаваць і падрыхтаваць для другога сезона. Брус меў намер пераканаць урад Аргенціны ўзяць пад свой кантроль метэаралагічную станцыю на востраве Лоры[41]. Падчас падарожжа ў Буэнас-Айрэс «Скотыя» села на мель у вусці Рыа-дэ-ла-Плата. Толькі праз некалькі дзён судна было знята з мелі і дастаўлена ў порт 24 снежня на буксіры[42].

На працягу наступных чатырох тыдняў, у той час як карабель знаходзіўся ў сухім доку, Брус вёў перамовы з аргенцінскім урадам з нагоды будучага метэастанцыі. Яму аказвалі садзейнічанне брытанскі консул і доктар У. Г. Дэвіс, які знаходзіўся на пасадзе кіраўніка Аргенцінскай метэаралагічнай службы. Брытанскае міністэрства замежных спраў накіравала тэлеграму, што не мае пярэчанняў супраць прапановы Бруса[41]. 20 студзеня 1904 года ён падпісаў пагадненне[43], згодна з якім у першы год трое навуковых асістэнтаў ад аргенцінскага ўрада павінны былі быць дастаўлены на востраў Лоры і працаваць там на працягу года пад кіраўніцтвам Роберта Мосмена. Затым ён афіцыйна перадаў будынак «Аманд-хаўс», усю мэблю, правізію і ўсё магнітнае і метэаралагічнае абсталяванне аргенцінскаму ўраду. Станцыя атрымала новую назву — база Оркадас. З тых часоў яна была перабудавана і пашырана ў некалькі разоў[41].

Некалькі членаў экіпажа выйшлі са складу экспедыцыі падчас стаянкі ў Буэнас-Айрэсе: некаторыя з-за хваробы, а адзін быў адлічаны ў сувязі з непрыстойнымі паводзінамі. На замену ім былі ўзятыя мясцовыя маракі[44]. «Скотыя» адправілася да вострава Лоры 21 студзеня і кінула якар каля берага 14 лютага. Праз тыдзень, пакінуўшы на востраве метэаралагічную групу (праз год яны павінны былі вярнуцца ў Аргенціну на кананерскай лодцы «Уругвай»), «Скотыя» адправілася ў другі паход да мора Уэдэла[45].

Другі паход, 1904 год правіць

 
Узбярэжжа Зямлі Котса, сфатаграфаванае ў 1915 годзе падчас экспедыцыі сэра Эрнэста Шэклтана.

«Скотыя» накіравалася на паўднёвы ўсход, да ўсходніх водаў мора Уэдэла. Надвор'е было ціхае, а лёд выявілі толькі за палярным кругам[46]. Аднак 3 сакавіка цяжкі лёд спыніў хуткае прасоўванне судна на 72°18′ пд. ш. 17°59′ з. д.HЯ. Глыбіня па лоце складала 1131 марскі сажань (6790 футаў; 2068 м), у параўнанні з 2500 сажнямі раней[47]. Гэта дазваляла выказаць дапушчэнне, што судна набліжаецца да зямлі. Праз некалькі гадзін экспедыцыя дасягнула ледзянога бар'ера, які зрабіў немагчымым рух на паўднёвы ўсход. Яшчэ праз некалькі дзён яны падышлі да паўднёвага ўскрайку бар'ера, прайшоўшы прыблізна 150 міль (241 км)[48]. Вымярэнне глыбіні на адлегласці двух з паловай кіламетраў ад бар'ера паказала ўсяго 159 сажняў (950 футаў; 291 м), што відавочна паказвала на блізкасць зямлі. Абрысы гэтай зямлі неўзабаве сталі адрозныя на гарызонце, і Брус назваў яе Зямля Котса ў гонар галоўнага спонсара экспедыцыі[48]. Гэта была першая выяўленая ўсходняя мяжа мора Уэдэла ў высокіх шыротах, і была вылучана здагадка, што мора можа быць значна меншым, чым раней меркавалася[49][Кам. 3]. З-за стану лёду Брус адмовіўся ад запланаванага санкавага паходу да Зямлі Котса[50].

 
Гільберт Кер іграе серэнаду пінгвіну, 25 сакавіка 1904 года.

9 сакавіка 1904 года «Скотыя» дасягнула самага паўднёвага пункту (74°01′ пд. ш. 22°00′ з. д.HЯ) свайго падарожжа. Там яна была заблакаваная пакавым лёдам; з'явілася перспектыва правесці ўсю зіму ў ледзяной пастцы. Менавіта падчас гэтага перыяду бяздзейнасці дудар Гільберт Кер быў сфатаграфаваны за выкананнем серэнады пінгвіну[51][52]. Аднак 13 сакавіка судна вырвалася на свабоду і пачало павольны рух у паўночна-ўсходнім напрамку, выкарыстоўваючы паравую машыну[53]. У гэтай частцы падарожжа рабіліся рэгулярныя замеры глыбіні і траленне для збору ўзораў марскога дна, што забяспечыла складанне ўсебаковай справаздачы па акіянаграфіі і марской флоры і фауны мора Уэдэла[54].

«Скотыя» накіравалася да Кейптаўна па маршруце, які пралягаў праз востраў Гоф, ізаляваны вулканічны востраў у складзе архіпелага Трыстан-да-Кунья. Яго ніколі раней не наведвалі навукоўцы. 21 красавіка Брус і пяць іншых членаў экіпажа правялі дзень на беразе, збіраючы ўзоры[55]. 6 мая судна кінула якар у порце Кейптаўна. Пасля даследаванняў у галіне Салданья-Бі, 24 мая «Скотыя» пусцілася ў зваротны шлях. Па шляху карабель заходзіў у порт вострава Святой Алены і гавань вострава Ушэсця, а 21 ліпеня 1904 года ён увайшоў у воды ракі Клайд.

Рэакцыя на экспедыцыю правіць

Члены экіпажа былі цёпла сустрэтыя. Афіцыйны прыём для 400 чалавек адбыўся ў Марской біялагічнай станцыі Мілпарта; Джон Мюрэй прачытаў віншавальную тэлеграму ад караля Эдуарда VII. Брусу ўручылі залаты медаль Каралеўскага шатландскага геаграфічнага таварыства, а капітан Робертсан быў узнагароджаны срэбным медалём[56].

Асаблівым дасягненнем экспедыцыі з'яўлялася каталагізацыя больш як 1100 відаў жывёл, 212 з якіх раней не былі вядомыя навуцы[57]. Характэрна, што ніякага афіцыйнага адабрэння з Лондана атрымана не было, там дасягненні шатландскай экспедыцыі пад уплывам Маркхэма ігнараваліся або зусім былі зганьбаваныя[58]. Дзякуючы намаганням Маркхэма члены экспедыцыі не былі ўдастоены прэстыжнага Палярнага медаля, які ўсяго праз 2 месяцы ўручылі ўсім членам экіпажа «Дыскаверы» па яго вяртанні. У будучыні Палярным медалём узнагароджваўся сэр Эрнэст Шэклтан пасля кожнай сваёй экспедыцыі, а таксама члены аўстралійскай экспедыцыі Дугласа Моўсана. Брус на працягу доўгіх гадоў змагаўся з несправядлівым грэбаваннем да сваёй краіны і прадпрыемства, аднак так і не дамогся поспеху[59][Кам. 4]. Стрыманасць, выяўленая Лонданам да яго экспедыцыі, можа быць таксама збольшага звязана з адкрыта нацыяналістычным характарам прадпрыемства Бруса. У сваім уласным уступным слове да гісторыі экспедыцыі, напісанай Рудмасам Браўнам, Брус запісаў: «У той час як навука была талісманам экспедыцыі, Шатландыя красавалася на яе сцягу; і быць можа ў імкненні служыць чалавецтву, дадаючы новае звяно да залатога ланцугу навукі, мы таксама паказалі, што шатландская нацыя — сіла, з якой трэба лічыцца»[61].

 
Востраў Гоф, 2005 год.

Важным дасягненнем экспедыцыі стала стварэнне ў Эдынбургу Шатландскай акіянаграфічнай лабараторыі, якая была афіцыйна адкрыта прынцам Манака Альберам у 1906 годзе[62]. Лабараторыя служыла адразу некалькім мэтам, у прыватнасці, яна выкарыстоўвалася ў якасці сховішча вялікага аб'ёму біялагічных, заалагічных і геалагічных узораў, якія былі сабраныя пад час экспедыцыі на «Скотыі», а таксама ў больш ранніх арктычных і антарктычных падарожжах Бруса. Лабараторыя таксама служыла базай, дзе рыхтаваліся навуковыя даклады, заснаваныя на прадпрыемстве Бруса; месцам, дзе маглі сустракацца палярныя даследчыкі (Нансен, Амундсен, Шэклтан — усе яны пабывалі там); штабам планавання і арганізацыі іншых шатландскіх палярных прадпрыемстваў[62]. Прапанова аб пераўтварэнні лабараторыі ў пастаянны Шатландскі нацыянальны акіянаграфічны інстытут не атрымала падтрымкі, і ў сувязі з недахопам фінансавання Брус быў вымушаны зачыніць лабараторыю ў 1919 годзе[62], а яе экспанаты адданыя ў Каралеўскі шатландскі музей, Каралеўскае шатландскае геаграфічнае таварыства і ўніверсітэт Эдынбурга[62].

Брус, хоць і працягваў наведваць Арктыку з навуковымі і камерцыйнымі мэтамі, ніколі больш не ўзначальваў ўласных экспедыцый. Планы па перасячэнні Антарктыды рэалізаваны ім не былі з-за адсутнасці фінансавання. Брусу спатрэбілася шмат гадоў, каб скончыць усе навуковыя даклады, большасць з якіх былі апублікаваныя ў прамежку паміж 1907 і 1920 гадамі, а адзін том быў апублікаваны толькі ў 1992 годзе[62]. Брус Спірс памёр у 1921 годзе ва ўзросце 54 гадоў[63]. Да таго часу экспедыцыю на «Скотыі» ледзь памяталі нават у Шатландыі: яна заставалася ў цені палярных прыгод Скота і Шэклтана[2]. У кнігах аб іх прыгоды гісторыя шатландскага прадпрыемства, як правіла, ганаравалася толькі кароткай нататкі або нават зноскі ў заўвагах, пры гэтым мала ўвагі надавалася яе дасягненням. Сам Скот адмаўляў, што слава «Дыскаверы» зацямніла экспедыцыю на «Скотыі», і падкрэсліваў, што мэты экспедыцый былі рознымі, бо Брус жадаў даследаваць мора Уэдэла, тады як Скот — узбярэжжа мора Роса[64]. Брусу бракавала харызмы, ён не меў неабходных навыкаў зносін у грамадстве («…калючы, як шатландскі чартапалох», пісаў пра яго яго лепшы сябар[2]), затое мог пахваліцца наяўнасцю ўплывовых нядобразычліўцаў[2]. Тым не менш, паводле слоў акіянаграфіі прафесара Тоні Райса, экспедыцыя Бруса выканала «больш вычарпальную і ўсебаковую праграму, чым любая папярэдняя або сучасная антарктычная экспедыцыя»[2]. У 1932 годзе адно з мораў Паўднёвага акіяна атрымала назву ў гонар экспедыцыйнага карабля «Скотыя»[65].

Каментарыі правіць

  1. ↑ Каля 210 000 фунтаў у цэнах 2013 года[18].
  2. ↑ Каля 1 340 000 фунтаў у цэнах 2013 года[18].
  3. ↑ Наяўнасць зямлі ў гэтым месцы пазней была пацверджана экспедыцыямі Вільгельма Фільхнера (1911—1913) і Эрнэста Шэклтана (1914—1917).
  4. ↑ У 1906 годзе Брус заявіў, што яго ўласны медаль належыць навукоўцам і членам каманды экспедыцыі[60].

Заўвагі правіць

  1. ↑ Хантфорд Р. Покорение южного полюса. Гонка лидеров = Scott and Amundsen. The Last Place on Earth / Ответственный редактор: М.Шалунова. — Москва: МИФ, 2011. — С. 165. — 640 с. — ISBN 978-5-91657-323-7.
  2. ↑ а б в г д е Speak 2003, pp. 14–15.
  3. ↑ Speak 2003, pp. 24–25.
  4. ↑ Speak 2003, pp. 31–34.
  5. ↑ Speak 2003, p. 36.
  6. ↑ Speak 2003, pp. 42–45.
  7. ↑ Speak 2003, pp. 46–51.
  8. ↑ Speak 2003, pp. 52–58.
  9. ↑ Speak 2003, pp. 69–70.
  10. ↑ а б в Speak 2003, pp. 69–74.
  11. ↑ Speak 2003, pp. 71–72.
  12. ↑ Speak 2003, p. 72.
  13. ↑ Speak 2003, pp. 73–74.
  14. ↑ Speak 2003, pp. 71–74.
  15. ↑ Speak 2003, p. 35.
  16. ↑ Speak 2003, pp. 72, 122.
  17. ↑ а б в г Speak 2003, pp. 75–76.
  18. ↑ а б Measuring Worth.
  19. ↑ Rudmose 1928, pp. 11–15.
  20. ↑ Rudmose 1928, pp. 19–20.
  21. ↑ Speak 2003, p. 29.
  22. ↑ Speak 2003, pp. 77–78.
  23. ↑ Ладлэм Г. гл. «Проволочки и отчаяние» // Капитан Скотт = Captain Scott / Пер. с англ.: В. Голанта. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1989. — 288 с. — ISBN 5-286-00406-7.
  24. ↑ Speak 2003, p. 79.
  25. ↑ Speak 2003, p. 80.
  26. ↑ Rudmose 1928, pp. 23–37.
  27. ↑ Goodlad, Scotland and the Antarctic.
  28. ↑ Rudmose 1928, p. 41.
  29. ↑ Rudmose 1928, pp. 45–46.
  30. ↑ а б Rudmose 1928, pp. 53–54.
  31. ↑ Rudmose 1928, p. 59.
  32. ↑ Rudmose 1928, pp. 58–64.
  33. ↑ Rudmose 1928, p. 65.
  34. ↑ Rudmose 1928, p. 65-66.
  35. ↑ Rudmose 1928, pp. 70–71.
  36. ↑ Rudmose 1928, p. 85.
  37. ↑ Rudmose 1928, pp. 86–88.
  38. ↑ Voyage of the Scotia.
  39. ↑ Speak 2003, p. 85.
  40. ↑ а б в Speak 2003, pp. 88–89.
  41. ↑ а б в Speak 2003, pp. 90–92.
  42. ↑ Rudmose 1928, pp. 189–191.
  43. ↑ Rudmose 1928, pp. 193–194.
  44. ↑ Rudmose 1928, pp. 194.
  45. ↑ Rudmose 1928, pp. 206–207.
  46. ↑ Rudmose 1928, p. 233.
  47. ↑ Rudmose 1928, pp. 234–235.
  48. ↑ а б Rudmose 1928, p. 236.
  49. ↑ Rudmose 1928, pp. 237–238.
  50. ↑ Speak 2003, p. 93.
  51. ↑ Rudmose 1928, pp. 240–241.
  52. ↑ Piper Kerr and Emperor penguin.
  53. ↑ Rudmose 1928, p. 242.
  54. ↑ Rudmose 1928, pp. 123–126.
  55. ↑ Rudmose 1928, pp. 242–255.
  56. ↑ Speak 2003, p. 9.
  57. ↑ nahste.ac.uk.
  58. ↑ Speak 2003, p. 123.
  59. ↑ Speak 2003, pp. 125–131.
  60. ↑ Speak 2003, pp. 126–127.
  61. ↑ Rudmose 1928, p. VIII.
  62. ↑ а б в г д Speak 2003, pp. 97–101.
  63. ↑ Speak 2003, p. 133.
  64. ↑ Ладлэм Г. гл. «Билет третьего класса» // Капитан Скотт = Captain Scott / Пер. с англ.: В. Голанта. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1989. — 288 с. — ISBN 5-286-00406-7.
  65. ↑ Скоша море // Словарь современных географических названий / Под ред. Котляков В.. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.

Літаратура правіць

Кнігі
  • Fiennes R. Captain Scott. — London: Hodder & Stoughton, 2003. — 508 p. — ISBN 0-340-82697-5. OCLC 52695234
  • Huxley E. Scott of the Antarctic. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1977. — ISBN 0-297-77433-6.
  • Rudmose B., Pirie J. The Voyage of the Scotia. — Edinburgh, London: Willian Blackwood and Sons, 1928. — ISBN 1-84183-044-5.
  • Speak P. William Speirs Bruce: Polar Explorer and Scottish Nationalist. — Edinburgh: NMS Publishing, 2003. — ISBN 1-901663-71-X.
Інтэрнэт-рэсурсы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Шатландская_нацыянальная_антарктычная_экспедыцыя&oldid=4714194"