Амар Хаям: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др Bot: Migrating 86 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q35900 (translate me) |
дапаўненне з ru:Омар Хайям |
||
Радок 1:
{{
|імя = Амар Хаям
|арыгінал_імя = <big>عمر خیام</big>
|партрэт = Bucureşti_-_Omar_Khayam_1.jpg
|памер =
|подпіс =
|апісанне = Помнік Амару Хаяму ў [[Бухарэст|Бухарэсце]]
|імя пры нараджэнні =
|род дзейнасці = паэт, філосаф, астраном, матэматык
|дата нараджэння = 18.05.1048
|месца нараджэння =
Радок 24:
|Rodovid =
}}
'''УМАР ХАЯМ Гіясаддзін Абу-ль-Фатх ібн Ібрахім''' ([[18.5]].[[1048]], г. Нішапур, [[Іран]]
Жыў у [[Самарканд]]зе, [[Ісфахан]]е, [[Бухара|Бухары]] і інш.
Радок 34:
Аўтар трактатаў на арабскай і персідскай мовах: матэматычных («Трактат пра доказы задач алгебры і алмукабалы»), фізічных («Вагі мудрасцей»), філасофскіх («Адказ на тры пытанні», «Трактат пра існаванне»), гістарычных («Науруз-намэ»). Збярогся ўрывак «Мелікшахскіх астранамічных табліц» Умара Хаяма, напісаных па-арабску.
== Жыццё ==
== Беларускія пераклады ==▼
Ураджэнец горада [[Нішапур]]а ў [[Харасан]]е (цяпер [[іран]]ская правінцыя [[Харасан-Рэзаві]]).
* Рубаі / Пер. з фарсі-кабулі [[Р. Барадулін]]. — Мн.: Мастац. літ., 1989. — 94 с.▼
Амар быў сынам палатачніка, таксама ў яго была малодшая сястра Аіша. У 8 гадоў грунтоўна займаўся матэматыкай, астраноміяй, філасофіяй. У 12 гадоў Амар стаў вучнем Нішапурскага [[медрэсэ]]. Ён бліскуча закончыў курс па мусульманскаму праву і медыцыне, атрымаўшы кваліфікацыю хакіма, г.зн. лекара. Але медыцынская практыка мала цікавіла Амара. Ён вывучаў творы вядомага математыка і астранома [[ібн Курра, Сабіт|Сабіта ібн Курры]], працы грэчаскіх матэматыкаў.
Дзяцінства Хаяма прыйшлося на гаротны час [[Тагрул-бек|сельджукскага заваявання]] [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]]. Загінула мноства людзей, у том ліку значная частка вучоных. Пазней у прадмове да сваёй «Алгебры» Хаям напіша горкія словы:
{{пачатак цытаты}}
Мы былі сведкамі гібелі вучоных, ад якіх засталася невялікая шматпакутная кучка людзей. Суровасць лёсу ў гэтыя часы не дазваляе ім цалкам аддацца ўдасканаленню і паглыбленню сваёй навукі. Большасць тых, хто цяпер маюць выгляд вучоных, адзяваюць ісціну хлуснёю, не выходзячы ў навуцы за граніцы падробкі і крывадушнасці. І калі яны сустракаюць чалавека, адметнага тым, што ён шукае ісціну і любіць праўду, стараецца адкінуць хлусню і крывадушнасць і адмовіцца ад самахвальства і падману, яны робяць яго прадметам сваёй пагарды і насмешак.
{{канец цытаты}}
[[Файл:At the Tomb of Omar Khayyam - by Jay Hambidge.jpg|thumb|right|Карціна «На магіле Амара Хаяма»]]
Ва ўзросце шаснаццаці гадоў Хаям перажыў першую ў сваём жыцці страту: падчас пошасці (эпідэміі) памёр ягоны бацька, а патом і маці. Амар прадаў бацькоўскі дом і майстэрню і адправіўся ў [[Самарканд]]. У тыя часы гэта быў прызнаны на Ўсходзе навуковы і культурны цэнтр. У Самаркандзе Хаям становіцца спачатку вучнем аднаго з медрэсэ, але пасля некалькіх прамоў на дыспутах ён так уразіў усіх сваёю вучонасцю, што яго адразу ж зрабілі настаўнікам.
Як і іншыя буйныя навукоўцы таго часу, Амар не затрымліваўся доўга ў нейкум адном горадзе. Усяго праз чатыры гады ён пакінуў Самарканд і пераехаў у [[Бухара|Бухару]], дзе пачаў працаваць у кнігасховішчах. За дзесяць гадоў, якія вучоны пражыў у Бухары, ён напісаў чатыры фундаментальныя трактаты па математыцы.
У 1074 годзе яго запрасілі ў прігласілі ў [[Ісфахан]], цэнтр дзяржавы Санджараў, да двара сяльджукскага султана [[Мелік-шах I|Мелік-шаха I]]. Па ініціатыве і пры заступніцтве галоўнага шахскага візіра [[Нізам аль-Мульк]]а Амар становіцца духоўным настаўнікам султана. Праз два года Малік-шах прызначіў яго кіраўніком дварцовай абсерваторыі, адной з буйнейшых у свеце{{sfn|Глезер|1982|с=121}}. Працуючы на гэтуй пасадзе, Амар Хаям не толькі працягваў заняткі матэматыкай, але і стаў вядомым астраномам. З групай навукоўцаў ён распрацаваў сонечны каляндар, дакладнейшы за [[Грыгарыянскі каляндар|грыгарыянскі]]. Склаў «Малікшахскія астранамічныя табліцы», якія ўключалі невялікі зорны каталог<ref>{{cite web|url=http://naturalhistory.narod.ru/Hronolog/IAI/IAI_8/Iai_8_Ogl.htm|title=Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CW0WaTP9|archivedate=2012-11-28}}. // историко-астрономические исследования. Вып. VIII. 1962. С.83-192.</ref>. І тут таксама напісаў «Камментарыі да цяжкасцей ва ўводзінах кнігі Еўкліда» (1077 г.) з трох кніг; у другой і трэцяй кнігах даследаваў тэорыю адносін (дзелей) і вучэнне аб ліку{{sfn|Боголюбов|1983|с=501}}. Аднак у 1092 годзе, са смерцю свайго заступніка султана Мелік-шаха і візіра Нізам ал-Мулка, ісфаханскі перыяд ягонага жыцця заканчваецца. Абінавачаны ў блюзнерстве і вольнадумстве, паэт вымушаны быў пакінуць сяльджукскую сталіцу.
Аб апошніх гадзінах жыцця Хаяма вядома са слоў яго малодшага сучасніка — Бехакі, які спасылаецца на словы зяця паэта.
{{пачатак цытаты}}
Аднойчы ў час чытання «Кнігі аб вылячэнні» [[ібн Сіна|Абу Алі ібн Сіны]] Хаям адчуў набліжэнне смерці (а было тады яму ўжэ за восемьдзесят). Спыніўся чытаць ён на раздзеле, які быў прысвечаны найцяжэйшаму метафізічнаму пытанню і называўся «Адзінае ў множнум», залажыў між аркушаў залатую зубачыстку, якую трымаў у руцэ, і закрыў фаліянт. Затым ён паклікаў сваіх блізкіх і вучняў, склаў тэстамент і пасля гэтага ўжэ не прымаў ні ежы, ні піцця. Памаліўшыся як перад сном, ён зрабіў зямны паклон і, стоячы на каленях, вымавіў: «Божа! Па меры сваіх сіл я імкнуўся спазнать Цябе. Даруй мне! Насколькі я спазнаў Цябе, настолькі я да Цябе наблізіўся». З гэтымі словамі на вуснах Хаям і памёр.
{{канец цытаты}}
Таксама ёсць звесткі аб апошніх гадах жыцця паэта, засведчаныя аўтарам «Чатырох гутарак»:
{{пачатак цытаты}}
У годзе 1113 у Балхе, на вуліцы Гандляроў рабамі, у доме Абу Саіда Джаррэ спыніліся хаджа імам Амар Хаям і хаджа імам Музаффар Ісфізарі, а я далучыўся да служэння ім. У час піравання я пачуў, як Доказ Ісціны Амар сказаў: «Магіла мая будзе размешчана ў таком месцы, дзе кожную вясну вецярок будзе асыпаць мяне кветкамі». Мяне гэтыя словы здзівілі, але я ведаў, што такі чалавек не стане гаварыць пустых слоў. Калі ў 1136 я прыехаў у Нішапур, прайшло ўжэ чатыры года з часу, як той вялікі закрыў свой твар покрывам зямлі, і нізкі свет асірацеў без яго. І для мяне ён быў настаўнікам. У пятніцу я пайшоў пакланіцца ягонаму праху, узяўшы з сабою аднаго чалабека, каб ён паказаў мне Хаямаву магілу. Ён прывёў мяне на могілкі Хайре, павярнуў налева ля падножжа сцяны, што агароджвала сад, і я ўбачыў ягоную магілу. Грушавыя і абрыкосавыя дрэвы звесіліся з гэтага саду і, распасцёршы над магілаю квітнеючыя галінкі, усю магілу яго хавалі пад кветкамі. І прыйшлі мне на памяць тыя словы, што я чуў ад яго ў Балхе, і я расплакаўся, бо на ўсёй зямлі і ў краінах Населенай чвэрці я не ўбачыў бы для яго прыдатнейшага месца. Бог, Святы і Ўсявышні, да падрыхтуе яму месца ў райскіх кушчах міласцю сваёю і щодрасцю!
{{канец цытаты}}
{{зноскі}}
== Літаратура ==
▲=== Беларускія пераклады твораў Хаяма ===
=== Пра Хаяма і яго жыццё ===
* {{cite web|url=http://www.math.ru/history/people/Ushkevich|title=История математики|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CW0ZIf1D|archivedate=2012-11-28}} с древнейших времён до начала XIX столетия (под ред. [[Юшкевич, Адольф Павлович|А. П. Юшкевича]]). — Т. I. — М.: Наука, 1972.
* {{кніга|аўтар=Боголюбов А. Н. |загаловак=Математики. Механики. Биографический справочник|месца=Киев|выдавецтва=Наукова думка|год=1983|старонак=639|ref=Боголюбов}}
* {{кніга|аўтар=Глезер Г. И. |загаловак=История математики в школе. VII – VIII классы|месца=М.|выдавецтва=Просвещение|год=1982|старонак=240|ref=Глезер}}
=== Матэматычныя, прыродазнаўчыя і філасофскія трактаты Хаяма ===
* Хайям Омар. О доказательстве задач алгебры и алмукабалы. [[Историко-математические исследования]], 6, 1953, с. 15—66.
* Хайям Омар. Комментарии к трудным постулатам книги Евклида. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 67-107.
* Хайям Омар. Об искусстве определения золота и серебра в состоящем из них теле. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 108—112.
* Хайям Омар. {{cite web|url=http://www.math.ru/lib/book/djvu/klassik/khayyam.djvu|title=Трактаты.|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CW0XoldK|archivedate=2012-11-28}} Перевод А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М.: Изд. вост. лит., 1961.
* <!-- НЕ ПРАВИТЬ — В ОРИГИНАЛЕ ИМЕННО ХАЙЙАМ!!! -->Хаййам<!-- НЕ ПРАВИТЬ — В ОРИГИНАЛЕ ИМЕННО ХАЙЙАМ!!! --> Омар. Трактаты. Перевод Б. А. Розенфельда. Редакция В. С. Сегаля и А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М., 1962.
* Хайям Омар. Первый алгебраический трактат. [[Историко-математические исследования]], 15, 1963, с. 445—472.
* Хайям Омар. О прямом кустасе. [[Историко-математические исследования]], 19, 1974, с. 274—278.
* Хайям Омар. Речь о родах, которые образуются квартой. Историко-математические исследования, 19, 1974, с. 279—284.
[[Катэгорыя:Паэты Ірана]]
| |||