Узбекістан: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 44:
'''Узбекістан''' (афіцыйная назва '''Рэспубліка Узбекістан''') — краіна ў [[Азія|Азіі]], належыць да рэгіёна [[Сярэдняя Азія]], мяжуе з [[Казахстан]]ам, [[Кыргызстан]]ам, [[Таджыкістан]]ам, [[Афганістан]]ам, [[Туркменістан]]ам. Выхаду да мораў не мае.
== Прырода ==▼
== Дзяржаўныя сімвалы ==▼
== Гісторыя ==▼
{{main|Гісторыя Узбекістана}}
Чалавек на тэрыторыі Узбекістана вядомы з эпохі [[палеаліт]]у (грот [[Тэшык-Таш]] з пахаваннем хлопчыка-неандэртальца і інш.). У [[4 тысячагоддзе да н.э.|IV]]—[[3 тысячагоддзе да н.э.|III-м]] тыс. да н.э. тут існавала неалітычная [[кельтэмінарская культура]], на позніх этапах якой пачаўся пераход да земляробства і жывёлагадоўлі. У эпоху бронзы ўзнікла штучнае арашэнне. З сярэдзіны [[1 тысячагоддзе да н.э.|I-га тыс. да н.э.]] тэрыторыя Узбекістана насялялі іранскамоўныя плямёны, якія стварылі шэраг дзяржаўных утварэнняў — [[Бактрыя|Бактрыю]], [[Согдзія]], Харэзм; у стэпах і пустынях жылі качэўнікі-жывёлаводы сакі. У VI ст. да н.э. тут усталявана ўлада дзяржавы Ахеменідаў. У [[329 да н.э.|329]]—[[327 да н.э.]] ў Согдзія і Бактрыю ўварваліся войскі [[Аляксандр Македонскі|Аляксандра Македонскага]] і заваявалі іх пасля доўгага змагання з мясцовым насельніцтвам на чале са [[Спітамен]]ам. Каля [[250 да н.э.]] намеснік [[Дынастыя Селеўкідаў|Селеўкідаў]] у Бактрыі стварыў [[Грэка-Бактрыйскае царства]], якое ў сярэдзіне [[2 стагоддзе да н.э.|II ст. да н.э.]] знішчылі [[тахары]]. У [[1 стагоддзе да н.э.|I ст. да н.э.]]—[[3 стагоддзе|III ст. н.э.]] тэрыторыя Узбекістана ў складзе [[Кушанскае царства|Кушанскай дзяржавы]]. У [[5 стагоддзе|V ст.]] тут усталявана ўлада [[Эфталіты|эфталітаў]], у 560-я — цюркаў з [[Заходне-Цюркскі каганат|Заходне-Цюркскага каганата]]. У пачатку [[8 стагоддзе|VIII ст.]] пачаліся арабскія заваяванні. У [[712]] арабы заваявалі [[Харэзм]] і раён паміж рэкамі [[Амудар'я]] і [[Сырдар'я]], які назвалі [[Маверанарх]]. Мясцовае насельніцтва супраціўлялася заваёўнікам, найбуйнейшым было [[паўстанне Муканы]] ў 770—780-я. З таго часу ва Узбекістане пашырыўся [[іслам]], які хутка выцесніў мясцовыя рэлігіі ([[будызм]], [[зараастрызм]], [[маніхейства]], [[хрысціянства]]). Панаванне арабаў у [[9 стагоддзе|IX ст.]] змянілася ўладай мясцовых дынастый, утворана [[дзяржава Саманідаў]] са сталіцай у г. Бухара. У [[999]] яна заваявана аб'яднаннем цюркскіх плямён на чале з [[Дынастыя Караханідаў|дынастыяй Караханідаў]], тэрыторыя Узбекістана апынулася пад уладай адной з цюркскіх дынастый — [[Дынастыя Газневідаў|Газневідаў]]. Пачалося фарміраванне цюркскай народнасці, якая пазней атрымала назву узбекаў. У канцы [[11 стагоддзе|XI ст.]] [[дзяржава Караханідаў]] трапіла ў залежнасць ад сельджукаў, з [[12 стагоддзе|XII ст.]] — [[каракітаі|каракітаяў]]. З канца [[12 стагоддзе|XII ст.]] пачалося ўзвышэнне [[дзяржава Харэзмшахаў|дзяржавы Харэзмшахаў]], правіцелі якой у пачатку [[13 стагоддзе|XIII ст.]] аб'ядналі пад сваёй уладай Сярэднюю Азію і Іран. У [[1219]]—[[1221]] у Сярэднюю Азію ўварваліся манголы, якія спустошылі краіну. Большая частка тэрыторыі Узбекістана ўвайшла ў склад [[Джагатайскі улус|Джагатайскага (Чагатайскага) улуса]], які ў пачатку [[14 стагоддзе|XIV ст.]] ўтварылася [[Дынастыя Цімурыдаў|дзяржава Цімура]] ([[1336]]—[[1405]]) са сталіцай у г. [[Самарканд]]. У [[15 стагоддзе|XV ст.]] дзяржава Цімурыдаў дасягнула росквіту, асабліва Самарканд у час кіравання [[Улугбек]]а ([[1409]]—[[1449]]). На мяжы [[15 стагоддзе|XV]]—[[16 стагоддзе|XVI стст.]] уладанні Цімурыдаў заваяваны плямёнамі узбекаў на чале з [[Мухамед Шэйбані|Шэйбані-ханам]], якія далі сваю назву цюркскай народнасці, што ўжо склалася на тэрыторыі Узбекістана. Паступова ўтварыліся 3 дзяржавы на чале з узбекскімі дынастыямі: [[Бухарскае ханства]] (з сярэдзіны [[18 стагоддзе|XVIII ст.]] [[Бухарскі эмірат]]), [[Хівінскае ханства]] і [[Какандскае ханства]] (з канца [[18 стагоддзе|XVIII ст.]]).
Найбольш моцнае з іх Какандскае ханства ў 1-й палове [[19 стагоддзе|XIX ст.]] праводзіла актыўную заваёўніцкую палітыку зямель кіргізаў і казахаў. Рух какандцаў прывёў да сутыкнення на поўначы з сустрэчнай расійскай экспансіяй у напрамку сярэдняй Азіі. У [[1853]] расійскія войскі авалодалі какандскай крэпасцю Ак-Мячэць (цяпер Кзыл-Арда), а з [[1864]] пачалі наступленне на галоўныя цэнтры Какандскага ханства. У [[1864]] расійская армія заваявала Ташкент, а ў [[1867]] прымусіла какандцаў прызнаць вярхоўную ўладу [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. Пасля кароткачасовай вайны расійскі пратэктарат у [[1868]] прызнаў [[Бухарскі эмірат]], а ў [[1873]] і [[Хівінскае ханства]]. У [[1866]] створана [[Туркестанскае генерал-губернатарства]] са сталіцай у Ташкенце. Пасля Какандскага паўстання 1873—1876. Какандскае ханства скасавана. Пад прамым расійскім кіраваннем генерал-губернатар К. П. Каўфман правёў зямельную рэформу, што спрыяла развіццю рыначных адносін. Будаваліся чыгункі. Неўзабаве Узбекістан стаў галоўным раёнам вытворчасці бавоўны у Расійскай імперыі (потым [[СССР]]). Пагаршэнне становішча насельніцтва ў час [[Першая сусветная вайна|1-й сусветнай вайны]] прывяло да Сярэднеазіяцкага паўстання 1916.
Пасля [[Лютаўская рэвалюцыя, Расія|Лютаўскай рэвалюцыі 1917]] на тэрыторыі Узбекістана створаны Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Адначасова пачалі фарміравацца нацыянальныя узбекскія арганізацыі «[[Шура-і-Іслам]]», «[[Шура-і-Улема]]». [[14 лістапада]] [[1917]] улада ў [[Горад Ташкент|Ташкенце]] перайшла да Савета на чале з бальшавікамі. Адначасова ў [[Каканд]]зе лідэры узбекскіх нацыянальных арганізацый стварылі ўласны ўрад — [[Туркестанская аўтаномія|Какандскую аўтаномію]] (ліквідавана ў лютым [[1918]] Чырвонай Арміяй). [[30 красавіка]] 1918 абвешчана [[Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркестанская АССР]]. У лютым [[1920]] Чырвоная Армія скінула хівінскага [[Саід Абдулла-хан]]а, створана [[Харэзмская Народная Савецкая Рэспубліка]]; у верасні 1920 скінуты бухарскі эмір [[Сейід Алім-хан]] і абвешчана [[Бухарская Народная Савецкай Рэспубліка]]. Да [[1926]] працягвалася змаганне з [[Басмацтва|басмацтвам]]. У [[1921]]—[[1922]] і [[1926]]—[[1929]] тут праведзена зямельна-водная рэформа. [[27 кастрычніка]] [[1924]] рашэннем [[Цэнтральны выканаўчы камітэт СССР|ЦВК СССР]] створана Узбекская ССР. 1-ы Устаноўчы з'езд Саветаў Узбекістана ([[13 лютага|13]]—[[17 лютага]] [[1925]]) прыняў Дэкларацыю пра дзяржаўны суверэнітэт Узбекскай ССР. У [[1929]] пачалася прымусовая [[калектывізацыя]], што прывяло да новага ўздыму [[Басмацтва|басмацкага руху]]. За гады савецкай улады ва Узбекістане створана буйная прамысловасць, узнікла узбекская інтэлігенцыя, якая імкнулася пашырыць культуру ў масы. У [[Другая сусветная вайна|Другую сусветную вайну]] ва Узбекістан эвакуіравана больш за 90 прадпрыемстваў і ўстаноў, у т.л. з Беларусі; каля 200 тыс. дзяцей. Больш як 280 воінаў з Узбекістана прысвоена званне Героя Савецкага Саюза, у т.л. 18 чал. за вызваленне Беларусі. Разам з дасягненнямі да 1980-х нарасталі негатыўныя тэндэнцыі, звязаныя з монакультурай бавоўны, абмяленнем [[Аральскае мора|Арала]]. [[20 чэрвеня]] [[1990]] [[Вярхоўны Савет Узбекскай ССР]] прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце, а [[31 жніўня]] [[1991]] абвясціў дзяржаўную незалежнасць Узбекістана. Урад прэзідэнта [[Іслам Карымаў|І. Карымава]] праводзіць палітыку развіцця рыначных адносін і ўмацавання эканамічных сувязей з іншымі краінамі, курс на пабудову свецкай дзяржавы.
== Дзяржаўны лад і палітыка ==
▲=== Дзяржаўныя сімвалы ===
* [[Герб Узбекістана]]
* [[Сцяг Узбекістана]]
* [[Гімн Узбекістана]]
▲== Гісторыя ==
▲== Прырода ==
== Насельніцтва ==
== Выдатныя асобы ==
| |||