Сунь Ятсен: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др removed Category:Асобы using HotCat |
|||
Радок 31:
== Біяграфія ==
Сунь Ятсен нарадзіўся 12 лістапада 1866 года ў вёсцы Цуйхэн павета Сяншань (цяпер Чжуншань, правінцыя Гуандун). Пры нараджэнні атрымаў імя Вэнь. У далейшым быў вядомы пад імёнамі Сунь Вэнь і Сунь Чжуншань «сярэдзіну Гара» — дадзенае імя з'яўляецца аналагам яго японскага псеўданіма «Накаяма». Яго роднай мовай быў чжуншаньскі варыянт кантонскага дыялекта кітайскай мовы.
Пасля перамогі Учанскага паўстання ў кастрычніку [[1911]] года Сунь Ятсен вярнуўся ў Кітай, дзе быў абраны часовым прэзідэнтам Кітайскай рэспублікі, але амаль адразу жа быў вымушаны пакінуць пост на карысць камандуючага імперскай арміі [[Юань Шыкай|Юань Шыкая]]. У [[1912]] годзе заснаваў партыю Гаміньдан, а на наступны год абвясціў пачатак другой рэвалюцыі, але пацярпеў паражэнне і збег у Японію.▼
Нарадзіўся ў беднай сялянскай сям'і, якая займалася фермерствам, з ранніх гадоў быў вымушаны дапамагаць сваім бацькам і пасвіць жывёлу. Ён быў трэцім сынам у сям'і. Грамаце навучыўся ў дзядзькі. У дзесяць гадоў пачынае вучыцца ў мясцовай школе, тады ж знаёміцца з Лу Хаадунам ({{lang-en|Lu Hao-tung}}) (будучы кітайскі рэвалюцыянер, стваральнік эмблемы «Сіняе неба з белым сонцам»). Надзвычайная беднасць змушала кітайцаў пакідаць родныя краі, шукаць працу ў іншых гарадах і краінах. Старэйшы брат Сунь Ятсена, Сунь Мэй, з'ехаў на Гавайскія астравы, адно з папулярных месцаў эміграцыі. На Гаваях брат пасяліўся на востраве Мауі, дзе заняўся земляробствам і гандлем, у чым і атрымаў поспех. У дванаццаць гадоў Сунь Ятсена адпраўляюць да брата, і той пасылае хлопчыка ў місіянерскую школу ({{lang-en|'Iolani School}}) у Ганалулу.
У [[1923]] Сунь Ятсен аб'яўляе аб стварэнні Кантонскага ўрада, і каб адбіць японскую агрэсію і аб'яднаць Кітай, ідзе на супрацоўніцтва з камуністамі, у надзеі на ваенную фінансавую дапамогу [[Камінтэрн]]а. Галоўнай мэтай Сунь Ятсена было стварэнне моцнай дзяржавы, якая займе месца сярод зверхдзяржаў.▼
[[Файл:Sun Yat-sen as A School Boy In Hawaii, age 13.jpg|left|thumb|100px|Статуя Сунь Ятсена ў школе ў Ганалулу, Гаваі, 13 гадоў]]
[[Файл:Sun Yat Sen's Young Time2.png|thumb|150px|Сунь Ятсен у 17 гадоў]]
Выкладанне ў школе вялося на англійскай мове. Сунь яе зусім не ведаў, аднак за кароткі тэрмін дабіўся такіх поспехаў у яе вывучэнні, што нават атрымаў узнагароду за выдатныя поспехі з рук гавайскага караля Калакауа Першага. У школе Сунь Ятсен вывучае акрамя мовы матэматыку, гісторыю Вялікабрытаніі, хрысціянства і іншыя прадметы. У 1881 годзе ён заканчвае школу з адзнакай. Ён меў намер працягнуць навучанне і паступае ў каледж Ааху ({{lang-en|Punahou School}}). Але брат усё больш асцерагаецца, што Сунь звернецца ў хрысціянства, і ў 1883 годзе адсылае малодшага брата назад на радзіму. Такім чынам, у 17 гадоў Сунь Ятсен, ужо не дзіця, а дарослы юнак, вяртаецца ў Кітай.
Яго дзівіць беднасць роднай вёскі. Зноў сустрэўшыся з сябрам дзяцінства Лу Хаадунам, Сунь разам з ім збягае ў Ганконг. Увосень 1883 года ён паступае ў місіянерскую школу ({{lang-en|Diocesan Boys 'School}}), а ў пачатку 1884 года ў «Кўінсі каледж» ({{lang-en|Queen's College, Hong Kong}}) (Цэнтральную дзяржаўную школу), дзе вучыцца да 1886 года. Ва ўзросце дваццаці аднаго года Сунь Ятсен паступае на навучанне ў Гуанчжоўскую медыцынскую школу, адкуль перайшоў у медыцынскі інстытут у Ганконгу. У ім ён заканчвае навучанне, атрымаўшы дыплом лепшага студэнта ў 1892 годзе.
Падчас вучобы ў інстытуце, Сунь Ятсен знаёміцца з Ян Хаалінем ({{lang-en|Yeung Hok-ling}}), Чэнем Шаабо ({{lang-en|Chan Siu-bak}}) і Ю Ле ({{lang-en|Yau Lit}}), і сябры арганізуюць групу «чатыры бандыта» ({{lang-en|Four Bandits}}). Збіраючыся на кватэры пры крамцы бацькоў Ян Хааліня, яны абмяркоўваюць палітычнае становішча Кітая, разважаюць, як можна скінуць ненавісную шматлікім кітайцам кіруючую дынастыю Цын, заснаваную маньчжурамі. Сунь Ятсен апантаны асобай Хун Сюцюаня, лідара тайпінскага паўстання 1850-1864 гадоў, пазнае пра таемным таварыстве «Неба і Зямля» ({{lang-en|Tiandihui}}), мэтай якога было звяржэнне маньчжурскай дынастыі і рэстаўрацыя дынастыі Мін. «Неба і зямля» аб'ядноўвала людзей з самых розных слаёў грамадства і па сваёй сутнасці ўяўляла традыцыйную для Кітая форму таемных таварыстваў, распаўсюджаных сярод народа, — хуэйданаў. «Улады абапіраюцца на закон, а народ — на хуэйданы», абвяшчае кітайская прыказка. Таксама гарачай тэмай для абмеркаванняў становіцца Франка-кітайская вайна 1884-1885 года. Маньчжурскі ўрад аддаў увесь В'етнам пад каланіяльны захоп Францыі і вывеў з яго тэрыторыі свае войскі, што выклікала абурэнне сярод кітайскага насельніцтва.
Спачатку Сунь Ятсен быў больш схільны да той кропкі гледжання, што змены ў краіне можна ажыццявіць з дапамогай ліберальных рэформаў, а не рэвалюцыі. Хэ Ці, заснавальнік медыцынскага інстытута, дзе вучыўся Сунь, Вань Тао ({{lang-en|Wang Tao (19th century)}}), вядомы пісьменнік, журналіст, грамадскі дзеяч, Чжэн Гуальін і іншыя прадстаўнікі інтэлігенцыі, з якімі ён быў знаёмы, актыўна прапагандавалі рэфарматарскія кірунак. Сунь Ятсен піша мемарандум, у якім выкладае сваё бачанне становішча Кітая і жаданых рэформаў. Мемарандум выказвае глыбокую заклапочанасць маладога чалавека бягучых становішчам сваёй радзімы. Жадаючы для краіны адраджэння і актыўнай міжнароднай ролі на роўных з вядучымі дзяржавамі, Сунь Ятсен робіць спробы вызначыць шляхі, якімі гэта можна дасягнуць. Параўноўваючы Кітай з Захадам, заклікаючы скарыстацца яго вопытам, ён адзначае, што сіла Захаду не толькі ў яго тэхнічнай і ваеннай моцы, але і ў больш свабодным становішчы членаў грамадства, якія могуць больш свабодна, чым у Кітаі, праяўляць свае здольнасці, накіроўваючы іх на карысць дзяржавы, і таксама адзначае, што «зямля можа прыносіць найбольшую карысць, рэчы могуць знаходзіць вычарпальнае прымяненне, а тавары — бесперашкодна звяртацца. Гэтыя чатыры ўмовы сутнасць першапрычына багацця і магутнасці, аснова кіравання дзяржавай». Ён прапануе шэраг мер, якія могуць, на яго думку, змяніць сітуацыю да лепшага. Сярод іх: развіццё ў краіне транспарту, паляпшэнне адукацыі, дзяржаўныя датацыі ў сельскую гаспадарку, падтрымка айчыннага прамысловага комплексу і гандлёвай сферы. Параўноўваючы становішча Кітая з тым, як ідуць справы ў блізкага суседа - Японіі, Сунь Ятсен выказвае перакананасць, што рашучыя меры згодна з яго планам могуць змяніць сітуацыю ў краіне менш чым за дваццаць гадоў.
Свой мемарандум Сунь Ятсен прысвячае Лі Хунчжану, намесніку Чжылі. Аднак адрасат быў абраны вельмі няўдала. Адыёзны і карыслівы, Лу Хунчжан належаў, мабыць, як раз да тых прадстаўнікоў дзяржаўнага апарату імперыі, што ўвасаблялі усё тое горшае, супраць чаго выступаў Сунь Ятсен. Спроба сустрэцца з чыноўнікам канчаецца няўдачай, Сунь Ятсен сутыкаецца з прадажнасцю і рэтраграднай бюракратыі, мемарандум застаецца без якога-небудзь адказу. Гэта выцвярэжвае маладога чалавека, ён разумее, што пара пераходзіць да больш радыкальных метадаў. «Абпаліўшыся на мірных сродках, мы сталі пэўнасці ў нашых ідэях і патрабаваннях і паступова прыйшлі да пераканання, што для поспеху справы непазбежна звярнуцца да некаторай долі прымусовых», — пісаў ён у успамінах пазней.
У 1894 годзе пачалася вайна з Японіяй, Кітай трывае паразу, сітуацыя ў краіне напальваецца. У жніўні Сунь Ятсен адпраўляецца да брата на Гаваі. Яго мэта — сабраць сродкі на рэвалюцыйную барацьбу. Пасля Гаваяў яго далейшая мэта — ЗША. У гэты ж час яго сябры і паплечнікі, тыя, што засталіся на радзіме, прыступаюць да падрыхтоўкі ўзброенага паўстання супраць кіруючай дынастыі.
Агітуючы сярод кітайскай дыяспары на астравах, Сунь Ятсен сутыкаецца з апалітычнасцю мас кітайскай эміграцыі. Аднак, ён не здаецца. Ім ствараецца Саюз адраджэння Кітая — першая кітайская рэвалюцыйная арганізацыя. Першапачатковы яе склад уключаў толькі некалькі чалавек, уключаючы старэйшага брата — Сунь Мэя. Устаноўчы сход арганізацыі адбыўся ў канцы лістапада 1894 года. Сунь Ятсен піша дэкларацыю Саюза, пад якой абавязаны былі распісвацца ўсе ўступаючыя ў гэтую таемную арганізацыю. Тон дэкларацыі ашаламляльна адрозніваецца ад створанага раней мемарандума. Ад аналізу і рэкамендацый Сунь перайшоў да прамога закліку. «Вярхі загразлі ў коснасці і няславе, выдаюць заганы за дабрачыннасці, напоўнены фанабэрыі і задавацтва; нізы знаходзяцца ў цемры і невуцтве… Некалі велічнай Кітайскай дзяржаве няма годнага месца сярод суседніх дзяржаў, а культура і звычаі нашы набылі пагарду іншапляменцаў. Ці можа гэта не ўсяляць трывогу ў сэрца мужоў гонару?» — піша ён у дэкларацыі. У статуце Саюза адраджэння ён абвяшчае: «Сапраўдны Саюз засноўваецца выключна з мэтай адрадзіць Кітай і падтрымаць яго дзяржаўны прэстыж… Цяпер, выконваючы волю народа, мы аб'яднаем кітайцаў у краіне і за мяжой і ствараем сапраўдны Саюз, каб дапамагчы нашай святой радзіме».
[[Файл:Sun Yat Sen 1900.png|thumb|Сунь Ятсен. 1900 год.]]
Паразы кітайскай арміі ў вайне з Японіяй прыводзяць да антыўрадавых выступленняў. Сунь Ятсен вымушаны адмяніць ваяж у ЗША, каб тэрмінова вярнуцца на радзіму і ўзяць удзел у рухах мас. У канцы снежня 1894 года ён ужо ў Ганконгу, дзе грунтуецца штаб-кватэра Саюза. Арганізуецца сувязь з іншымі падпольнымі арганізацыямі. Кіраўнікі Саюза распрацоўваюць пільны план паўстання, якое вырашана пачаць у Гуанчжоу 26 кастрычніка 1895 года (дата кітайскага свята — дзявяты дзень дзявятага месяца месяцовага календара). Планаваўся захоп крэпасці манчьжурского намесніка, пераход арміі і народа на бок паўстанцаў і далейшае распаўсюджванне рэвалюцыі па ўсёй краіне. Аднак задумы падпольшчыкаў становяцца вядомыя ўраду. Пачынаюцца карныя аперацыі, у Гуанчжоу ўводзіцца стан аблогі. Улады арыштоўваюць больш за семдзесят членаў Саюза, у ліку якіх і даўні сябар дзяцінства Сунь Ятсена — Лі Хаадун, якога неўзабаве караюць смерцю. Ратуючыся ад пераследу, арганізатары паўстання Сунь Ятсен, Чжэн Шылян і Чэнь Шаабо пакідаюць Кітай і адпраўляюцца ў Японію.
Саюз адраджэння Кітая не быў, па сваёй сутнасці, рэвалюцыйнай арганізацыяй з прыцягненнем шырокіх мас насельніцтва. Нягледзячы на прадуманую арганізацыю дзеянняў па ажыццяўленню паўстання, у кіраўнікоў не было выразных уяўленняў аб тым, як жа павiнна адбыцца рэвалюцыя ў маштабе ўсёй краіны. Рабілася здагадка, што і армія і насельніцтва стыхійна далучацца да паўсталым. Гэтыя здагадкі будаваліся не на пустым месцы: антыманьчжурскія настрою сапраўды былі вельмі моцныя. Аднак большай часткай Саюз складаўся з прадстаўнікоў толькі некалькіх слаёў грамадства. Сярод удзельнікаў былі прадстаўнікі інтэлігенцыі, памешчыкі і буржуазія, незадаволеныя цінскай манархіяй і якія жадалі станаўлення Кітая на шлях капіталізму. Шлях да шырокіх рэвалюцыйным масам яшчэ толькі адкрываўся.
У Японіі Сунь Ятсен адразае сабе касу, як знак канчатковага ўступлення на шлях барацьбы з манчьжурами (у часы дынастыі Цын кітайцы ў абавязковым парадку насілі косы, як было заведзена ў маньчжураў, і гэта з'яўлялася сімвалам пакоры кітайскага насельніцтва кіруючай улады). З Японіі ён адпраўляецца на Гаваі, потым у Сан-Францыска, адтуль праз Нью-Ёрк у Лондан. Усюды ён спрабуе весці прапаганду і збіраць сродкі для будучых паўстаньняў, аднак не дасягае ніякіх поспехаў. Па прыбыцці ў Лондан яго арыштоўваюць прадстаўнікі цінскай місіі ў сталіцы каралеўства. Грамадскасць і прэса Англіі падымаюць шуміху вакол гэтай справы і абвінавачваюць маньчжурскіх дыпламатаў у самавольства. Вялікабрытанія карыстаецца выпадкам прыструніць кітайскія ўлады і ў асобе лорда Солсберы патрабуе вызваліць кітайскага выгнанца, што і адбываецца. Выйшаўшы на волю, Сунь Ятсен здзяйсняе паездку па Еўропе, імкнучыся спасцігнуць дасягнення Захаду, якія ён лічыў неабходна патрэбнымі для Кітая і, адначасова, займаючыся палітычным і эканамічным самаадукацыяй. Ён пазнае, што ў Еўропе таксама не ўсё спакойна, што дэмакратычны рэжым зусім не з'яўляецца тым дасканалым сацыяльным прыладай, як ён выглядае ў тэорыі. Усведамленне недасканаласці дзяржаўнага ладу ў Еўропе прыводзяць Сунь Ятсена да таго, што праз некалькі гадоў адчаканены ў знакамітых «трох народных прынцыпах». Ён ўсведамляе, што сітуацыю ў Кітаі можна змяніць кардынальна, вырашыўшы адразу тры пытанні: нацыянальны, палітычны і эканамічны.
Паколькі вярнуцца ў Кітай было нельга, Сунь Ятсен пасля падарожжа па Еўропе пасяляецца ў Японіі. У гэты час Кітай становіцца аб'ектам пільнай цікавасці многіх краін. Вялікабрытанія, Расія, Германія, Японія і іншыя актыўныя гульцы на сусветнай арэне ўсведамлялі слабасць кітайскай улады і вялі палітычную барацьбу за права скарыстацца магчымасцю і прысвоіць частка багаццяў Кітая. Адным з кірункаў дзейнасці гэтых гульцоў становяцца апазіцыйныя афіцыйнай улады кітайскіга руху і рэвалюцыйныя арганізацыі. Апынуўшыся ў Японіі, Сунь Ятсен зацікаўлівае розных японскіх палітычных дзеячаў. Ён знаёміцца з Міядзакі Торадзо, Окумой, Міядзакі Ядзо, Инукаи Цуёси і іншымі. Японія ў сваім заахвочванні дзейнасці Сунь Ятсена мела на цалкам пэўныя мэты — атрымаць на чале Кітая ўрад, благоволящее да свайго ўсходняга суседа. Сунь жа Ятсен быў апантаны адным - звяржэннем цінскай імперыі і любую дапамогу разглядаў як крок наперад на шляху да сваёй перамогі.
У 1899 годзе Сунь Ятсен стварае газету Саюза адраджэння Кітая — «Чжунго жыбаа» («Кітайская газета»). Рэдакцыя газеты становіцца і месцам, дзе пачынаецца планаванне новага паўстання. Аднак як і папярэдняе яно сканчаецца няўдачай яшчэ на ранняй стадыі, збольшага з-за нечаканага для Сунь Ятсена адмовы Японіі дапамагаць яму. Ён разумее, што замежныя дзяржавы заўсёды будуць пераследваць уласны цікавасць, і спадзявацца на іх нельга. Тады ён спрабуе знайсці апору ў паназіяцкай ідэі, пачынае цікавіцца падзеямі, якія адбываюцца на палітычных франтах суседзяў Кітая. У гэты час ён знаёміцца з Марыяна Понсэ ({{lang-en|Mariano Ponce}}), філіпінскім пісьменнікам, лекарам, актыўным удзельнікам нацыянальнага руху на Філіпінах, што прыводзіць да яго актыўнай дапамогі філіпінскаму народу ў яго вызваленчай барацьбе.
У 1905 годзе ў Токіа ўзначаліў аб'яднанне кітайскіх рэвалюцыйных арганізацый — «Тунмэнхой».
▲Пасля перамогі Учанскага паўстання ў кастрычніку
▲У
У канцы 1924 года Сунь Ятсен адправіўся ў паездку па Паўночным Кітаю ў надзеі правесці перамовы з ваеннымі лідарамі правінцый, аднак у ходзе паездкі сур'ёзна захварэў.
Сунь Ятсен памёр ад раку печані 12 сакавіка 1925 года ў Пекіне. Згодна з яго перадсмяротных жаданні, ён быў пахаваны на гары Цзыцзыньшань ў Нанкін, у маўзалеі на манер ленінскага. Са цалкам відавочным сімвалізмам, маўзалей для бацькі-заснавальніка рэспублікі быў у сціснутыя тэрміны збудаваны на паўднёвым схіле гэтай гары, у кіламетры на ўсход ад маўзалея Сяалінь заснавальніка Імперыі Мін Чжу Юаньчжана<ref>{{citation|journal=Southeast Review of Asian Studies
|volume=29|year=2007|pages=1–19|title=Monumentality in Nanjing’s Sun Yat-sen Memorial Park|author=Charlse D. Musgrove
|url=http://www.uky.edu/Centers/Asia/SECAAS/Seras/2007/01_Musgrove_2007.pdf}}</ref>.
Пасмяротна урадам Кітая ў 1940 годзе яму быў прысвоены тытул «Айца нацыі».
== Палітычныя погляды ==
| |||