Гродна: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 9:
|шырыня сцяга = 160
|выява = Before_the_rain (7094495399).jpg
|подпіс = Від на цэнтр горада з процілеглага берага Нёмана
|lat=53.6666667
|long=23.833334
Радок 38:
|афіцыйная мова =
|афіцыйная мова-ref =
|насельніцтва = {{рост}} 365610
|крыніца насельніцтва = <ref name="2016-Estimate"/>
|год перапісу = 2016
|шчыльнасць = 2520
|агламерацыя =
|нацыянальны склад = [[беларусы]] — 62,57 %, <br /> [[палякі]] — 19,74 %, <br /> [[рускія]] — 12,2 %, <br /> [[украінцы]] — 1,82 %, <br /> іншыя — 3,67 %<ref name="belstat2009"
|канфесійны склад =
|этнахаронім =
Радок 68 ⟶ 69:
|OpenStreetMap = 428339511
}}
'''Гро́дна''' ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Hrodna''; сустракаюцца таксама неафіцыйныя назвы '''''Гаро́дня''''' і '''''Го́радня''''') — [[Гродзенская вобласць|горад абласнога падпарадкавання]] на захадзе [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] і [[Гродзенскі раён|Гродзенскага раёна]]. Размешчаны ў заходняй частцы вобласці, на берагах ракі [[Нёман]], на мяжы з [[Польшча]]й і [[Літва|Літвой]] (у 15 і 30 км адпаведна). Вузел [[Чыгуначны транспарт|чыгунак]] на [[Вільнюс]] ([[Літва]]), [[Масты]], [[Беласток]] ([[Польшча]]), аўтадарог на Вільнюс, [[Ліда|Ліду]], [[Ваўкавыск]]. Порт, аэрапорт. Насельніцтва
{{Змест злева}}
== Назва ==
Радок 111 ⟶ 102:
| месны скл. || Гродне || Горадне || Горадні || Горадне || Горадні || Гародні
|}
== Герб Гродна ==
Гербам Гродна з'яўляецца так званы Алень Св. Губерта, які быў прыняты [[1 кастрычніка]] [[1990]] г. Такім самым быў і першы герб горада ([[1540]]—[[1795]]). Пэўны час (15.6.1988-1.10.1990) выкарыстоўвалася адмена герба без крыжа, але з пяціканцовай зоркай у левым верхнім куце.
У часы Расійскай імперыі горад карыстаўся двума варыянтамі герба з выявай зубра. Больш ранні варыянт быў неафіцыйным гербам горада ў часы СССР.
<center><gallery caption="Сімволіка Гарадзеншчыны" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (XVII).png|Пячатка горада, [[XVII стагоддзе|XVII ст.]]
Выява:Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|Харугва [[Гродзенскі павет|Гродзенскага павета]]
Выява:Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XIX).jpg|Герб [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]] (да [[1845]])
Выява:POL Grodno COA.svg|[[Герб Гродна|Гарадскі герб]] за польскім часам
</gallery></center>
== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Гродна}}
=== Гістарычны нарыс ===
Гродна — адзін з самых старых гарадоў Беларусі. Ён упершыню быў згадан у [[1128]] годзе ў [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]]<ref name=grodno.by-goroden>{{cite web|url=http://www.grodno.by/grodno/history.html|title=История Гродно|publisher=grodno.by|accessdate=2012-05-02|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68ap0J6xQ|archivedate=2012-06-21}}</ref>. У 1376 годзе Гродна быў далучан да ўладанняў князя [[Вітаўт]]а. Пачынаючы з 1569 года горад знаходзіўся ў складзе [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. У 1795 годзе Гродна быў далучан да [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], а ў 1801 годзе стаў губернскім горадам. Горад быў цэнтрам [[паўстанне 1863-1864 гадоў|паўстання 1863-1864 гадоў на Беларусі]].
У ліпені 1920 года ў горадзе ўстаноўлена [[СССР|савецкая ўлада]], але ў кастрычніку таго ж года горад быў перададзен пад кіраванне Польшчы аж да верасня 1939 года, калі горад [[Абарона Гродна, 1939|заняла Чырвоная Армія]].
23 чэрвеня 1941 года Гродна [[Абарона Гродна, 1941|захоплена нямецкімі войскамі]], а 16 ліпеня 1944 года ў ходзе [[Аперацыя «Баграціён»|аперацыі «Баграціён»]] у горад увайшлі савецкія войскі.
З 1991 года ў Рэспубліцы Беларусь.
<center><gallery caption="Гродна на акварэлях [[Напалеон Орда|Напалеона Орды]], 2-я пал. [[XIX стагоддзе|XIX ст.]]" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (N. Orda, 6.06.1866).jpg|Панарама: Новы і Стары замкі, Каложа
Выява:Catholic church of Mother of God of Angels in Horadnia, N. Orda.jpg|Францысканы і Каложа
Выява:Catholic church of St. Francis Ksaver in Horadnia, N. Orda.jpg|Касцёл і калегіум езуітаў
Выява:Catholic church of St. Mary in Horadnia, N. Orda.jpg|Фара Вітаўта
Выява:Catholic church of Mother of God of the Rosary in Horadnia, N. Orda.jpg|Дамініканы
Выява:Monastery Bernardine in Horadnia, N. Orda.jpg|Жаночы і мужчынскі кляштары бернардзінцаў
Выява:Old Castle in Horadnia, N. Orda.jpg|Стары замак
Выява:Palace in Horadnia, N. Orda.jpg|Палац віцэ-адміністратара
</gallery></center>
=== Старажытнасць ===
Да ўзнікнення дзяржаў землі Гарадзеншчыны засялялі плямёны [[крывічы|крывічоў]], [[яцвягі|яцвягаў]], [[літва, племя|літвы]]. Археалагічныя раскопкі паказваюць, што першыя [[славяне|славянскія]] паселішчы на высокім беразе [[Нёман]]а з'явіліся яшчэ ў [[10 стагоддзе|X ст.]]. У [[12 стагоддзе|XII ст.]] на месцы гэтых паселішчаў узнік [[горад]], які размяшчаўся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабой невялікую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.
Радок 122 ⟶ 143:
У [[13 стагоддзе|XIII ст.]] мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца вакол [[Навагрудак|Наваградка]], беручы ўдзел у стварэнні новай дзяржавы — [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. З [[1270]] года Гарадзенскае княства канчаткова ўвайшло ў склад Вялікага Княства Літоўскага.
=== У ВКЛ ===
Пасля далучэння да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Горадзен быў ва ўладанні вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]], які ў [[1276]] годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі ад [[крыжакі|крыжакоў]]<ref>[[Алесь Госцеў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 148.</ref>.
Радок 128 ⟶ 149:
У [[1376]] годзе Горадзень перайшоў у валоданне князя [[Вітаўт]]а, які зрабіў горад у [[1392]] годзе другой сваёй сталіцай (агулам у [[1386]]—[[1430]] гадах вялікі князь наведаў Горадзень 31 раз<ref name="evkl514">[[Юрый Гардзееў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭВКЛ|1к}} С. 514.</ref>). У кан. [[14 стагоддзе|XIV ст.]] Вітаўт заснаваў у горадзе [[Фара Вітаўта, Гродна|Фарны касцёл]]. Неўзабаве Горадзень стаў найслаўнейшым, пасля [[Вільня|Вільні]], горадам краіны. Горадзенская [[харугва]] ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад кіраўніцтвам Вітаўта ў [[Грунвальдская бітва|Грунвальдскай бітве]].
Са скасаваннем у [[1413]] годзе княстваў, Горадна стала павятовым горадам [[Троцкае ваяводства|Троцкага ваяводства]]. У [[1391]] годзе яно атрымала няпоўнае, а ў [[1496]] — поўнае [[Магдэбургскае права]]. У Горадне ўтварылася [[магістратура]], а ў [[1540]] г. горад атрымаў уласны [[герб Гродна|герб]] «у блакітным полі алень святога Губерта з залатым крыжам паміж рагамі»<ref name="gbm">[http://knihi.com/hierb/horad.html Гродна] // {{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў|к}}</ref>. У [[1543]]—[[1601]] гадах у Горадне дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш ранніх музычных калектываў на Беларусі.
У [[1560]]—[[1561]] гадах Гродна займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, у горадзе былі тры плошчы (старадаўнія «Нямецкі» і «Занёманскі» рынкі), 32 вуліцы і 5 трактаў<ref name="evkl514"/>
{{Панарама|Гравюра Цюндта.jpg|800px|[[Гравюра Адэльгаўзера-Цюнта]], [[1568]]. На дальнім плане бачна панарама сярэдневяковага Гродна|text-align=center}}
=== У Рэчы Паспалітай ===
Кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Стэфан Баторый]] у [[1576]] годзе перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да [[1586]] года размяшчалася яго рэзідэнцыя. Па смерці Стэфана Баторыя ў сувязі з тым, што паміж прыдворнымі медыкамі ўзнікла спрэчка, [[14 снежня]] [[1586]] года ў Гродне правялі першае на тэрыторыі Усходняй Еўропы анатамаванне яго цела. Станам на [[1588]] год у месце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамеснікаў-металістаў, цагельнікаў, ганчароў, целляроў і інш. У [[1589]]—[[1795]] гадах Гродна — цэнтр [[Гродзенская эканомія|эканоміі]]. У [[1633]] годзе ў Гродне прымалі Венецыянскае пасольства.
У гэтыя часы ў Гродне распачалі сваю дзейнасць манаскія ордэны [[езуіты|езуітаў]], [[дамініканы|дамініканцаў]], [[францысканцы|францысканцаў]], [[бернардзіны|бернардзінак]], [[брыгіткі|брыгітак]], [[кармеліты|кармелітаў]] і [[баніфраты|баніфратаў]] (першы каталіцкі аўгусцінскі кляштар з'явіўся ў месце яшчэ ў [[15 стагоддзе|XV ст.]]). Пасля [[Берасцейская унія|Берасцейскай уніі]] ў Гродне імкліва распаўсюджваецца ўніяцтва. Да канца [[18 стагоддзе|XVIII стагоддзя]] ў горадзе было 9 [[касцёл]]аў і 2 уніяцкія [[кляштар]]ы.
З другой паловы [[17 стагоддзе|XVII ст.]] пачаўся час эканамічнага заняпаду ў развіцці Гродна, што было наступствам [[шляхта|шляхецкай]] анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.
Радок 163 ⟶ 170:
У другой палове [[18 стагоддзе|XVIII ст.]] у Гродне працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Ваенная камісія, асэсарскі суд. У [[1775]] годзе ў Гродна з [[Мінск]]а і Навагрудка перанеслі пасяджэнні вярхоўнага суда Вялікага Княства Літоўскага — [[Вярхоўны трыбунал ВКЛ|Галоўнага трыбунала]]. У [[1793]] годзе горад атрымаў статус сталіцы [[Гродзенскае ваяводства|Гродзенскага ваяводства]].
У [[1760-я]]—[[1770-я]] гады<ref name="evkl515">[[Юрый Гардзееў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭВКЛ|1к}} С. 515.</ref> гарадзенскі староста, [[падскарбі надворны літоўскі]] [[Антоній Тызенгаўз]] заснаваў у месце і яго ваколіцах шэраг [[мануфактура|мануфактур]]: [[сукно|суконную]], збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гродне [[тэатр]]. З [[1775]] па [[1781]] год у месце існавала медыцынская акадэмія, якую ў [[1781]] годзе перанеслі ў Вільню на правах медыцынскага факультэта [[Віленскі ўніверсітэт|Віленскага ўніверсітэта]]. Створаная на сродкі Антонія Тызенгаўза Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ў [[Варшава|Варшаву]] дала пачатак Варшаўскай оперы.
Радок 180 ⟶ 176:
[[27 мая]] [[1793]] года ў Гродне ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (г. зв. «нямы сойм»), які зацвердзіў [[другі падзел Рэчы Паспалітай]]. Гродна было адным з цэнтраў [[Паўстанне 1794 года|паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі]] (гэтак, сюды перавялі з Вільні Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага). У [[1795]] годзе ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] горад апынуўся ў складзе Расійскай імперыі. [[25 лістапада]] таго ж года ў Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга і вялікага князя літоўскага — [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Аўгуста Панятоўскага]].
<center><gallery caption="Гравюры і планы Гродна" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (1575).jpg|Браўн і Хогенберг, [[1575]]
Выява:Grodna 1600.jpg|[[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскі]], [[1600]]
Выява:Horadnia. Горадня (1623).jpg|Крогт пв. Хогенберг, [[1623]]
Выява:Plan of Hrodna, 1655.jpg|[[1655]]
Выява:Horadnia. Горадня (XVII).jpg|Кустос, [[XVII стагоддзе|XVII ст.]]
Выява:Horadnia. Горадня (1713).jpg|Лясор, [[1713]]
Выява:Horadnia. Горадня (1729).jpg|(памылкова) Бодэнер, [[1729]]
Выява:Horadnia. Горадня (1758).jpg|[[1758]]
</gallery></center>
=== У Расійскай Імперыі ===
[[Выява:January Uprising insurgents leaving Grodno.JPG|thumb|Паўстанцы ў Гродне, [[1864]]]]
З [[1801]] года Гродна стала цэнтрам [[Гродзенская губерня|губерні]]. У гэты час усе гарадскія прывілеі вывезлі ў [[Санкт-Пецярбург]] і [[Вільня|Вільню]]. Далучэнне да Расіі пазбавіла Гродна ранейшых правоў, замарудзіла развіццё эканомікі і культуры.
У [[Вайна 1812 года|вайну 1812 года]] ў горад [[2 ліпеня]] ўвайшлі войскі [[Напалеон Банапарт|Напалеона]]. Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вялікага Княства Літоўскага, адноўленага Напалеонам. У горадзе сфарміраваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ў Гродне ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Вялікага Княства было набрана каля 6400 чалавек, з іх паводле загадаў аб мабілізацыі 2495 пяхотнікаў і 1103 кавалерысты. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расійскага войска на канцавым этапе [[Вайна 1812 года|вайны 1812 года]], а таксама ў кампаніях [[1813]] і [[1814]] гадоў. Расійскія войскі ізноў занялі горад [[8 снежня]].
Радок 194 ⟶ 199:
У [[1885]] годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтр Гродна. У канцы [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] у месце працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.
У [[Першая сусветная вайна|Першую сусветную вайну]] [[21 жніўня]] [[1915]] г. Гродна занялі войскі кайзераўскай [[Германія|Германіі]] і ўключылі яе ў склад нямецкай адміністрацыйнай адзінкі «[[Ober-Ost]]».
Радок 210 ⟶ 204:
На думку польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Гродне палітыку аслаблення польскага ўплыву: горад аддзялілі ад [[Царства Польскае|Царства Польскага]] демаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ў [[Варшава|Варшаве]]. Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымлівалі беларускія і літоўскія арганізацыі, якія ў той час фарміраваліся ў Гродне, і адначасова знішчалі польскія<ref name="gierowska">Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. // Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. ISBN 83-88973-60-6. — S. 31—32.</ref>. Апроч таго, яны не дазвалялі фарміраваць польскую адміністрацыю<ref name = gierowska/>.
<center><gallery caption="Даўнія графічныя выявы горада" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (XVIII).jpg|Новы замак
Выява:HarodniaNovyZamakKaplica02.jpg|Капліца пры Новым замку
Выява:Гарадніца1789.jpg|Гарадніца, [[1789]]
Выява:Kałoža. Каложа (1852).jpg|Каложcкая царква, [[1852]]
Выява:Horadnia, Kałoža (1866).jpg|Каложcкая царква, [[1866]]
Выява:Kałoža. Каложа (1866).jpg|Каложа і замкі
Выява:Kałoža. Каложа (XIX).jpg|Каложа і Нёман
Выява:Horadnia, Mieračoŭščyna. Горадня, Мерачоўшчына.jpg|Новы і Стары замкі
</gallery></center>
=== У БНР ===
[[25 сакавіка]] [[1918]] [[Рада БНР]] абвясціла Гарадзеншчыну (разам з горадам [[Беласток]]ам) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. Нямецкія войскі не перашкаджалі ўтварэнню ўстаноў БНР<ref name = gierowska/>. У [[лістапад]]зе ў Гродне пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі<ref>[[Алесь Госцеў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 151.</ref>. [[19 лістапада]] таго ж года ў Гродне ўтварылася Беларуская Рада, у снежні сюды пераехаў урад БНР на чале з [[Антон Луцкевіч|Антонам Луцкевічам]], пачалося фарміраванне беларускага войска: арганізаваны [[1-ы Беларускі полк пяхоты]], [[асобны батальён Гродзенскай камендатуры]] і [[Беларускі гусарскі эскадрон]].
Радок 218 ⟶ 222:
=== За польскім часам ===
[[10 красавіка]] [[1919]] года Гродна занялі польскія войскі. Горад уключылі ў склад часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі — Грамадскага кіравання ўсходніх земляў (ГКУЗ). З [[7 чэрвеня]] [[1919]] года Гродна — цэнтр павета Віленскай акругі ГКУЗ.
У савецка-польскую вайну ў [[1920]] годзе бальшавікі захапілі Гродна і ўтрымлівалі яго дзесяць тыдняў. У выніку савецка-літоўскіх перамоў, падчас якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расійская, яны далі згоду на максімальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабаванняў літоўцаў (у тым ліку [[Маскоўскі дагавор, 1920|фармальна перадалі ім]] Гродна). Літоўскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць «антысавецкіх арганізацый і груп», у тым ліку органаў [[БНР]] i польскіх арганізацый. Пасля таго, як Гродна занялі польскія войскі, структур ГКУЗ ужо не аднаўлялі. [[20 снежня]] горад уключылі ў Наваградскую акругу Польскай Рэспублікі.
Радок 238 ⟶ 240:
</gallery></center>
===
З [[20 верасня|20]] па [[22 верасня]] 1939 г. працягвалася барацьба польскіх войск з Чырвонай Арміяй за Гродна<ref>Алег Гардзіенка. [http://www.nn.by/2000/38/17.htm Невядомыя старонкі беларускага паходу] // «[[Наша ніва (1991)|Наша Ніва]]» № 38 (195), 18—25 верасня 2000.</ref>.
Радок 247 ⟶ 249:
Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі [[1944]] года горад быў вызвален войскамі 3-га Беларускага фронту ([[16 ліпеня]]).
=== У БССР ===
З верасня [[1944]] года Гродна — абласны цэнтр Беларускай ССР.
Радок 254 ⟶ 256:
Даваеннага ўзроўню насельніцтва Гродна дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад пачаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасці на захадзе Беларусі, колькасць жыхароў к [[1988]] года павялічылася ў 5 разоў у параўнанні з [[1939]] г.
===
З [[1991]] года Гродна — у складзе Рэспублікі Беларусь.
У [[2005]] годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтра горада. У [[2008]] годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэнні [[Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь|Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны]] пры яе правядзенні<ref>{{Спасылка | аўтар = Антон Астаповіч| прозвішча = | імя = | аўтарlink = | cуаўтары = | год = 14 красавіка 2008| url = http://baj.by/m-p-printpub-tid-1-pid-4674.html| загаловак = Прэс-рэліз Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры| фармат = | назва праекту = | выдавецтва = Беларуская асацыяцыя журналістаў| дата = 26 жніўня 2010 | мова = | каментар = }}</ref>: праводзіцца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынкаў у стылі [[канструктывізм]]у па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасцінічнага комплексу, асноўны транспартны паток накіроўваецца ў небяспечнай блізкасці ад Новага і Старога Гродзенскіх замкаў; планы аднаўлення ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.
{{Панарама|Horadnia. Горадня (N. Orda, XIX).jpg|600px|<center>Панарама Гродна. Акварэль [[Напалеон Орда|Н. Орды]], [[XIX стагоддзе]]</center>}}
== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:180 barincrement:27
PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
id:linegrey2 value:gray(0.9)
id:linegrey value:gray(0.7)
id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:400000
ScaleMajor = unit:year increment:100000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:20000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
color:cobar width:15
bar:1588 from:0 till:4000
bar:1856 from:0 till:18400
bar:1897 from:0 till:46900
bar:1913 from:0 till:63000
bar:1931 from:0 till:49000
bar:1939 from:0 till:57200
bar:1956 from:0 till:65000
bar:1965 from:0 till:98000
bar:1980 from:0 till:202000
bar:1988 from:0 till:272000
bar:2005 from:0 till:317366
bar:2009 from:0 till:327540
bar:2016 from:0 till:365610
TextData=
fontsize:10px pos:(10,195)
text:
</timeline></center>
</div>
'''[[16 стагоддзе|XVI стагоддзе]]'''
* [[1588]] — 4 тыс. чал.
'''[[19 стагоддзе|XIX стагоддзе]]'''
* [[1856]] — 18,4 тыс. чал.
* [[1897]] — 46,9 тыс. чал.
'''[[20 стагоддзе|XX стагоддзе]]'''
* [[1913]] — 63 тыс. чал.
* [[1931]] — 49 тыс. чал.
* [[1939]] — 57,2 тыс. чал.
* [[1956]] — 65 тыс. чал.
* [[1965]] — 98 тыс. чал.
* [[1980]] — 202 тыс. чал.
* [[1985]] — 247 тыс. чал.
* [[1988]] — 272 тыс. чал.
'''[[21 стагоддзе|XXI стагоддзе]]'''
* [[2005]] — 317 366 чал., у т.л. [[беларусы]] — 62,3%, [[палякі]] — 24,8%, [[рускія]] — 10,1%, [[украінцы]] — 1,8%, [[яўрэі]] — 0,4%, [[літоўцы]] — 0,2%, [[татары]] — 0,2%, іншыя нацыянальнасці — 0,4%
* [[2006]] — 318,6 тыс. чал.
* [[2008]] — 337,4 тыс. чал.
* [[2009]] — 327 540 чал. (перапіс)<ref name="belstat2009">[http://web.archive.org/web/20111104135501/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_grodno.rar Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Национальный состав населения Гродненской области.] {{ref-ru}}</ref>
* [[2012]] — 346,6 тыс. чал.<ref name=346tsia>{{cite web|url=http://grodno.gov.by/ru/print.aspx?guid=1921|title=Труд, занятость и социальная защита|publisher=Гродненский городской исполнительный комитет|accessdate=2012-05-01|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68aoyjPUm|archivedate=2012-06-21}}</ref>
* [[2015]] — 362 895 чал.<ref name="Население 2015">[http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1438160147330949.zip Численность населения на 1 августа 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]</ref>
* [[2016]] — 365 610 чал.<ref name="2016-Estimate">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_4944/ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа.] {{ref-ru}}</ref>
== Эканоміка ==
Вядучымі галінамі ў горадзе з'яўляецца [[машынабудаванне]] і [[металаапрацоўка]], [[Хімічная прамысловасць|хімічная]], [[Тэкстыльная прамысловасць|тэкстыльная]], [[Абутковая прамысловасць|гарбарна-абутковая]], будматэрыялаў. Найбольш буйныя прадпрыемствы — «Гродна Азот», «Гродна Хімвалакно» і «Белкард».
Гродна — буйны прамысловы цэнтр Беларусі.
У 2006 г. прамысловымі прадпрыемствамі выраблена прадукцыі на суму 2142 млрд руб. у дзейсных цэнах. Найбольш развітыя [[лёгкая прамысловасць]] і [[хімічная прамысловасць]]. Таксама развіта харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, [[машынабудаванне|машынабудаўнічая вытворчасць]] і [[металаапрацоўка|металаапрацоўчая]] галіны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетыкі, дрэваапрацоўчыя, гарбарныя, будаўнічых матэрыялаў і іншыя.
Радок 337 ⟶ 345:
* Абутковая фабрыка «Нёман»;
* Тытунёвая фабрыка «Нёман» [http://www.tabak.by сайт];
== Транспарт ==
Радок 346 ⟶ 351:
У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна—Кузня Беластоцкая і Гродна—аэрапорт.
Па левым беразе з Гродна дарогі такія: на паўднёвы-усход у [[Індура|Індуру]] і [[Ваўкавыск]], на паўднёвы-захад у [[Брузгі]]-[[Беласток]], на поўнач у [[Сапоцкін]]. Па правым беразе Нёмана дарогі з Гродна ідуць на поўнач у [[Друскенікі]], на паўночны-ўсход у [[Вёска Парэчча, Гродзенскі раён|Парэчча]], на ўсход у [[Вёска Азёры, Гродзенскі раён|Азёры]] і на [[Скідзель]] — [[Мінск]].
== Культура ==
Радок 359 ⟶ 360:
У Гродне дзейнічаюць 3 дзяржаўныя [[Вышэйшая навучальная ўстанова|ВНУ]] — [[Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт]] (сайт: http://www.grsu.by/), Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт (сайт: http://www.grsmu.by/), Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт (сайт: http://www.ggau.by/), Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У горадзе ёсць 14 масавых [[бібліятэка|бібліятэк]], у тым ліку 6 дзіцячых, 2 змяшанага тыпу, [[польская літаратура|польскай літаратуры]], Гродзенская абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічае Гродзенскі гісторыка-археалагічны [[запаведнік]], Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей.
== СМІ ==
У горадзе выдаецца некалькі газет, сярод якіх: «Гродзенская праўда», «Вячэрні Гродна»<ref>[http://www.vgr.by/ «Вячэрні Гродна»]</ref>, «Міліцэйскі веснік», «[[Słowo Ojczyste, 1997|Słowo Ojczyste]]» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «Гродна»<ref>[http://tvr.grodno.by тэлерадыёкампанія «Гродна»]</ref>, абласное радыё<ref>[http://tvr.grodno.by/radio/ абласное радыё]</ref>, вузел [[тэлеграф]]най сувязі, станцыя міжгароднай [[тэлефон]]най сувязі. Маецца сетка кабельнага тэлебачання «ГАРАНТ»<ref>[http://www.garant.by «ГАРАНТ»]</ref>.
== Геаграфія ==
[[Выява:Hrodna-Neman.JPG|thumb|Рака Нёман]]
Мясцовасць горада і ваколіц узгорыстая. Глеба гліністая. Час пасеваў: канец сакавіка-пачатак чэрвеня. Жніво да сярэдзіны верасня. Пазней — азімыя пасевы і збор пладоў. Пераважны кірунак вятроў — заходні.
Будаўнічыя мел і вапна на паўночных ускраінах (Мелавыя Горы). Раней на паўночным усходзе здабывалі гліну.
Рака [[Нёман]] цячэ праз цэнтр горада з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, крута паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры горада і ніжэй па цячэнні правы бераг вышэйшы за левы. Берагі ўяўляюць сабой асобныя ўзвышшы, прарэзаныя стромкімі ярамі і пакрытыя пералескамі (Румлёва вышэй па цячэнні, лесапарк Пышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па цячэнні.
Прытокі Нёмана: ў гістарычным цэнтры — рэчкі [[Гараднічанка]] і Юрысдыка, на ўскраіне — рака [[Ласасянка]] i рэчка Зарніца.
Азёры: Юбілейнае вадасх., кар'ер «Зялёнка».
== Адміністрацыйны падзел ==
Гродна падзяляецца на 2 адміністрацыйныя раёны — [[Ленінскі раён, Гродна|Ленінскі]]<ref name=glenad>{{cite web|url=http://glenad-grodno.gov.by/state/AH:-1.188000265000/AA:navID.43|title=Раён|publisher=Адміністрацыя Ленінскага раёна|accessdate=2012-05-01|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68b5rDbPO|archivedate=2012-06-22}}</ref> і [[Кастрычніцкі раён, Гродна|Кастрычніцкі]]<ref name=aor>{{cite web|url=http://www.aor.by/region|title=З гісторыі развіцця|publisher=Адміністрацыя Кастрычніцкага раёна|accessdate=2012-05-01|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/68ap8UFu0|archivedate=2012-06-21}}</ref>.
== Турызм ==
Гродна — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцініцы: «Беларусь», «Гродна», «Маналіт», «Нёман», «Амега», «Турыст», «Кронан Парк Гатель», гандлёва-гасцінічны комплекс «Сямашка» [http://hotel-semashko.ru/ сайт]. У межах горада і ўрочышчы Грандзічы находзяцца дзіцячы санаторый «Нёман-72», санаторыі-прафілакторыі «Здароўе», ААТ «Гародна Хімвалакно», «Жамчужына», база адпачынку «Купалінка».
== Славутасці ==
[[Выява:Grodna 1600.jpg|thumb|left|300px|Горад Гродна — гравюра [[Т. Макоўскі|Т. Макоўскага]], [[1600]] г. ]]
[[Файл:Стары і новы замак зімою.JPG|міні|[[Стары замак, Гродна|Стары]] і [[Новы замак, Гродна|Новы замак]] узімку]]
Захавалася звыш 400 аб'ектаў гісторыі і архітэктуры, якія ахоўваюцца дзяржавай. Старая частка горада ў 1988 г. абвешчана помнікам горадабудаўніцтва і культуры.
Радок 407 ⟶ 430:
</gallery></center>
== Вядомыя
* [[Эліза Ажэшка]] — польская пісьменніца
* [[Аляксей Інакенцьевіч Антонаў|Аляксей Антонаў]]
Радок 450 ⟶ 473:
== Цікавыя звесткі ==
* [["Віктар Шалкевіч - Горад"]] (2006)
* «[[Міколка-паравоз, фільм|Міколка-паравоз]]» (1956)
* «[[Я родам з дзяцінства]]» (1966)
Радок 508 ⟶ 531:
* [[Гарады Беларусі]]
== Зноскі ==
{{Reflist}}
== Літаратура ==
| |||