Панамскі канал: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др крыніца - ru:Панамский канал |
дрНяма тлумачэння праўкі |
||
Радок 39:
== Гісторыя ==
Першапачатковая задума будаўніцтва канала, які злучыць два акіяны, адносіцца да XVI ст., але кароль Іспаніі [[Філіп II, кароль Іспаніі|Філіп II]] забараніў разгляд падобных праектаў, бо «што Бог злучыў, чалавек раз'яднаць не можа». У [[1790-я]] праект канала быў распрацаваны [[Алесандра Маласпіна]].▼
[[Файл:Акцыя панамскага канала.JPG|thumb|Акцыя Панамскага канала.]]
▲
У звязку з узростам міжнароднага гандлю цікавасць да канала ажыла да пачатку XIX стагоддзя; у 1814 годзе [[Іспанія]] прыняла закон пра будаўніцтва паміж акіянскага канала; у 1825 годзе аналагічны рашэнне прымае кангрэс цэнтральна-амерыканскіх дзяржаў. Адкрыццё золата ў [[Каліфорнія|Каліфорніі]] выклікала ў [[ЗША]] падвышаную цікавасць да праблемы канала, і ў 1848 годзе ЗША па дамове Хэйса атрымалі ў [[Нікарагуа]] манапольнае права на пабудову ўсіх відаў паміж акіянскіх шляхоў зносін. [[Вялікабрытанія]], чые ўладанні датыкаліся з Нікарагуа, паспяшалася ўтаймаваць экспансію ЗША, склаўшы з імі 18 красавіка 1850 года [[Дагавор Клейтана — Булвера]] пра супольную гарантыю нейтралітэту і бяспекі будучыні паміж акіянскага канала. Цягам усяго XIX стагоддзя фігуруюць два асноўныя варыянты кірунку канала: праз Нікарагуа і праз [[Панама|Панаму]]<ref name="БСЭ1">«Панамский канал» // Большая советская энциклопедия, 1 издание, — М.: Советская энциклопедия, 1939, Т. 44, С. 50—57</ref>.
▲[[Выява:1888 canal panama.JPG|thumb|200px|Будаўніцтва канала ў 1888 годзе]]
Тым не менш, першая спроба будавання суднаходнага шляху на [[Панамскі перашыек|Панамскім перашыйку]] датуецца толькі [[1879]] годам. Ініцыятыва ў распрацоўцы Панамскага варыянту была захоплена французамі. У той час увагу ЗША прыцягваў, галоўным чынам, нікарагуанскі варыянт. У 1879 годзе ў [[Парыж]]ы пад старшынствам кіраўніка пабудовы [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]] [[Фердынанд Лесэпс|Фердынанда Лесэпса]] была створана «[[Панамская кампанія|Усеагульная кампанія міжакіянскага канала]]», [[акцыянернае таварыства|акцыі]] якой набыло больш 800 тысяч чалавек, кампанія выкупіла ў інжынера Уайза за 10 млн франкаў канцэсію на пабудову Панамскага канала, атрыманую ім ва ўрада [[Калумбія|Калумбіі]] у 1878 годзе. Міжнародны кангрэс, скліканы перад сфармаваннем кампаніі Панамскага канала, выказаўся за канал на роўні мора; кошт прац планавалася ў 658 млн франкаў і аб'ём земляных прац агадваўся ў 157 млн куб. [[ярд]]аў. У [[1887]] годзе давялося адмовіцца ад ідэі бясшлюзавага канала, каб скараціць аб'ём прац, бо сродкі кампаніі (1,5 млрд франкаў) былі размантачаны, галоўным чынам, на подкуп газет і членаў парламента; толькі траціна была выдаткавана на вытворчасць прац. У выніку 14 снежня 1888 года кампанія спыніла платы, і неўзабаве працы былі спынены<ref name="БСЭ1" />.
Да [[1888]] года на будаванне канала было страчана 300 млн долараў (амаль у 2 разы больш, чым меркавалася), а выканана была толькі траціна прац. Прычынай стаў і няправільны праект (канал на ўзроўні мора), і нізкая якасць кіраўніцтва арганізацыяй прац, і недаацэнка яго кошту, а таксама немагчымасць даць рады з хваробамі — [[малярыя]]й і [[жоўтая ліхаманка|жоўтай ліхаманкай]], якія касілі працаўнікоў. Ёсць звесткі, што ў выніку адсутнасці супрацьэпідэмічных імпрэз загінулі сама меней 20 тыс. чалавек<ref name=MDaniel>Даниэл М. — [http://www.sivatherium.narod.ru/library/Daniel/main.htm Тайные тропы носителей смерти.] — Прогресс, 1990. ISBN 5-01-002041-6</ref>. Будоўля набыла благую славу, у газетах таго часу пісалі, што некаторыя групы працоўных прывозілі з сабой з Францыі ўласныя труны.
У 1889 годзе кампанію вырашана было распусціць, і вакол яе дзейнасці паўстаў [[Панамскі скандал|знакаміты скандал у Францыі]] ў 1892—1893 гг. Справа была перададзена суду. Падчас расследавання, пачатага ў выніку фінансавага краху кампаніі, выявілася грандыёзная сістэма подкупу парламентароў, членаў урада і прэсы. Скампраметаванымі аказаліся многія члены парламента і шэраг кіроўных дзеячаў з асяроддзя стаялых ва ўлады ўмераных рэспубліканцаў, як [[Шарль Фрэйсінэ|Фрэйсінэ]], [[Марыс Рувье|Рувье]], а таксама радыкалаў ([[Шарль Флаке|Флаке]] і інш.). Матэрыялы расследавання паказалі, што ўплывовыя палітычныя дзеячы за буйныя хабары давалі дазвол на незаконныя дзеянні кампаніі, якая выяўна ішла да краху, што прывяло да спусташэння сотняў тысяч дробных укладнікаў — уладальнікаў акцый. Шэраг замяшаных у Панамскім скандале палітычных дзеячаў былі здраджаны суду, але адкараскаліся надзвычай лёгкімі карамі ці былі зусім вызвалены ад іх. Аднак панавалае ў краіне абурэнне адбілася на выніках парламенцкіх выбараў 1893 года, калі левая апазіцыя выйграла каля 80 галасоў<ref name="БСЭ1" />. Лесэпс быў адным з выбітных інжынераў свайго часу, у выніку банкруцтва праекта ён, а таксама знакаміты стваральнік Эйфелевай вежы [[Гюстаў Эйфель|Аляксандр Гюстаў Эйфель]], былі звінавачаны ў буйнамаштабным махлярстве, бясталентным кіраванні кампаніяй і няправільным выдаткаванні сродкаў і прысуджаны да розных тэрмінаў турэмнага зняволення і штрафаў. Фердынанд Лесэпс не перажыў стрэсу і сканаў.
Панамскі скандал з'явіўся яркім сведчаннем раскладання палітычных і бізнес-эліт [[Трэцяя французская рэспубліка|Трэцяй французскай рэспублікі]] і выкрыў маштаб карупцыі сярод прэсы. «Панама» з тых часоў стала намінальным імем буйнага махлярства з подкупам службовых асоб. Кампанія збанкрутавалася, гэта пацягнула за сабой спусташэнне тысяч дробных уладальнікаў акцый. Дадзеная авантура атрымала назву Панамскай, а слова «панама» стала сінонімам афёры, махлярства ў грандыёзных маштабах. Прызначаны ад суда ліквідатар кампаніі Панамскага канала стварыў у [[1894]] годзе новую кампанію Панамскага канала, адпачатку, з-за фінансавых цяжкасцяў і благой рэпутацыі праекта, вырачаную на гібенне<ref name="БСЭ1" />.
[[Іспана-амерыканская вайна]] 1898 года ўзмацніла намер [[ЗША]] пабудаваць канал на Панамскім перашыйку з мэтай узмацнення ўплыву ў Заходнім паўшар'і. У 1899 годзе ў ЗША была створана камісія па пабудове канала праз перашыек, і сенат асігнаваў 115 млн долараў на ажыццяўленне нікарагуанскага варыянту. Адначасна ЗША сталі дамагацца ад Брытаніі адмовы ад прэтэнзій на супольнае кіраванне каналам і пачалі для гэтага перамовы пра перагляд Клейтан-Бульверскага дагавора, скарыстаўшыся цяжкім становішчам Вялікабрытаніі ў час [[Англа-бурская вайна, 1899—1902|Англа-бурскай вайны]] (1899—1902)<ref name="БСЭ1" />. У [[1901]] годзе Злучаныя Штаты склалі з [[Вялікабрытанія]]й дагавор Хея — Паўнсфата, паводле якога Штаты атрымалі вылучнае права на збудаванне дадзенага канала без удзелу Вялікабрытаніі. Аб'ява канала нейтральным і гарантыя свабоднага праходу праз канал ваенных і гандлёвых суднаў усіх нацый як у мірны час, так і ў ваенны час знішчалася амерыканскай абмоўкай, што гэтыя пастановы не будуць шырыцца на тыя меры, якія ЗША злічаць патрэбным прыняць для абароны Панамы і падтрымання парадку ў канале. Фактычна пры вайне, у якой бралі ўдзел бы ЗША, іх ваенныя ўмацаванні няўхільна пазбывалі іншы ваенны бок магчымасці скарыстаць канал на роўных пачатках. Ратыфікацыя Хей-Паўнсефоцкага дагвора ўхіліла перашкоду з боку Англіі. На чаргу стала пытанне пра перакупку ў французскай кампаніі канцэсіі на збудаванне Панамскага канала. З мэтай запалохаць французскую кампанію, што валодала канцэсіяй, перспектывай пабудовы канкуруючага канала і збіць цану, камісія кангрэса ЗША выказалася спачатку за нікарагуанскі кірунак, і ў кангрэсе 9 студзеня 1902 года быў прыняты адпаведны [[біль Хепберна]]. Пад уражаннем гэтага французы пагадзіліся ў чэрвені 1902 года прадаць канцэсію, выкананыя працы і значнае абсталяванне за 40 млн долараў; пасля гэтага амерыканцы скасавалі біль Хепберна і вырашылі пытанне ў карысць Панамскага канала<ref name="БСЭ1" />.
[[Файл:Spanish laborers on Panama Canal in early 1900s.jpg|thumb|Іспанскія працоўныя — будаўнікі канала, пачатак 1900-х.]]
[[Файл:Pan can 1911.JPG|thumb|Будаванне канала, 1911.]]
[[28 чэрвеня]] [[1902]] года Кангрэс ЗША прыняў закон, што абавязвае прэзідэнта ЗША набыць маёмасць кампаніі па будаванні канала, акцыі чыгункі Панамскай кампаніі і палоску зямлі ў Калумбіі шырынёй 10 міль для збудавання, падтрымання і кіравання каналам з правам юрысдыкцыі на памянёнай тэрыторыі. 22 студзеня 1903 года пасол Калумбіі Томас Херан і дзяржсакратар ЗША Джон Хэй падпісалі дагавор, па якім Калумбія аддавала ў арэнду Злучаным Штатам тэрмінам на 100 гадоў палоску зямлі для збудавання Панамскага канала. За санкцыю ўрада Калумбіі, якой прыналежала тэрыторыя Панамы, на перадачу канцэсіі ЗША згаджалася выплаціць адначасна 10 млн долараў і потым па заканчэнні 9 гадоў — штогод па 250 тысяч долараў пры захаванні суверэнітэту Калумбіі над зонай Панамскага канала. Умовы гэтыя і былі аформлены ў дамове [[Дагавор Хея — Эрана|Хея-Эрана]], але калумбійскі сенат 12 жніўня 1903 года адмовіўся яго ратыфікаваць, бо канцэсійны дагавор з французскай кампаніяй мінаў толькі ў 1904 годзе, а па ўмовах яго, калі канал да таго часу не пачне функцыянаваць, гэта было несумнеўна, — то ўсе збудаваныя кампаніяй збудавання пераходзілі бязвыплатна да [[Калумбія|Калумбіі]]. Адзіны выхад зацікаўленыя твары ў Францыі і ЗША бачылі зараз у тым, каб штат Панама аддзяліўся ад Калумбіі і ў якасці самастойнай дзяржавы аформіў юрыдычна перадачу канцэсіі ЗША. Француз [[Філіп-Жан Бюно-Варыя|Бюно-Варыя]] ўзначаліў сепаратысцкі рух і, пры спрыянні ваеннага флота ЗША, ажыццявіў [[Аддзяленне Панамы ад Калумбіі|аддзяленне Панамы]] 4 лістапада 1903 года; 18 лістапада ад імя «Незалежнай Панамскай рэспублікі» ён падпісаў са ЗША дагавор па ўзоры дамовы Хея-Эрана. Канфлікт ЗША з Калумбіяй быў ліквідаваны толькі ў 1921 годзе<ref name="БСЭ1" />.
Па Дагаворы 1903 года Злучаныя Штаты атрымвалі ў вечнае валоданне «зону зямлі і зямлі пад вадой для збудавання, падтрымання, эксплуатацыі, усталявання санітарнага парадку і абароны памянёнага канала», што агадвалася артыкулам 2 Дамовы. Артыкул 3 даваў ЗША ўсе правы, як калі б яны былі суверэнам тэрыторыі. Апроч таго ЗША рабіліся гарантам незалежнасці Рэспублікі Панама і атрымвалі правы падтрымваць парадак у гарадах Панама і Калон у выпадку, калі Рэспубліка Панама, на думку ЗША, апынулася б няздольнай падтрымаць парадак. Эканамічны бок Дагавора паўтараў Дагавор Хея-Эрана, не ратыфікаваны Калумбіяй. Ад імя Панамы дагавор падпісаў французскі грамадзянін Філіп Бюно-Варыя за 2 гадзіны да прыбыцця ў Вашынгтон афіцыйнай дэлегацыі Панамы.
Будаванне пачалося пад эгідай Міністэрства абароны ЗША, а Панама фактычна стала пратэктаратам ЗША<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/195/ПАНАМА Панама. История.] // Энциклопедия Кольера</ref>.
У 1900 годзе ў Гаване [[Уолтэр Рыдам|Уолтэрам Рыдамам]] і [[Джэймс Кэрал|Джэймсам Кэралам]] было ўсталявана, што [[жоўтая ліхаманка]] перадаецца [[камар]]амі, і быў паспяхова ўжыты метад зніжэння небяспекі жоўтай ліхаманкі шляхам знішчэння камарыных лічынак у месцах іх пасялення. Помнячы пра няшчасце першай спробы пракапаць канал, амерыканцы скіравалі ў паход на камароў {{btname|[[Aedes aegypti]]}} і [[Малярыйныя камары|малярыйных камароў]] — пераносчыкаў [[Жоўтая ліхаманка|жоўтай ліхаманкі]] і [[Малярыя|малярыі]], адпаведна, — вялікую экспедыцыю, што ўзначальваецца [[Уільям Кроўфард Горгас|Уільямам КроўфардАм Горгасам]] — 1500 чалавек. Пра маштабы іх дзейнасці красамоўна кажуць апублікаваныя дадзеныя: патрабавалася высечы і спаліць 30 квадратных кіламетраў хмызнякоў і дробных дрэў, выкасіць і спаліць траву на такім жа плошчы, асушыць мільён квадратных ярдаў (80 га) балот, вырыць 250 тысяч футаў (76 км) водаадводных равоў і аднавіць 2 мільёны футаў (600 км) старых равоў, распырскаць 150 тысяч галонаў (570 тыс. літраў) маслаў, знішчальных камарыныя лічынкі ў агменях размнажэння<ref name=MDaniel />. Як і незадоўга да гэтага ў [[Горад Гавана|Гаване]], гэта прынесла свае плады: пашыранасць жоўтай ліхаманкі і [[малярыя|малярыі]] скарацілася гэтак, што хваробы перасталі быць перашкаджаючым фактарам.
[[Файл:Panamskij kanal.JPG|thumb|Панамскі канал (ЗША), 1940]]
Да збудавання канала вайсковае міністэрства ЗША прыступіла ў [[1904]] годзе. Галоўным інжынерам канала стаў [[Джон Фрэнк Стывенс]]. Гэтым разам быў абраны слушны праект: [[Шлюз, гідратэхнічнае збудаванне|шлюзы]] і азёры. На будаванне запатрабавалася 10 гадоў, $400 млн і 70 тысяч працоўных, з якіх, па амерыканскіх дадзеных, каля 5600 чалавек загінулі. Раніцай [[13 кастрычніка]] [[1913]] года прэзідэнт ЗША [[Томас Вудра Вільсан]] пры шматлікіх высокапастаўленых гасцях, якія памкнуліся ў [[Белая дом|Белага дома]], скіраваўся да адмысловага століка і велічным жэстам націснуў на пазалочаную кнопку. І ў тое ж імгненне магутны выбух скалынуў вільготнае трапічнае паветра ў чатырох тысячах кіламетрах ад [[Вашынгтон, акруга Калумбія|Вашынгтона]], на [[Панамскі перашыек|Панамскім перашыйку]]. Дваццаць тысяч кілаграмаў [[дынаміт]]а разбурылі ў горада Гамбоа апошнюю перашкоду, што падзяляла воды [[Атлантычны акіян|Атлантычнага]] і [[Ціхі акіян|Ціхага]] акіянаў. Кабель даўжынёй у чатыры тысячы кіламетраў, адмыслова пракладзены ад перамычкі ў Гамбоа да [[Белая дом|Белай хаце]], паслухмяна выканаў волю прэзідэнта
[[Файл:Panamskij kanal.JPG|thumb|Панамскі канал (ЗША), 1940.]]
У жніўні 1945 года Японія планавала ўжыццявіць [[Бамбардзіроўка Панамскага канала|бамбардзіроўку канала]].
[[7 верасня]] [[1977]] года ў [[Вашынгтон, акруга Калумбія|Вашынгтоне]] лідар Панамы [[Амар Тарыхас|А. Тарыхас]] і прэзідэнт ЗША [[Джымі Картэр|Д. Картэр]] падпісалі дамову пра перадачу панамскаму ўраду кантролю над каналам з 2000 года. [[23 кастрычніка]] [[1977]] года пагадненне было ратыфікавана парламентам Панамы, а [[18 красавіка]] [[1978]] года — сенатам ЗША.
Панамскі канал кантраляваўся ЗША аж да [[31 снежня]] [[1999]] года, пасля чаго быў перададзены ўраду [[Панама|Панамы]]<ref>Т. В. Ткачева [http://wwwold.ugrasu.ru/science/journal/3/13/documents/97-103.pdf Обсуждение в конгрессе США договора о Панамском канале 1977 г.] // ВЕСТНИК ЮГОРСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА, 2006. Выпуск 3. С. 97-103</ref>.
== Канфігурацыя канала ==
| |||