Вікіпедыя

Беларускае нацыянальнае адраджэнне: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Адхілена апошняя 1 змена (178.154.40.234) і адноўлена версія 2430230 Belarus2578
Адкат версіі аўтарства Belarus2578: Удзельнік Belarus2578 без тлумачэньняў робіць адкаты
Радок 3:
== 19-е стагоддзе ==
[[Файл:Czeczot jan.jpg|thumb|Ян Чачот]]
На пачатку і ў сярэдзінепрацягу 19-га стагоддзя беларускія пісьменнікі, такія як [[Ян Чачот]], [[Уладзіслаў Сыракомля]], [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Ян Баршчэўскі]] і шэраг іншых пісьменнікаўпачалі стварыліствараць першыя літаратурныя творы на сучаснай [[Беларуская мова|беларускай мове]]. Беларускія інтэлегенты выкарыстоўвалі мясцовыя гаворкі ў якасці асновы для напісання сваіх твораў. Вялікая частка беларускай эліты ў той час падтрымалападтрымлівала рух за аднаўленне былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і прымала актыўны ўдзел у паўстаннях супраць Расійскай Імперыі 1830-31 і 1863-64 гадоў. У гэты ж час афармляецца рух за самавызначэнне і незалежнасць беларускага народа. Лідар паўстання [[1863]] г.году на землях былога Вялікага Княства Літоўскага [[Кастусь Каліноўскі]] апублікаваў свае заклікі да беларускіх сялян на беларускай мове і заклікаў змагацца за нацыянальную свабоду<ref>Арлоў У. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: „Наша Будучыня“, 1999. ― с. 184-185</ref>. Пасля таго, як Каліноўскага схапілі [[Расійская імперыя|расійскія ўлады]], ён быў асуджаны да смяротнага пакарання. З астрогу К. Каліноўскі перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»:
[[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі.jpg|thumb|Кастусь Каліноўскі]]
{{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою Маскаля ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}}
 
У другой палове 19-га стагоддзя з'явіліся першыя левыя нацыянальныя клубы сярод беларускіх студэнтаў у буйных універсітэтах [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] (напрыклад, ва універсітэце Санкт-Пецярбурга). Гэтыя клубы выдалі некалькі нелегальных выданняў, напрыклад, [[Гоман (1884)|Гоман]] з патрабаваннем незалежнасці або аўтаноміі Беларусі. [[Ігнат Грынявіцкі]], забойца цара [[Аляксандр II, імператар расійскі|Аляксандра II]] у Расіі, некаторымі з гісторыкаў лічыцца адным са стваральнікаў беларускай фракцыі сацыялістычнага руху Народнай волі<ref>Michaluk D. Białoruska Republika Ludowa 1918—1920 u podstaw białoruskiej państwowości — Toruń, Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010</ref>.
 
Пачало адраджацца беларускае пісьменніцтва. Такія майстры слова, як [[Францішак Багушэвіч]], [[Карусь Каганец]], [[Ядвігін Ш.]], стваралі беларускія мастацкія творы. Культурнаму развіццю беларускага краю перашкаджала забарона беларускай мовы расійскімі ўладамі і, як вынік, немагчымасць друкавацца на радзіме.
Радок 13:
== На пачатку 20-га стагоддзя ==
[[Выява:Postcard of BNR.jpg|thumb|Паштоўка часоў БНР]]
На пачатку 20-га стагоддзя працягвалася далейшае развіццё беларускіх нацыянальных палітычных арганізацый,. уЗ'явіліся асноўным сацыялістычныхсацыялістычныя ([[Беларуская сацыялістычная Асамблеяграмада, 1902|Беларуская сацыялістычная грамада]]) і хрысціянска-дэмакратычныхдэмакратычныя ([[Беларуская хрысціянская дэмакратыя, 1917|Беларуская хрысціянская дэмакратыя]]) арганізацыі. У выніку першай рускайрасійскай [[Рэвалюцыя 1905 года|рэвалюцыі 1905 года]] выданні на нацыянальных мовах былі легалізаваныя, і. гэтаГэта прывяло да буму у беларускай кнізе і выдавецкай справе. У прыватнасці, газетаГазета [[Наша ніва (1906)|Наша Ніва]], заснаваная ў 1906 годзе, стала адным з найважнейшыхважнейшых цэнтраў адукацыі і прасоўвання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці ў сярэдні клас Беларусі, як у гарадах і мястэчках, так і на вёсцы.
 
Пасля рэвалюцыі бальшавікоў у кастрычніку 1917 года, беларускія нацыянальныя арганізацыі, якія прадстаўлялі усеўсе рэгіёны краіны, правялі першы[[Першы Усебеларускі з'езд,]]. На з'ездзе была абвешчаная незалежнасць Беларусі і ўтвораная [[Беларуская Народная Рэспубліка]]. Гэтая дзяржаваДзяржава існавала да 1919 года, калі яе парламент, [[Рада БНР]], быў вымушаны пакінуць краіну з-за акупацыі Беларусі [[Чырвоная армія|Чырвонай Арміяй]]. На працягу грамадзянскай вайны ў Расіі сябры беларускага вызваленчага руху стваралі ўласныя партызанскія атрады (вядомыя[[Беларуская яксялянская партыя Зялёнага дуба|Зялёны дуб]]), а таксама беларускія нацыянальныя падраздзяленні ў арміі створанай Літоўскай Рэспублікі і польскай арміі. ТаксамаУзброеную дабарацьбу беларуска-расійскайсупраць арміібальшавікоў далучылісявялі шматвойскі вайскоўцаў на чале з генераламгенерала [[Станіслаў Булак-Балаховіч|СтаніславамСтаніслава Булак-БалаховічамБалаховіча]], [[Слуцкае паўстанне|слуцкія паўстанцы]].
 
Пасля ад'езду Рады БНР з Беларусі і ўсталявання [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|савецкай улады]] бальшавікі надалі афіцыйны статус беларускай мове. Пачала развівацца беларуская культура. З 1924 па 1929 год афіцыйнай палітыкай нацыянальна-дзяржаўнага і нацыянальна-культурнага будаўніцтва была [[Беларусізацыя]]. Але з прыходам да ўлады ў СССР Сталіна, пачалася палітыка [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі]] і [[Рэпрэсіі ў БССР|чырвонага тэрору]]. Па сфабрыкаваных крымінальных справах вынішчалася інтэлектуальная эліта беларускай нацыі. Увайшла ў гісторыю крывавая ноч з 29 па 30 кастрычніка 1937 году, калі было расстраляна больш за сотню прадстаўнікоў беларускай інтэлегенцыі.
Урад бальшавікоў надаў афіцыйны статус беларускай мове і культуры ў рамках савецкай карэнізацыйнай палітыкі ва ўсталяванай марыянеткавай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі]]. Тым не менш, гэтая палітыка, якая скончылася ў пачатку 1930-х гадоў, суправаджаліся інтэнсіўнай [[Русіфікацыя|русіфікацыяй]] і тэрорам у дачыненні да беларускіх культурных і сацыяльных эліт. Між тым, шматлікія беларускія палітычныя і культурныя арганізацыі працягвалі сваю дзейнасць у Польшчы на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Беларускія нацыянальныя дзеячы, як [[Браніслаў Тарашкевіч]], былі абраныя членамі польскага парламента.
 
Паводле беларускага даследчыка [[Леанід Уладзіміравіч Маракоў|Леаніда Маракова]], у 1930-я гады на [[Сталін]]а працавалі сакрэтныя інстытуты [[НКУС]], якія выявілі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы Беларусі. Для таго, каб беларусы ніколі не атрымалі незалежнасць ад Расіі, яны сістэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі.
 
{{цытата|Змянілася ўжо некалькі пакаленняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі<ref>[https://news.tut.by/society/201107.html Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных] // TUT.by {{Ref-ru}}</ref>.}}
 
Між тым, шматлікія беларускія палітычныя і культурныя арганізацыі працягвалі сваю дзейнасць у Заходняй Беларусі, якая паводле савецка-польскай дамовы належыла Польшчы. Дзеячы беларускага нацыянальнага руху ([[Браніслаў Тарашкевіч]]) былі абраныя ў польскі парламент.
 
== Канец 20 і пачатак 21 стагоддзяў ==
 
Падчас [[перабудова|перабудовы]] узнялася новая хваля беларускага нацыянальнага адраджэння. НекалькіУ новыхдругой рэгіянальныхпалове культурных1980-х гадоў утварыўся шэраг нацыянальных культурных арганізацый,. такіяАдной якз самых уплывовых з'яўлялася [[Талака]],. быліУ сфармаваныя1988 дагодзе канцабыў 1980-хзаснаваны гадоў.[[Беларускі Таксаманародны рух [[БНФфронт]] на чале з харызматычным лідарам [[Зянон Пазняк|Зянонам Пазняком]] быў заснаваны ў 1988 годзе. Пасля выбараў, якія адбыліся ў 1990, БНФ утварыў партыюфракцыю з 35 членаўдэпутатаў у Вярхоўным Савеце Беларусі і стаў рухаючай сілай здабыцця незалежнасці для Беларусі пасля [[Распад СССР|распаду СССР]].
 
[[Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь]] [[Аляксандр Лукашэнка]], абраны ў 1994 годзе, аднавіў русіфікатарскую палітыку савецкай эпохі, надаў [[Руская мова|рускай мове]] дэ-факта статус галоўнай афіцыйнай мовы і адмовіўся ад [[Бела-чырвона-белы сцяг|бела-чырвона-белага сцяга]] і [[Пагоня (герб)|Пагоні]] як дзяржаўных сімвалаў.
Радок 27 ⟶ 33:
{{арфаграфія}}
{{нейтральнасць}}
{{няма крыніц}}
 
Восенню 1988 года ў Беларусі пачаўся новы рух, рух за нацыянальнае Адраджэнне, за вяртанне нацыі да каранёў, да самабытнасці. Змучаны 70-гадовым таталітарным рэжымам камуністычна-расійскай улады беларускі народ, як і шмат якія іншыя жадаў ведаць праўду і гэтае жаданне вылівалася за рамкі душы.
 
30 кастрычніка, беларуская нацыянальная эліта пад кіраўніцтвам [[Зянон Пазняк|Зянона Пазняка]] праводзіць культурна-асветніцкую акцыю «Дзяды», а пасля яе прадстаўнікі ідуць шэсцем. Пасля гэтага, было вырашана стварыць цэнтр яднання нацыі, цэнтр дэмакратычна-нацыянальнага руху Беларусі, такім цэнтрам кансалідацыі сіл стаў Беларускі Народны Фронт «Адраджэнне», першая партыя Беларусі пасля камуністычнага панавання. Кіраўніком БНФ, стаў яе галоўны ідэолаг і заснавальнік, гісторык, пісьменнік, актыўны грамадска-палітычны дзеяч, кандыдат на пасаду прэзідэнта РБ (1994,2001,2006) — Зянон Станіслававіч Пазняк. Галоўнымі ідэямі БНФ сталі пабудова нацыянальна-дэмакратычнай дзяржавы, змаганне за народныя патрэбы, вяртанне нацыі да каранёў, правядзенне Адраджэння нацыі ў духоўна-нацыянальнам кірунку, наданне беларускай мове статуса дзяржаўнай і абвяшчэнне асобы беларуса ключавой у пабудове беларускай дзяржаўнасці. БНФ імкліва набываў папулярнасць і народную падтрымку. 
 
У чэрвені 1989 года на з'ездзе у Вільнюсе БНФ афіцыйна аформіўся як вялікая і ўсенародная плынь. Да гэтага часу ў Беларусі (тады яшчэ БССР) не існавала партый, якія б з пачатку дзейнасці мелі 10 тысяч сяброў і такі аўтарытэт. Адразу пасля гэтага з'езду БНФ стварае апазіцыю ў Вярхоўным Савеце БССР. Дэпутаты БНФ у Вярхоўным Савеце, ў тым ліку і Зянон Пазняк, адкрыта асвятлялі усе падзеі краіны і даводзілі апошнія звесткі да грамадства. Пачаліся трансляцыі паседжанняў Вярхоўнага Савета. Лідар БНФ, Зянон Пазняк адкрыта выступіў за поўную незалежнасць Беларусі і падтрымаў палітыку Гарбачова што датычылася перабудовы. Апазіцыйныя сілы Вярхоўнага Савета пачалі прапагандаваць беларускую мову, размаўляючы ў Савеце па — беларуску. Гэта падымала аўтарытэт мовы, бо іменна і толькі так, калі загаворуць вышэйшыя асобы, то адразу пачнецца падхоп гэтага прыклада простым народам, так і было. Усе перадачы, уся музыка на беларускай мове. У студзені 1990 году, лідар БНФ Зянон Пазняк абраны народным дэпутатам у Вярхоўны Савет. З гэтага часу са 100 % месцаў у Вярхоўным Савеце 75 % застаюцца за дэпутатамі ад апазіцыі (БНФ), а астатнія за іншымі. Прыняты шэраг мер: па-першае, перавод школ на беларускую мову (дзіцячыя сады, вучылішчы, універсітэты і інш. таксама пераводзіліся), адбываецца поўная рэабілітацыя лідараў Беларусі, якія ў пачатку ХХ стагодззя выступілі супраць камуністаў, абвяшчаецца свабода веравызнання, свабода цэнзуры, свабода гандлю і нацыяналізацыя прадпрыемстваў. Гэта ўсё дзякуючы працы БНФ, бо гэта ўваходзіла ва ўсенацыянальную праграму БНФ (ідэалогію) Адраджэння.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Беларускае_нацыянальнае_адраджэнне"