Тугай-бей: Розніца паміж версіямі

'''Тугай-бей''' ({{Lang-crh|Toğay bey}}Toğay bey), поўнае імя ''Аргын Даган Тагай бей'' ({{Lang-crh|Arğın Doğan Toğay bey}}Arğın Doğan Toğay bey, ок.каля [[1601]] —  [[чэрвень]] [[1651]]) — вядомы [[палкаводзец]] і палітычны дзеяч Крымскага Ханства XVII ст.

Нарадзіўся ў знатнай сям'і з роду {{нп3|Аргын||ru|Аргын}} — аднаго з найбольш уплывовых родаў [[Крымскае ханства|Крымскага ханства]]. У праўленне крымскага хана [[Мехмед IV Гірэй|Мехмед IV Герая]] ([[1641]]—[[1644]]) Тугай-мірза атрымаў тытул [[Бей|бея]] разам з пасадай кіраўніка {{нп3|Горад Перакоп|перакопскага|ru|Перекоп}} [[Санджак|санджака]] (адміністрацыйнай адзінкі). Пасада перакопскага бея была адной з найважнейшых пасад у [[Крымскае ханства|ханстве]], так як на яго быў ускладзены абавязак аховы паўночных межаў [[Крымскае ханства|ханства]]. ТугаТугай-бей быў адным з крымскіх бееўбеяў, які меў уласны сцяг і 3-тысячны атрад асабістай гвардыі. Яму падпарадкоўваліся гарнізон Перакопа і 15-тысячнае татарскае войска, а таксама нагайскія арды ([[Едзічкульская|Едзічкульская]], [[Горад Перакоп|Перакопская]], [[Едзісан|Очаковская]] і [[Буджацкая арда|Буджацкая]]).

У студзені [[1644|1644]] года]] крымскі хан [[Мехмед IV Гірэй|Мехмед IV Герай]] арганізаваў вялікі паход на паўднёвыя ўкраінскія землі, якія належалі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. 20-тысячная крымска-татарская арда пад правадырствам перакопскага мурзы Тугай-бея па Кучманскаму шляху ўступіла на [[Кіеўскае ваяводства|Кіеўшчыну]] і размясцілася «кошам» (лагерам) пад вёскай Ахматавам, у ваколіцах [[Горад Чаркасы|Чаркас]]. Польскае камандаванне паспела прыняць меры для адбіцця набегу. Польскія дывізіі пад камандаваннем вялікага гетмана кароннага [[Станіслаў Канецпольскі|Станіслава Канецпольскага]], вялікага стражніка кароннага Яна Аджывольскага і князя [[Іерамія Міхал Міхайлавіч Вішнявецкі|Іераміі-Міхаіла Вішнявецкага]], сканцэнтраваныя пад Ставішчам, Бузоўкай і Корсунем, выступілі супраць татарскай арды. [[30 студзеня]] [[1644|1644]] года]] ў бітве пад Ахматавам 19-тысячная польска-шляхецкая армія атакавала татарскі «кош». Палякі і {{нп3|Рэестравыя казакі|рэестравыя казакі|ru|Реестровые казаки}} разграмілі татарскую арду, якая страціла забітымі каля чатырох тысяч чалавек. ТугаТугай-бей з галоўнымі сіламі змог вырвацца і стаў адступаць у стэпестэп. Польскае камандаванне адправіла ў пагоню за татарамі 5-тысячны атрад казацкай конніцы. [[Казацтва|Казакі]] дагналі адступаючую крымскую арду падчас пераправы на р. [[Рака Сінюха, прыток Паўднёвага Буга|Сінюха]] і нанеслі сур'ёзныёзныя ўронстраты праціўніку.

Вясной [[1648|1648]] года]] перакопскі мурза Туга-бей прыняў актыўны ўдзел у [[Паўстанне Хмяльніцкага|нацыянальна-вызваленчай вайны на Украіне пад кіраўніцтвам запарожскага гетмана Багдана Хмяльніцкага]] супраць польска-шляхецкага панавання. У [[Сакавік|сакавіку]] [[1648|1648]] года]] [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдан Хмяльніцкі]] прыбыў з Запарожжа у [[Горад Бахчысарай|Бахчысарай]], дзе пераканаў новага крымскага хана Ислям{{нп3||Іслям III Гірэя|ru|}} ([[1644]]—[[1654]]) заключыць ваенна-палітычны саюз супраць [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Ислям{{нп3|Іслям III Гірэй||ru|Ислям III Герай}} вылучыў у дапамогу свайму саюзніку Багдану Хмяльніцкаму вялікі дапаможны татарская корпус пад правадырствам перакопскага мурзы Тугай-бея. Пад камандаваннем Тугай-бея знаходзілася ад 6 да 20 тыс. чалавек. [[18 красавіка]] [[1648|1648 года]] [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдан Хмяльніцкі]] з казацкай дэлегацыяй вярнуўся з [[Крымскае ханства|Крыма]] ў Запарожскую Сеч. Яго суправаджаў татарскі дапаможны корпус Тугай-бея. Туга-бей размясціўся на рацэ [[Рака Базаўлук|Базаўлук]], каб абараніць Сеч і запарожцаў ад магчымага нападу польскай арміі. [[19 красавіка]] на агульнай казацкай радзе [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдан Хмяльніцкі]] быў абраны {{нп3|Гетман Войска Запарожскага|гетманам Войска Запарожскага|ru|Гетман Войска Запорожского}} і правадыром вызваленчага руху на Украіне супраць [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].

[[22 красавіка]] [[1648|1648]] года]] запарожскі гетман [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдан Хмяльніцкі]] з казацкім войскам і Туга-бей з татарскай конніцай выступілі з [[Запарожская Сеч|Сечы]] ў паход на Украіну. Польскі ўрад адправіў вялікую армію пад камандаваннем [[Гетман вялікі каронны|вялікага кароннага гетмана]] {{нп3|Мікалай Патоцкі|Мікалая Патоцкага|ru|Потоцкий Николай} і [[Гетман польны каронны|польнага кароннага гетмана]] {{нп3|Марцін Каліноўскі|Марціна Каліноўскага|ru|Калиновский, Мартин} ў карны паход супраць паўстаўшых запарожцаў.

[[29 красавіка]] — [[16 мая]] [[1648|1648 года]] года ў {{нп3|Бітва пад Жоўтымі Водамі|баях пад Жоўтымі Водамі|ru|Битва под Жёлтыми Водами}} аб'яднанае казацка-татарскае войска пад камандаваннем [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдана Хмяльніцкага]] і Тугай-бея аблажыла і практычна цалкам разграміла 10-тысячны польскі авангард пад камандаваннем старасты нежынскага [[Стэфан Патоцкі, староста нежынскі|Стэфана Патоцкага]].

[[25 мая|25]]-[[26 мая]] [[1648|1648]] г.]] у {{нп3|Корсуньская бітва, 1648|бітве пад Корсунем|ru|Корсуньская битва (1648)}} запарожскі гетман [[Багдан Міхайлавіч Хмяльніцкі|Багдан Хмяльніцкі]] пры падтрымцы татарскай конніцы Туга-бея другі раз разграміў 20-тысячную польскую армію пад камандаваннем каронных гетманаў Мікалая Патоцкага і Марціна Каліноўскага. Палякі страцілі 4500-5000 чалавек забітымі і 8500 чалавек палоннымі. У палон трапіла восемдзесятвосемдзясят польскіх саноўнікаў, у тым ліку вялікі гетман каронны Мікалай Патоцкі і польны гетман каронны Марцін Каліноўскі. Паводле дамоўленасці, Багдан Хмяльніцкі забраў сабе ў якасці трафея ўсе зброю і боепрыпасы праціўніка, а Тугай-бей атрымаў усіх польскіх палонных, якія былі адпраўленыя ў [[Крымскае ханства|Крым]]. З вялікай колькасцю палонных Тугай-ейібей вярнуўся ў [[Крымскае ханства|Крым]]. Па некаторых паведамленнях, крымскія татары захапілі і адвялі ў стэп дзвесце тысяч палонных.

У верасні [[1648|1648 года]] года крымскі хан ИслямІслям III ГерайГірэй адправіў на дапамогу Багдану Хмяльніцкаму вялікую татарскую арду пад правадырствам {{нп3|Калга|калгі-султана|ru|Калга}} Керым ГераяГірэя і перакопскага мурзы Тугай-бея. 15 верасня крымскія татары злучыліся з казацкай арміяй пад Стараканстанцінавым на [[Валынь|Валыні]]. Аб'яднаная 60-тысячная казацка-татарская армія выступіла ў паход углыб польскіх уладанняў. Наперадзе галоўных сіл рухаўся Тугай-бей з перадавым татарскім атрадам. 26 верасня Тугай-бей з татарскай конніцай з'явіўся пад [[Горад Львоў|Львовам]], а 28 верасня {{нп3|Аблога Львова, 1648|горад аблажылі|ru|Осада Львова (1648)}} галоўныя сілы казацка-татарскай арміі. Багдан Хмяльніцкі вымусіў львоўскіх жыхароў выплаціць яму вялікі грашовы выкуп за зняцце аблогі. 13 кастрычніка [[1648]] года {{нп3|Калга|калга-султан|ru|Калга}} Керым ГерайГірэй з татарскай ардой адправіўся з-пад Львова на [[Горад Камянец-Падольскі|Камянец-Падольскі]], пакінуўшы на дапамогу Багдану Хмяльніцкаму Тугай-бея з перакопскі атрадам. 14 кастрычніка перакопскі мурза Тугай-бей са сваім татарскім атрадам рушыў з-пад Львова на польскую крэпасць [[Горад Замасць|Замасць]]. 15 кастрычніка казацка-сялянскія войскі пачалі сваё адступленне ад Львова на Замасць. 27 кастрычніка перакопскі мурза Тугай-бей і палкоўнік {{нп3|Мартын Небаба||ru|Небаба, Мартын}} з татарска-казацкім авангардам падступілі да Замосця. Неўзабаве да крэпасці падышлі галоўныя сілы казацкай арміі Багдана Хмяльніцкага, якія аблажылі Замосць. У сярэдзіне кастрычніка Багдан Хмяльніцкі заключыў перамір'е з новым польскім каралём [[Ян II Казімір Ваза|Янам II Казімірам Вазай]] і адступіў з-пад Замосць. Тугай-бей з татарскім корпусам і палоннымі вярнуўся ў Перакоп.

Летам [[1651|1651]] года]] перакопскі мурза ТугаТугай-бібей удзельнічаў у паходзе крымскага хана Ислям III ГераяГірэя на Украіну. Велізарная крымска-татарская арда злучылася з казацкімі палкамі Багдана Хмяльніцкага і распачала новы паход углыб польскіх уладанняў. У чэрвені 1651 года ў кровапралітнай {{нп3|Берасцецкая бітва|бітве пад Берасцечкам|ru|Берестцкая битва}} перакопскі мурза Тугай-бей быў смяротна паранены. Адносіны паміж Багданам Хмяльніцкім і Тугай-беем былі сяброўскімі. Багдан Хмяльніцкі казаў: «...Тугай-бей блізкі мне, ён мой брат, мая душа...».

Крымска-татарская корпус, які ўзначальваў Тугай-беембей, адыграў важную ролю ў перамогах Багдана Хмяльніцкага над палякамі. Лёгкая крымская конніца, якія змагаліся на баку запарожскіх казакоў, пазбавіла палякаў перавагі ў кавалерыі. У складзе казацкага войска крымска-татарская конніца пад камандаваннем Тугай-бея выконвала функцыі перадавога атрада (падчас паходаў) і авангарду (падчас баявых дзеянняў), а таксама была задзейнічана ў правядзенні тактычнай разведкі. Акрамя таго, пра просьбе Багдана Хмяльніцкага і з дазволу крымскага хана Ислям Герая Тугай-бей летам [[1648]] і вясной [[1649|1649]] гадоў]] знаходзіўся з 15-тысячным войскам на качэўях на [[Рака Сінюха, прыток Паўднёвага Буга|Сініх Водах]], выконваючы функцыі рэзерву казацкага войска.

Туга-бі — герой рамана Сянкевіча [[Агнём і мячом, раман|«Агнём і мячом»]] ([[1884]]) і яго экранізацыі [[Ежы Гофман|Ежы Гофманам]] ([[1999|1999]] года]]), дзе гэтую ролю сыграў [[Даніэль Альбрыхскі]]. Цікава, што той жа Даніэль Альбрыхскі ў [[1968|1968 годзе]] годзе ў экранізацыі іншага рамана Сянкевіча, «{{нп3|Пан Валадыёўскі, фільм|Пан Валадыёўскі|ru|Пан Володыёвский (фильм)}}» ([[1888]]), гуляў ролю [[Сын|сына]] Туга-бея, Азію Тугайбеявіча, галоўнага адмоўнага персанажа рамана. Дзякуючы [[Генрык Сянкевіч|Сянкевічу]] імя Туга-бея вядома ў [[Польшча|Польшчы]] і на [[Украіна|Украіне]].

* Leszek Podhordecki — Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV—XVIII w., Warszawa 1987 (польск.) {{ref-pl}}

* Witold Biernacki — Żółte Wody — Korsuń 1648, Warszawa 2004 (польск.) {{ref-pl}}

* Каспер Śledziński — Zbaraż 1649, Warszawa 2005 (польск.) {{ref-pl}}

* Romuald Romański — Beresteczko 1651, Warszawa 2007 (польск.) {{ref-pl}}