Гусарыя: Розніца паміж версіямі

Найбольшай колькасці ў сваёй гісторыі гусарыя Рэчы Паспалітай дасягнула ў [[1621]] годзе — у [[Бітва пад Хоцінам 1621 года|Хоцінскай бітве]] яе колькасць склала 8280 чалавек<ref>''Podhorodecki L. '' [http://book.tr200.net/v.php?id=408783 Chocim 1621, seria: Historyczne bitwy], MON — 1988. S.&nbsp;16. {{ref-pl}}</ref>.

 

 

У бітве пры Клушыне войскі Рэчы Паспалітай ў складзе 6800 літвінаў, запарожскіх казакоў і палякаў, з якіх было каля 5500 гусар, разбіла 35-тысячную рускую армію, у складзе якой было каля 5-ці тысяч шведаў, нямецкіх, шатландскіх і французскіх наймітаў [[Якуб Дэлагардзі|Якуба Дэлагардзі]]. Вось як гетман [[Станіслаў Жалкеўскі]] апісвае сваю перамогу:

=== Заняпад ===

 

З развіццём [[Агнястрэльная зброя|агнястрэльнай зброі]] і [[Артылерыя|артылерыі]], к пачатку [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя цяжкая конніца пачала знікаць са складу заходнееўрапейскіх войск. Рэфарміраваныя арміі заходнееўрапейскіх дзяржаў паспяхова супрацьстаялі гусарыі, пры сутыкненнях з імі гусары сталі малаэфектыўным [[анахранізм]]ам<ref name="Soldatenko-S.17-24" />. У жніўні [[1622]] года пад [[Елгава|Мітаў]] гусары нават не здолелі пачаць атаку, прыціснутыя агнём шведскай артылерыі і стрэльбаў:

{{Цытата|Я скакаў ад роты да роты… абяцаючы весці салдат асабіста, пагражаючы ім шыбеніцай, прывабліваючы іх узнагародамі, але нічога не дапамагала!|[[Гетман польны літоўскі]] [[Крыштаф Радзівіл]]}}

== Арганізацыя ==

=== Фарміраванне і камплектаванне ===

Гэты род войск патрабаваў асаблівай ваеннай падрыхтоўкі і баявога духу. У гусарыю падбіраліся вопытныя, дужыя, рослыя і смелыя шляхціцы. Служба ў гусарскіх харугвах была вельмі прэстыжнай — афіцэры іншых родаў войск лічылі за гонар перавесціся туды простымі таварышамі. У гусарыі служыла найбольш заможная шляхта, яны атрымлівалі найвышэйшы заробак — 51 [[злоты]] «на каня», гэта значыць 7 [[дукат]]аў (эквівалент 400 грам срэбра) на вершніка ў квартал<ref name=NS-10 />.

 

 

=== Фінансаванне ===

 

Узбраенне, рыштунак, адмысловым чынам выезджаныя коні ''таварыша'' гусарыі каштавалі вельмі дорага — толькі коні світы гусара абыходзіліся яму ў гадавое жалаванне<ref name=NS-10 />. Апроч таго, з кожным таварышам гусарыі было 3—12 пачтовых і чэлядзі да 10 чалавек ці больш. Нават з улікам казённага ''жолду'', выдаткі можна было пакрыць толькі за кошт багатай ваеннай здабычы.

== Тактыка ==

=== Падрыхтоўка ===

 

Абавязак падрыхтоўкі байцоў роты асабіста ўскладаўся на [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|ротмістра]].

 

 

Вельмі эфектна і вельмі небяспечна гусары адпрацоўвалі імітацыю атакі — лоб у лоб трымаючы дзіды наперавес, дзве сценкі вершнікаў несліся насустрач: пры гэтым кожны гусар павінен быў трапіць у прамежак у процілеглым шыхце між суседнімі коннікамі, нікога пры гэтым не параніўшы выцягнутай пікай і пільнаваць, каб не параніцца самому<ref name=NS-22>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 22 {{ref-ru}}</ref>.

Гусарыя была арганізавана ў харугвы (роты) па 100—200 коней, а на полі бою харугвы аб'ядноўваліся ў ''гуфы ''— атрады, блізкія па колькасць да палкоў (да 400 коней).

 

 

 

У рэгістры гусарскай роты кракаўскага ваяводы вялікага гетмана Стэфана Патоцкага на перыяд з 1 красавіка і да канца чэрвеня [[1658]] значацца<ref name=NS-10>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 10 {{ref-ru}}</ref>: Світа пана ротмістра — 24 кані, світа пана паручніка — 6 коней, світа пана харунжага — 4 кані, далей ідуць таварышы, пералічаныя пайменна, 48 з якіх са світай у 3 кані і 2 са світай у 2 кані.

 

 

Акрамя вышэйпералічаных, на полі бою разам з харугваю абавязкова прысутнічалі ротныя музыкі — барабаншчыкі і некалькі трубачоў<ref name=NS-7>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 7 {{ref-ru}}</ref>, і ўзброеныя слугі, якія падносілі гусарам новыя дзіды замест зламаных, а ў выпадку патрэбы самі маглі ўступіць у бой<ref name=NS-26>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 26 {{ref-ru}}</ref>.

=== Каманды ===

Пры атацы паводле гетманскага ўказа ад [[1704]] года ротмістр падаваў наступныя каманды<ref group="заўв.">Спіс каманд утрымліваецца ў «гетманскім дэкрэце» ад 1704 года, выдадзеным, відаць, гетманам Іеранімам Любамірскім.</ref><ref name=NS-27>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 27 {{ref-ru}}</ref>:

 

=== Атака ===

Для атакі [[харугва]] гусар шыхтавалася ў тры і больш шэрагаў. Першыя шэрагі складалі самыя вопытныя і добра ўзброеныя [[Гусарыя#склад і шыхт харугвы|таварышы]], а заднія — іх [[Гусарыя#склад і шыхт харугвы|пачтовыя]], якія развівалі поспех у выпадку прарыву варожага шыхту.

 

 

Гэткі нарастаючы тэмп атакі дазваляў зберагчы сілы коней і знізіць страты ад агнястрэльнай зброі ворага, якая была эфектыўна толькі на блізкай адлегласці. Акрамя гэтага, існуе версія, што падчас атакі коннікі ад флангаў змяшчаліся да цэнтру харугвы (некаторыя летапісцы ўпамінаюць нават аб шыхце «калена ў калена»), тым самым, нібыта, павялічваючы шчыльнасць і сілу ўдару. Аднак пералік каманд, якія падаваліся пры атацы, абвяргае гэту гіпотэзу. Шэрагі змыкаліся яшчэ да атакі, а не падчас яе.

 

{{Пачатак цытаты}}

Ток<ref group="заўв.">Ток — рукаў або сапажок, прымацаваны да сядла вершніка-кавалерыста, у які ён прыстаўляе піку, каб не трымаць яе на вісу адной рукой.</ref> павінен быць падвешаны да сядла справа. Гусарская атака дзідай заўсёды адбываецца з выкарыстаннем току. Не паварочвай налева, сядзі прама … Дзіду апусці на ўзровень шыі каня. Атакуй, прышпорвай каня, цэлься саперніку ў пупок<ref>''Rakowski W.'', [http://literat.ug.edu.pl/grafika/pobud.htm Pobudka zacnym synom Korony Polskiey do służby woienney], Polska Biblioteka Internetowa. {{ref-pl}}</ref>.</blockquote>

{{канец цытаты}}

 

У бітве ў адкрытым полі часта ўсё вырашала адна атака гусарыі. Калі прарваць шыхт з першага разу не ўдавалася, то супраціўленне ворага ламалася паслядоўнымі хвалямі кавалерыі. Напрыклад, у [[Бітва пад Клушынам|бітве пры Клушыне]] гусары атакавалі 7 разоў. Каманды падаваліся пры дапамозе сігналаў трубы або праз конных ардынарцаў. [[Гетман]]ы асабіста ўдзельнічалі ў бітвах, нярэдка ў першых шэрагах.

 

=== Іншая зброя ===

Акрамя пікі, да ўзбраення [[Гусарыя#Склад і шыхт харугвы|таварыша]] гусарыі ўваходзілі<ref name="Boplan1" /><ref name="Boplan1" /><ref>''Квитковский Ю. В. '', [http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское оборонительное вооружение], М.:&nbsp;Наука, 1994. {{ref-ru}}</ref>:

* [[Палаш]] — ({{lang-tr|pala}} — меч) — рубяча-колючая лязовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці злёгку загнутым і даўгім — да 100 см — клінком, які можа мець двухбаковае (раннія ўзоры), часцей за ўсё — аднабаковае або паўтарачнае завострыванне. Па статуту гусары былі абавязаны пасля першай атакі (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго<ref>''Палаш'' // Военно-энциклопедический словарь. Москва, 1984 г. {{ref-ru}}</ref><ref name=NS-29>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 29 {{ref-ru}}</ref>.

* [[Шабля]]-карабела — больш тонкая і лёгкая шабля, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяццю. Была дэкаратыўным элементам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзеля ўпрыгожання<ref>Бажэнаў Ю., Басын Я. Карабела // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадецкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. С. 47.</ref>.

* [[Булава]] — зброя блізкага бою, з металічным акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей металічнай) рукаяццю. Для баявых патрэб на навершы маглі быць шыпы, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выглядзе куба<ref>Бохан Ю. Булава // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4. С. 355.</ref>.

* Адназарадныя [[пісталет]]ы ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або — укарочаны [[мушкет]], нярэдка [[лук]] з калчанам<ref group="заўв.">[[Падкаморы]] Сандамірскі і сведка падзей, Станіслаў Дунін-Карвіцкі (1640—1728) адзначае, што многія гусарскія ''таварышы'' насілі лук нават у [[18 стагоддзе|XVIII]] стагоддзі падчас [[Паўночная вайна, 1700—1721|Паўночнай вайны]], выклікаючы тым самым здзіўленне ў еўрапейцаў.</ref><ref name=NS-15>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 15 {{ref-ru}}</ref>.

 

* [[Шчыт, зброя|Шчыт]] — вялікі асіметрычны «балканскі» шчыт быў звычайнай рэччу гусарскай экіпіроўкі [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзя. Такі шчыт пры добрым аглядзе бараніў шыю вершніка ад шабельнага ўдару. Іменна на шчыце спачатку маляваліся птушыныя крылы і мацаваліся страусіныя пёры. Пазней, пры Баторыі, ад шчыта адмовіліся на карысць металічных нагруднікаў<ref name=BelDumka>[http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_491771.pdf Беларуская думка], ліпень 2009 — С.65</ref>.

* [[Кальчуга]] з зярцалам<ref group="заўв.">Зярцала — круглая дэталь засцерагальнага рыштунку, прызначаная для прыкрыцця грудзей і жывата ваяра. Звычайна зярцала было дадатковым (не самастойным) элементам рыштунку, мацуючыся да панцыра.</ref> ці без яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасць ''бехцярэц'' (замест колцаў выкарыстоўваліся дробныя пласцінкі<ref>Кирпичников А. Н. [http://medievalrus.livejournal.com/203171.html Военное дело на Руси в XIII—XV вв]. — Л.: Наука, 1976. {{ref-ru}}</ref>) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]].

* Акрамя вышэйпералічанага даспех гусара складалі: ''наручы'', ''стальныя нагавіцы'' на сцёгны, ''накаленнікі'', кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя ''пальчаткі''.

 

 

=== Коні ===

У гусарыі выкарыстоўваліся коні, выведзеныя з мясцовых парод з прымешкам усходніх: турэцкай, туркменскай, персідскай і г.д. Гэта былі трывалыя і хуткія коні, здольныя працяглы час несці на сабе вагу да 100 кілаграм (сярэдняя маса вершніка разам з рыштункам) і, у выпадку патрэбы, адразу пасля маршу ўступіць у бой. У [[1568]] годзе [[Папа Рымскі|Папскі]] [[нунцый]] Рудж'еры адзначаў, што «польскія коні даволі рослыя, больш марудныя за турэцкіх, хоць дужэйшыя і прыгажэйшыя за іх». Тут жа ён дадаваў, што літоўскія рысакі «нашмат меншыя і слабейшыя за польскіх»<ref name=NS-21>''ред. Киселов'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775] // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 21 {{ref-ru}}</ref>.

 

 

=== Крылы ===

Дзеля ўпрыгожвання, а таксама для застрашэння ворага гусары ў чыне ''таварыша'' насілі за плячыма «крылы» з арліных пёраў на лёгкай драўлянай раме. Адно альбо два «крылы» мацаваліся да сядла ці да даспеху гусара.