Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1430-х гадах: Розніца паміж версіямі

|вынік = ПаразаПаражэнне [[Свідрыгайла|Свідрыгайлы]]. [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонт]] зацверджаны [[Вялікі князь літоўскі|вялікім князем літоўскім]]

'''Грамадзянская вайна ў ВКЛ''', '''паўстанне Свідрыгайлы''' ([[1432]] – —[[1435]]): — [[грамадзянская вайна]], якую вялі паміж сабою феадалы Польшчы і [[ВКЛ]] (тады аб'яднаныхаб’яднаных у саюзную дзяржаву) і іх саюзнікі; на чале галоўных бакоў канфлікту былі, з аднаго боку, польскія каралі Ягайла і, потым Жыгімонт, [[вялікі князь літоўскі]]), а з іншага боку  — [[Свідрыгайла]], [[вялікі князь літоўскі]], потым [[вялікі князь рускі]]. Прадметам вайны стала палітычнае ўладкаванне ВКЛ ва ўмовах крызісу палітычнай сістэмы, утворанай Востраўскім пагадненнем (1392) і Гарадзельскім актам (1413).

Вайна прывяла да тымчасовага фактычнага падзелу ВКЛ на дзве дзяржавы  — уласна [[Вялікае Княства Літоўскае]] і [[Вялікае княства Рускае]]. Вынікам вайны, пасля канчатковага ваеннага разгрому партыі Свідрыгайлы, стала кампраміснае развязанне праблемы вярхоўнай улады ў ВКЛ.

Пасля паспяховага зрынання Свідрыгайлы са стальца і прыходу да ўлады першапачаткова прапольскага брата Вітаўта [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] Свідрыгайла быў змушаны ўцячы на усход ВКЛ, дзе пад прадлогам ўраўнання ў правах праваслаўных і каталіцкіх землеўладальнікаў распачаў узброеную барацьбу за ўладу, не носячы сепаратысцкіх імкненняў<ref>{{Кніга|аўтар = Łowmiański H.|частка = |загаловак = Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego|арыгінал = |спасылка = |адказны = H. Łowmiański|выданне = |месца = Poznań|выдавецтва = Wydawnictwo Naukowe UAM|год = 1983|том = |старонкі = 418, 421, 428-429|старонак = 579|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Довнар-Запольский М. В.|частка = |загаловак = Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. В. Довнар-Запольский|выданне = |месца = Киев|выдавецтва = |год = 1901|том = 1|старонкі = 67|старонак = VIII, 807, [1], CXII, II|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. На бок Свідрыгайлы перайшлі таксама уладальнікі з ліку княскіх галінаў, аднак яны і да прыняцця актаў 1387 і 1413  гг. (якія дазвалялі зямельны імунітэт толькі каталікам) мелі на сваіх землях права поўнага маёмаснага распараджэння<ref>{{Кніга|аўтар = Любавский М. К.|частка = |загаловак = Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. К. Любавский|выданне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 2012|том = |старонкі = 174|старонак = 395|серыя = Помнікі гістарычнай думкі Беларусі|isbn = |наклад = }}</ref>. Такія ж выключныя правы без уліку рэлігійнай дыферэнцыяцыі мелі таксама Полаччына і Віцебшчына<ref>{{Кніга|аўтар = Łowmiański H.|частка = |загаловак = Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego|арыгінал = |спасылка = |адказны = H. Łowmiański|выданне = |месца = Poznań|выдавецтва = Wydawnictwo Naukowe UAM|год = 1983|том = |старонкі = 414|старонак = 579|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии|арыгінал = |спасылка = |адказны = Нар. Комиссариат земледелия БССР|выданне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1927|том = |старонкі = 116|старонак = 179|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, што па сутнасці рабіла засяроджванне паўстання ў гэтым рэгіёне бессэнсоўным. Тым не менш, няслушна сцвярджаць таксама пра нібыта [[Русіны (гістарычны этнонім)|рускую]] арыентаванасць Свідрыгайлы з прычыны адсутнасці падобных імкненняў у ягоным паўстанні, хуткага пераходу Смаленскай зямлі на бок Жыгімонта адразу па з’яўленні прыкметаў будучай паразы Свідрыгайлы, а таксама праз тое, што усходнеславянскае баярства Панямоння і Мінскай зямлі адразу па пачатку канфлікту добраахвотна перайшло на бок Жыгімонта (вайсковымі метадамі была скораная толькі Брэсцкая зямля).

Урэшце, у 1432 годзе з мэтай захавання дабрабыту ў краіне і падтрымкі прысягі Ягайлу ад яго імя быў выдадзены [[Прывілей 1432 года|Гродзенскі прывілей]]<ref>{{Кніга|аўтар = Любавский М. К.|частка = |загаловак = Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. К. Любавский|выданне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 2012|том = |старонкі = 172-173|старонак = 395|серыя = Помнікі гістарычнай думкі Беларусі|isbn = |наклад = }}</ref>.Прывілей, аднак, не змяніў раскладу сіл на карысць Жыгімонта, да таго ж, прывілей не быў зацверджаны Ягайлам. Прывілей 1432 года ў адрозненне ад ранейшых згадвае князёў, якія бралі актыўны удзел у паўстанні на баку Свідрыгайлы, што можна лічыць спробай перацягвання іх на бок Жыгімонта, аднак яны па-ранейшаму мелі маёмасны імунітэт над сваімі землямі. Акрамя таго, прывілей можна разглядаць як спробу зацікаўлення баярства ўсходніх земляў ВКЛ пытаннем дарэчнасці Крэўскай уніі, якое было негалосна ўзнятае баярамі захаду і цэнтру ВКЛ.

Дыпламатычная барацьба спачатку была выйграная Свідрыгайлам, які змог атрымаць ваенную падтрымку малдаўскага ваяводы Аляксандра Добрага, які быў ворагам каталіцтва, і нават паддаў сваю краіну туркам, каб магчы выступіць усімі сіламі супраць Польшчы. Дамовы аб нейтральнасці былі ўкладзеныя з праваслаўнымі Ноўгарадам (21.1.1431) і Псковам (канец 1431 – — пач. 1432); Масква, аднак, не падтрымала Свідрыгайлу, магчыма, з-за тагачасных міжусобіц маскоўскіх князёў. Рашуча падтрымаў Свідрыгайлу татарскі хан Ахмет. На дапамогу Свідрыгайлу збіраліся [[гусіты]] (сярод іх  — [[Жыгімонт Карыбутавіч]]), якія былі тады сур'ёзнайсур’ёзнай ваеннай сілай, і аб'ядноўвалісяаб’ядноўваліся з праваслаўем адносна раду царкоўных дагматаў і варожасці да каталіцтва. Аднак удзел гусітаў у канфлікце каталіцкаму свету ўдалося адхіліць, прапануючы ім саступкі на Базельскім саборы.

Моцную падтрымку Свідрыгайла атрымаў з боку Германіі. Яшчэ 8.11.1430 ён звярнуўся да германскага імператара Сігізмунда з прапановай супольнага выступлення супраць туркаў, узамен за такія самыя прапановы каранацыі, якія рабіліся Вітаўту і за падтрымку ў барацьбе з Польшчай. Сігізмунд не толькі згадзіўся, але і парадзіў начальніку Нямецкага ордэна падтрымаць Свідрыгайлу. Ёсць звесткі, што каранацыя ўжо падрыхтоўвалася недзе ў Прусіі, а з епіскапам заграбскім была высланаявыслана карона для Свідрыгайлы; аднак, каранацыя не адбылася. Гросмайстар Ордэна, аднак, спачатку заняў чакальную пазіцыю, бо Ордэн тады быў ужо моцна аслаблены, і існавала небяспека аб'яднанняаб’яднання абодвух праціўнікаў  — Польшчы і ВКЛ  — супраць Ордэна; Папа Рымскі забараняў Ордэну ваенны саюз зса Свідрыгайлам.

У 2-й пал. лютага 1431 на сойме польскай шляхты ў Сандаміры Ягайла радзіў памяркоўнае развязанне, але сойм пастанавіў пачаць вайну супраць ВКЛ летам 1432, а найперш здабыць Луцк. Наогул, Ягайла ў гэтым канфлікце займаў прымірэнчую пазіцыю, але ўжо не быўмеў дастатковага ўплыву. Так, мірнае пасольства з удзелам Станіслава Цёлка (епіск. пазнаньскі) і Яна (епіск. хелмскі), Сендзівоя з Астрога (ваявода пазнаньскі) і Яна з Ліхіна (ваявода брэсцкі) не мела, відаць, задачы сапраўды дасягнуць міру, бо дамагалася безумоўнае здачы Падолля і безумоўнага выканання Гарадзельскай уніі  — г.зн. зрачэнняпераходу вялікакняжацкагавелікакняжацкага тытулутытула ў рукі Кароны. Свідрыгайла адмовіўся, але сам выслаў пасольства на чале з князем Васілём Красным, якое прывезла ў красавіку 1431 адмову па ўсіх пунктах.

Такім чынам, польскія паны хацелі вайны, кароль спрабаваў дасягнуць міру, але Свідрыгайла выставіў такія непрыймальныянепрымальныя для Польшчы патрабаванні пачатку перамоў (вяртанне ўзятых падольскіх замкаў), чым фактычна адмовіўся ад магчымасці дасягнення міру.

Кіраўніцтва Нямецкага Ордэна, якое спачатку абяцала Польшчы нейтральнасць, схілілася да падтрымкі Свідрыгайлы, і склалазаключыла з ім абаронна-наступальны саюз [[19 верасня]] [[1431]] у Хрыстмемелі.

Апіраючыся пераважна на Полацк, ужо восенню 1432  г. Свідрыгайла пачаў ажыццяўляць паходы на падуладныя з Жыгімонту землі. У лістападзе дэтранізаваны вялікі князь з палачанамі і смалянамі дайшоў да Вільні, валоданне якой было вырашальным у барацьбе за страчаны стол. [[8 снежня]] пад Ашмянамі яму давялося даць бітву арміі Жыгімонта Кейстутавіча. Сеча доўжылася да ночы і скончылася яго паражэннем<ref>{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии|арыгінал = |спасылка = |адказны = Нар. Комиссариат земледелия БССР|выданне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1927|том = |старонкі = 62|старонак = 179|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref name=laumianski>{{Кніга|аўтар = Łowmiański H.|частка = |загаловак = Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego|арыгінал = |спасылка = |адказны = H. Łowmiański|выданне = |месца = Poznań|выдавецтва = Wydawnictwo Naukowe UAM|год = 1983|том = |старонкі = 423|старонак = 579|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии|арыгінал = |спасылка = |адказны = Нар. Комиссариат земледелия БССР|выданне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1927|том = |старонкі = 116|старонак = 179|серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref name=lubauski>{{Кніга|аўтар = Любавский М. К.|частка = |загаловак = Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. К. Любавский|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 2012|том = |старонкі = 173|старонак = 395|серыя = Помнікі гістарычнай думкі Беларусі|isbn = |наклад = }}</ref><ref>У Пскоўскім летапісе гэтая бітва апісваецца як вельмі значная і стратная (праўда яна датавана днём 8 снежня 1433): {{цытата|и бысть сеча и бой велик, и побегну князь Свитригайло с побоища к Полотьску, а князь Жидимонт ста на костех, а паде рати много и того князя и сего князя, у Свитригаило падоша полочани, а инех много руками поимаша}}. Псковская летопись. Т. 1.  — М., 1941.  — С. 40.</ref>.