Вільнюс: Розніца паміж версіямі

Сваю назву горад атрымаў ад [[Рака Вільня|ракі Вільня]]. Назву рэчкі звязваюць з літоўскімі ''vilnis'' «хваля», ''vieloti'' «звівацца», ''vėlė'' «душа памерлага», ''Velinas'' «валадар царства памерлых (пазней - — чорт)», з назвай ракі [[Вілія]]<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. Москва, 1980, с. 54-58</ref>.

Упершыню горад пад назвай Вільня ўзгадваецца ў грамаце ад 25.1.1323 да [[ганза|ганзейскіх гарадоў]] [[Любек|Любека]]а, [[Магдэбург|Магдэбурга]]а і [[Кёльн|Кёльна]]а, дзе гаворыцца, што горад існаваў з даўніх часоў. У літоўскіх помніках пісьменнасці [[1600]], [[1653]]  гг. і пазнейшых гадоў сустракаецца варыянт ''Vilnius''.

З Вільняй звязаныя два міфалагічныя цыклы. Адзін - — пра перадгісторыю Вільні (цыкл [[Швінтарог|Швінтарога]]а), другі - — пра заснаванне Вільні (цыкл [[Гедымін|Гедыміна]]а).

Згодна з летапіснымі сведчаннямі, яшчэ да таго, як Вільня стала горадам, на яе месцы па паганскім звычаі спальвалі князёў і баяраў. Гэты звычай быў заснаваны міфічным князем Швінтарогам, які папрасіў свайго сына [[Скірмант|Скірманта]]а спаліць цела пасля сваёй смерці. Пасля гэтага целы тагачаснай пляменнай арыстакратыі спальвалі толькі тут, што лічаць сведчаннем працэсаў цэнтралізацыі. На думку Ўл. Тапарова, «Швінтарогам» першапачаткова называлі месца, дзе спальвалі, а потым у працэсе міфалагізацыі назва месца ўвасобілася ў імя князя. Назву «Швінтарог"» даследчык тлумачыць ад літоўскага ''šventas'' «святы» і ''ragas'' «рог, вугал, мыс» і параўноўвае з літоўскімі тапонімамі ''Šventragis'', ''Šventragiai''<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф. С. 16-18, 28-30.</ref>.

Менавіта «на луцэ на Швінтарозе» заснаваў Вільню князь Гедымін. Згодна з летапіснымі сведчаннямі, у часе палявання Гедымін забіў у тамтэйшых лясах тура, там жа заначаваў і ўбачыў сон: на Крывой (Лысай) гары стаіць жалезны воўк, а ў ім раве быццам сто ваўкоў раўло. Гедымін спытаў у свайго варажбіта [[Ліздзейка з дачкой на руінах храма Перуна|Ліздзейкі]] і той растлумачыў, што сэнс сна - — у тым, што тут узнікне магутны сталічны горад<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф. С. 40-44.</ref>.

Вільнюс займае тэрасы старажытнай даліны ракі [[Рака Вілія|Вілія]] і абмежаваны 2 марэннымі ўзвышшамі. Паводле археалагічных даследаванняў, тэрыторыя сучаснага горада была заселена яшчэ ў [[Палеаліт|палеаліце]] (10 тыс. да н.э.) і [[Неаліт|неаліце]] (4-3 тыс. да н.э.).

На думку літоўскага лінгвіста [[К. Буга|К. Бугі]], [[славяне]]-[[крывічы]] з'явілісяз’явіліся тут у [[VI]] — [[VII]]  стст. Яны жылі цераспалосна з [[Балты|балцкім]] насельніцтвам. Каля падэшвы сучаснай [[Замкавая гара (Вільнюс)|Замкавай гары]] выяўлены сляды старажытнага паселішча [[V]] — [[IX]]  стст., выцягнутага ўздоўж гразкай даліны [[Рака Вільня|р. Вільня]].

=== XIII — XVXIII—XV ст. ===

Моцна цярпела Вільня ад спусташальных набегаў крыжакоў у [[1321]], [[1365]], [[1375]]  гг. і інш. гады. У [[1377]]  г. яны спалілі частку горада. У [[1377]]  г. пасля 6-дзённай аблогі крыжакі ўзялі штурмам і спалілі Крывы замак, аднак, нягледзечы на працяглую асаду, [[Ніжні замак, Вільнюс|Ніжнім замкам]] каля падножжа гары Гедзіміна не авалодалі. У [[1391]]  г. напад паўтарыўся і прывёў да сутычкі з войскам ВКЛ. Апошні раз крыжакі былі пад сценамі горада ў [[1402]]  г. У [[1399]] і [[1419]]  гг. горад моцна пацярпеў ад пажараў.

Паводле апісання французскага падарожніка [[Жыльбер дэ Лануа|Жыльбера дэ Лануа]] за [[1413]]  г., горад быў неўмацаваны, выцягнуты вузкай паласой уздоўж р. Вільня, забудаваны драўлянымі дамамі, сярод якіх зрэдку трапляліся мураваныя храмы. На Высокай гары размяшчаўся замак, умацаваны «каменнем, зямлёй і мурам».

З [[1413]] Вільня — цэнтр [[Віленскае ваяводства|Віленскага ваяводства]]. З [[1416]]  г. у горадзе знаходзілася рэзідэнцыя [[Літоўская мітраполія|праваслаўнага мітрапаліта ВКЛ]]. Паступова горад набыў статус важнага палітычнага цэнтра [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]], куды прыязджалі пасольствы з розных краін. У [[1492]]  г. тут заснаваны [[Віленскі манетны двор]] і першая аптэка. З канца [[XV]] ст. у глыб ВКЛ пачалі рабіць рэйды крымскія татары і войскі маскоўскіх вялікіх князёў, што стварала небяспеку для сталіцы. У сувязі з гэтым магістрат і гарадская абшчына прынялі рашэнне пабудаваць вакол горада абарончую сцяну, будаўніцтва якой скончылася ў [[1522]]  г., даўжыня склала 2,4 км.

=== XVI — XVIIXVI—XVII ст. ===

У [[XVI]] ст. адбываўся далейшы росквіт горада, расшырэнне яго тэрыторыі. На месцы драўляных дамоў і храмаў, мясцовыя і замежныя дойліды і будаўнікі пачалі ствараць раскошныя [[рэнесанс]]ныя мураваныя палацы. Сярод якіх вылучаліся палацавыя комплексы [[Род Радзівілаў|Радзівілаў]], [[Род Кішкаў|Кішкаў]], [[Род Хадкевічаў|Хадкевічаў]], [[Род Сапегаў|Сапегаў]], [[Род Сапегаў|Астрожскіх]] і інш. магнатаў вялікага княства. На актывізацыю мураванага будаўніцтва паўплывалі пажары ў [[1419]], [[1513]], [[1520]], [[1530]] і [[1557]]  гг., у выніку якіх выгарала значная частка горада. Навокал пышных палацаў ляжалі прадмесці пераважна драўлянага горада з хаатычнай забудовай курнымі хатамі. У [[1536]] г. праз [[Рака Вілія|р. Вілія]] перакінуты першы мураваны мост, які пазней атрымаў назву [[Зялёны мост, Вільнюс|Зялёны]]. У [[1511]] г. у Вільнюсе было 7 касцёлаў 14 цэркваў. З [[1524]] г. пачала дзейнічаць паперня, каля [[1540]] г. арсенал і гарматная ліцейня, з сярэдзіны [[XVI]] ст. — вадаправод у драўляных трубах. У [[1547]] г. Марцін Палецкі заснаваў шкляную [[гута, прадпрыемства|гуту]]. У 1596  г. у Вільні налічвалася 15 праваслаўных цэркваў, 14 каталіцкіх касцёлаў, адзін лютэранскі і два кальвінісцкія зборы, а таксама некалькі сінагог<ref>Котлярчук, А. Православная церковь в Великом княжестве Литовском // Вестник Белорусского православного экзархата.  — 1998.  — №  1.  — С. 7  — 25.</ref>.

Моцны пажар у [[1610]]  г. знішчыў у Вільнюсе 4700 дамоў, замкі і 10 храмаў. Аднак пры падтрымцы [[Вялікія князі літоўскія|вялікага князя]] і [[Каралі польскія|польскага караля]] [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіслава Вазы]] і [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Леў Сапега|Льва Сапегі]] горад быў адбудаваны. Цэнтр горада забудоўваўся ў асноўным мураванымі будынкамі, узніклі новыя вуліцы і плошчы. да сярэдзіны [[XVII]] ст. у горадзе налічвалася каля 840 крам, 37 храмаў розных канфесій, дзейнічалі калегіі езуітаў і ўніятаў, школы евангельскіх рэфарматараў і праваслаўныя, 10 друкарняў.

У перыяд [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай, 1654—1667|вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 — 1667 1654—1667 гг.]] у ліпені [[1655]]  г. пасля жорсткага бою на подступах да горада і зацятай абароны з вулічнымі баямі, сталіца ВКЛ была занята расійскімі войскамі. Горад гарэў 17 дзён. У сувязі з заключэннем у кастрычніку [[1656]] г. Віленскага перамір'яперамір’я, вайна скончылася, але не надоўга, летам [[1658]] царскія войскі зноў занялі горад, акупацыя працягнулася да [[1661]]  г. З ліхалецця Вільня выйшаў разбуранай і спаленай, з стратаю паловы насельніцтва. Толькі ў канцы [[XVII]] ст. горад пачаў ажываць. Падчас [[Паўночная вайна, 1700—1721|Паўночнай вайны 1700 — 17211700—1721 гг.]] многія жыхары загінулі ад голаду і эпідэміі чумы.

З цягам часу горад паступова адрадзіўся. У [[1773]] г. пасля ліквідацыі езуіцкага ордэна заснавана [[Адукацыйная камісія]], якая рэарганізавала сістэму адукацыі на ўсёй тэрыторыі ВКЛ. Вільня з'яўляласьз’яўлялась адным з цэнтраў [[Паўстанне 1794 года|паўстання 1794 г.]] [[22 красавіка|22]]  — [[23 красавіка]] [[1794]] г. паўстанцы адваявалі горад у рускіх і ўтрымлівалі яго да [[11 жніўня]] ({{Далей}}: [[Віленскае паўстанне, 1794]]).

Напярэдадні вайны 1812 г. у Вільнюсе было каля 36 тыс. жыхароў, больш за 700 мураваных і столькі ж драўляных дамоў, 25 цэркваў і 23 манастыры. У выніку Віленскай аперацыі горад 16 чэрвеня акупіраваны французскімі войскамі. Яшчэ да пачатку вайны ў Пскоў былі перавезены, геаграфічныя карты, архівы, казённыя грошы, планы і інш. дакументы. У дзень прыбыцця Напалеона, кіраўнікі магістрата ўручылі ключы ад гарадской брамы. Няглядзечы на прыязныя адносіны польскай і вялікалітоўскай шляхты да французаў, горад рабаваўся. 1(13).7.1812 Напалеон у Вільнюсе падпісаў дэкрэт аб стварэнні Часовага Урада Вялікага Княства Літоўскага ў складз 7 членаў і сакратара. Галоўным камендантам горада быў прызначаны французскі генерал Жаміні. Па загаду Напалеона ў жніўні 1812 з прадстаўнікоў мясцовай моладзі ўтворана Віленская нацыянальная гвардыя, якая выконвала паліцэйскія функцыі. Гандлёвае жыццё ў горадзе вельмі моцна аслабла. Вынікам рабаванняў з'явіўсяз’явіўся голад. Пачаліся захворванні дызентырыяй, сыпным тыфам, цынгой. Восенню 1812 толькі ў ваенных шпіталях горада налічвалася каля 1 тыс. хворых. 28.11.1812 горад заняты рускімі войскамі.

З сяр. 19 ст. пачала развівацца прамысловасць. У 1860-62 праз горад пракладзена чыгунка Пецярбург-Варшава, у 1874 г. — Лібава-Роменская. У 1864 адкрыта першая фабрыка (газавая), пачаў дзейнічаць чыгуналіцейны завод Цымермана. Найбуйнейшае прадпрыемства таго часу — тытунёвае таварыства Дурунчы і Шмемана — створана ў 1865 г. У пачатку 1880-х гадоў адкрыўся шэраг прадпрыемстваў метала — і дрэваапрацоўкі, гарбарнай, харчовай прамысловасці. У 1894-95 у горадзе дзейнічалі 286 прадпрыемстваў, у 1906—225, у 1914—266. У 1897 створана акцыянернае таварыства піваварнага завода Шопэна, у 1900 пачаў працаваць металаапрацоўчы завод. З пачаткам дзейнасці газавай фабрыкі, цэнтральная частка горада асвятлялася газай; спіртава-шкіпінарныя і алейныя ліхтары былі заменены на іншых вуліцах на газавыя ў 1876 г. У 1879—1882 замест драўляных вадаправодных труб былі пракладзены жалезныя. З 1893 пачала працаваць конка, з 1896 — тэлеграфная станцыі і тэлефонная сетка. У 1905 г. з'явілісяз’явіліся першыя аўтамабілі, у 1908 — трамвай.

[[Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР]] прыняў [[29 сакавіка]] [[1990]] г. заяву «Аб вяртанні БССР беларускіх зямель пры выхадзе Літоўскай ССР з Саюза ССР», у якой было сказана, што ў выпадку выхаду Літвы са складу [[СССР]] [[Беларуская ССР]] будзе патрабаваць вярнуць ёй беларускія землі — горад Вільню і [[Віленская вобласць|Віленскую вобласць]], [[Свянцянскі раён|Свянцянскі]] і часткі тэрыторыі яшчэ пяці [[раёны Літвы|раёнаў Літвы]]<ref>Заява Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР аб вяртанні БССР беларускіх зямель пры выхадзе Літоўскай ССР з Саюза ССР // Звязда. 1990. 1 крас. С. 1. </ref>, якія ў [[1939]]—[[1940]] гг. Літве аддаў [[І. Сталін]] у якасці дара за яе ўваходжанне ў склад СССР. Гэта заява, зробленая па падказцы з Крамля, не сустрэла пазітыўных водгукаў з боку грамадска-палітычных колаў Беларусі. Тэрытарыяльныя патрабаванні да Літвы не падтрымаў новы склад Вярхоўнага Савета БССР, які пачаў працаваць у маі [[1990]] г. Аднак заяву ад [[29 сакавіка]] [[1990]] г. ускосна ўхваліў [[прэзідэнт СССР]] [[М. Гарбачоў]], які на прэс-канферэнцыі ў [[Вашынгтон]]е [[3 чэрвеня]] [[1990]] г. заявіў, што тэрыторыя Літвы ўключае пяць раёнаў, якія раней належалі Беларусі<ref>Снапковский В.  Е.  История внешней политики Беларуси. Минск: БГУ, 2013., с. 393</ref><ref>[http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/108655/1/snapkovski_Trudy_2014.pdf В.  Е.  Снапковский. Историческая политика в Беларуси в период перестройки и парламентской республики (1985–1994 1985—1994 гг.)]</ref>.

У выніку гэтых дэкларацый Вышэйшай Рады Літоўскай ССР, [[9 студзеня]] [[1991]] г., Савецкі Саюз увёў войска ў Вільнюс. Напружанне дасягнула вышэйшай кропкі [[13 студзеня]] ў нападзе на дзяржаўную радыёстанцыю і Вільнюскую тэлевізійную Вежу, забойства прынамсі чатырнаццаці грамадзянскіх жыхароў і сур'ёзнасур’ёзна пашкоджанні яшчэ 700. Савецкі Саюз нарэшце прызнаў літоўскую незалежнасць у жніўні 1991 г.

Горад здаўна вылучаўся шматнацыянальным насельніцтвам, яшчэ з часоў праўлення вялікага князя Альгерда тут пачалі асядаць немцы і яўрэі. Вялікі князь Вітаўт пасяліў тут частку крымскіх татар, пры вялікім князі Жыгімонце Кейстутавічу ў горадзе з'явілісяз’явіліся перасяленцы рамеснікі з Польшчы, Італіі і Венгрыі.

Меркаваны валавы ўнутраны прадукт Вільнюса, на душу насельніцтва, заснаваны на парытэце пакупной здольнасці валют, у 2005 г. з'яўляўсяз’яўляўся прыблізна 33 100 $, што вышэй сярэдняга ліку Еўрапейскага саюза.

Як большасць сярэдневяковых гарадоў Вюльнюскае градабудаўніцтва развівалася вакол [[Вільнюская ратуша|Ратушы]]. Галоўная артэрыя горада — вуліца Пілес, звязвае Каралеўскі Палац з Ратушай. Іншыя вуліцы блукаюць праз палацы феадалаў і магнатаў, цэркваў, крамаў і рабочых памяшканняў майстроў. Вузкія, крывыя вуліцы і блізкія ўнутраныя двары развіваліся ў радыяльным размяшчэнні сярэдневяковага Вільнюса. Вільнюскі Стары Горад — гістарычны цэнтр Вільнюса, з'яўляеццаз’яўляецца адным з найбольшых у Еўропе (3.6 км²). Самыя каштоўныя гістарычныя і культурныя ўчасткі сканцэнтраваныя тут. Будынкаў у старым горадзе налічваецца амаль 1 500 — некаторыя пабудаваныя больш за некалькі стагоддзяў таму, ствараючы сумесь шматлікіх архітэктурных стыляў. Хоць Вільнюс вядомы як горад пабудаваны ў стылі барока, але тут маюцца прыклады готыкі, рэнесанса і інш. Іх камбінацыя — таксама вароты да гістарычнага цэнтра сталіцы. З прычыны яго ўнікальнасці, Стары Горад быў унесены ў Спіс Спадчыны ЮНЕСКА ў 1994.

Вільнюскі комплекс Замкаў, група ахоўных, культурных і рэлігійных будынкаў, якая ўключае Вежу Гедзіміна, Каралеўскі Палац і астаткі некалькіх сярэдневяковых замкаў, з'яўляюццаз’яўляюцца часткай Нацыянальнага Музея Літвы. Найбольшая калекцыя твораў мастацтва Літвы размешчаная ў літоўскім Мастацкім Музеі. Будынак у якім была падпісана дэкларацыя аб Незалежнасці Літвы, з'яўляеццаз’яўляецца зараз гістарычным арыенцірам.

Вільня не мае ані [[метрапалітэн]]а, ані [[трамвай]]най сістэмы. У грамадскім транспарце дамінуюць [[аўтобус]]ы і [[Вільнюскі тралейбус|тралейбустралейбусы]]ы. Будаўніцтва трамвайных ліній плануецца. Электрацягнікі злучаюць Вільню з прыгарадамі. [[Вільнюскі метрапалітэн|Віленскі метрапалітэн]] таксама яшчэ толькі праектуецца і будзе адчынены прыкладна ў 2020 г.

У пасляваенны перыяд беларускае палітычнае жыццё амаль поўнасцю было спынена. Практычна ўсе беларускія дзеячы і іх сем'ісем’і папалі пажд арышты і дэпартацыю. Аднаўленне дзейнасці нават у галіне беларускай культуры было немагчыма з-за рэпрэсій КДБ і амаль поўнай змены этнічнай структуры насельніцтва горада.

* ''[[Лявон Луцкевіч|Луцкевіч Л.]]'' Вандроўкі па Вільні.  — Вільня: Выдаветства таварыства беларускай культуры, 1998. ISBN 9986-9228-2-8

* [http://pbc.biaman.pl/Content/5425/zip/ Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego].  — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913.  — 66 s.