Мурашкі: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 1:
{{Перакладаю}}
{{Таксон
| name = Мурашкі
Радок 12 ⟶ 13:
| typus = {{bt-latbel|Formica|aut=[[Linnaeus]]}}, 1758
| children name = Падсямействы
| children =
* [[Aenictogitoninae]]
* [[Agroecomyrmecinae]]
* [[Amblyoponinae]]
* [[Aneuretinae]]
* †[[Armaniinae]]
* †[[Brownimeciinae]]
* [[Cerapachyinae]]
* [[Dolichoderinae]]
* [[Dorylinae]]
* [[Ecitoninae]]
* [[Ectatomminae]]
* [[Formicinae]]
* †[[Formiciinae]]
* †[[Haidomyrmecinae]]
* [[Heteroponerinae]]
* [[Leptanillinae]]
* [[Leptanilloidinae]]
* [[Martialinae]]
* [[Myrmeciinae]]
* [[Myrmicinae]]
<!-- * †[[Paleosminthurinae]]-->
* [[Paraponerinae]]
* [[Ponerinae]]
* [[Proceratiinae]]
* [[Pseudomyrmecinae]]
* †[[Sphecomyrminae]]
| range map =
| range map caption =
Радок 24 ⟶ 51:
| eol = 699
}}
'''Мурашкі''' ({{Lang-la|Formicidae}}) — [[сямейства, біялогія|сямейства]] насякомых з надсямейства [[Мурашыныя|мурашыных]] (''Formicoidea'') [[Атрад (біялогія)|атрада]] [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]]. З'яўляюцца [[Грамадскія насякомыя|грамадскімі казуркамі]], якія ўтвараюць 3 [[Касты насякомых|касты]]: самкі, самцы і працоўныя асобіны. Самкі і самцы крылатыя, працоўныя асобіны — бяскрылыя. Вусікі каленчатыя, у самак і працоўных асобін 11–12-членікавыя, у самцоў 12–13-членікавыя<ref name="Лер"/>, у шэрагу відаў 4-, 6- або 10-членікавыя. Асноўны членік вусіка (скапус) звычайна нашмат даўжэй за ўсіх астатніх. Задні аддзел грудзей (эпінотум) уяўляе сабой першы сегмент брушка, які зліўся з заднегрудзьмі. Ўласна брушка далучаецца да эпінотума сцяблінкай, утворанай першым або другім сегментамі. У мурашак некаторых падсямействаў ([[Myrmicinae]], [[Ponerinae]] і іншых) маецца развітая [[джала]]. [[Крылы]] з рэдукаваным жылкаваннем.
Мурашы жывуць сем'ямі ў гнёздах<ref name="ЖЖ"/>, званыя [[мурашнік]]амі, якія ўстройваюць у глебе, драўніне, пад камянямі; некаторыя майструюць мурашнікі з дробных раслінных часціц і г. д. Існуюць паразітычныя віды, якія пражываюць у гнёздах іншых мурашак, муравьи-«рабаўладальнікі», якія ўтрымліваюць у сваіх гнёздах «рабоў» — мурашак іншых відаў. Шэраг відаў прыстасаваўся да пражывання ў жытлішчах чалавека. Некаторыя віды цэняцца за рэгуляванне колькасці насякомых-шкоднікаў, іншыя могуць самі лічыцца шкоднікамі.
Сілкуюцца пераважна сокам раслін, [[Падзь|паддзю]] [[Тлі|тлей]] і іншых смактальных казурак, у перыяд кармлення лічынак — пераважна насякомымі. Ёсць таксама віды, якія сілкуюцца насеннем ([[мурашкі-жняцы]]) і культывуемымі грыбамі ([[мурашкі-лістарэзы]]).
Распаўсюджаныя па ўсім свеце, за выключэннем [[Антарктыда|Антарктыды]] і некаторых аддаленых астравоў, утвараючы 10–25% зямной [[Біямаса|біямасы]] наземных жывёл<ref name="schultz"/>. Поспех мурашак у многіх асяроддзях пасялення абумоўлены іх сацыяльнай арганізацыяй і здольнасцю змяняць месца пражывання і выкарыстоўваць разнастайныя рэсурсы.
Адным з першых даследчыкаў, які ў сваіх навуковых працах апісаў грамадскае жыццё мурашак, быў [[энтамолаг]] [[Эрых Васманн]], які таксама з'яўляецца адным з заснавальнікаў [[Мірмекалогія|мірмекалогіі]] — навукі аб мурашах.
У свеце больш за 14 000 відаў і 485 родаў (уключаючы вымерлыя), распаўсюджаных пераважна ў тропіках<ref name="sppcount">{{ref-en}} {{cite web|url=http://osuc.biosci.ohio-state.edu/hymenoptera/tsa.sppcount?the_taxon=Formicidae|title=Number of species recorded in Formicidae (Колькасць відаў мурашак)|publisher=biosci.ohio-state.edu|accessdate=2015-05-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090215012340/http://osuc.biosci.ohio-state.edu/hymenoptera/tsa.sppcount?the_taxon=Formicidae|archivedate=2009-02-15|deadlink=yes}}</ref>. У [[Палеарктыка|Палеарктыцы]] каля 1350 відаў з 94 родаў.
== Этымалогія назвы ==
Беларускае слова ''мурашка'' ўзыходзіць да {{lang-x-slav|*morvь(jь)}}, якое працягвае {{lang-x-ie|*morwis/*mormis}} (да тай ж крыніцы ўзыходзяць {{lang-la|formica}} і {{lang-grc|μύρμηξ}}).
== Апісанне сямейства ==
[[Файл:Paraponera clavata MHNT.jpg|thumb|''[[Paraponera clavata]]'' — адзін з найбуйнейшых і самых небяспечных відаў мурашак, чый яд змяшчае [[Панератаксін|нейратаксін]] і выкарыстоўваецца ў балючых абрадах [[Ініцыяцыя|ініцыяцыі]] хлопчыкаў у iндзейцаў Бразіліі]]
[[Файл:Все подсемейства муравьёв v1.0.png|міні|Усе падсямейства мурашак (акрамя вымерлых)]]
Мурашкі — найбольш эвалюцыйна прасунутае [[сямейства]] насякомых{{sfn|Hölldobler, Wilson|1990|pp=143—179}} з пункту гледжання [[Эталогія|эталогіі]], [[Экалогія|экалогіі]] і [[Фізіялогія|фізіялогіі]]<ref name="krugosvet1" /><ref name="Ward2014" />. Іх сем'і ўяўляюць сабой складаныя сацыяльныя групы з падзелам працы і развітымі сістэмамі камунікацыі і [[Самаарганізацыя | самаарганізацыі]], якія дазваляюць асобінам каардынаваць свае дзеянні пры выкананні задач, якія не па сілах аднаму індывіду. Некаторыя віды мурашак валодаюць развітай «мовай» і здольныя перадаваць складаную інфармацыю. Апроч таго, многія віды мурашак падтрымліваюць высокаразвітыя [[Сімбіёз|сімбіятычныя]] адносіны з іншымі казуркамі, грыбамі, бактэрыямі<ref name="elementy1">{{ref-ru}} ''Елена Наймарк.'' [http://elementy.ru/news/430072 Муравьи-листорезы приручили бактерий для борьбы с вредителем]{{v|21|04|2020}}</ref> і раслінамі.
Перавагі, якія прадстаўляюцца мурашкам кааперацыяй, прывялі да таго, што на сённяшні дзень яны з'яўляюцца дамінуючай па колькасці групай членістаногіх. Так, {{s|на 1 км²}} [[Саванна|саванны]] ў [[Кот-д'Івуар]]ы ([[Афрыка]]) жыве амаль 2 млрд асобін мурашак, якія ўтвараюць прыкладна 740 тысяч калоній<ref name="krugosvet1">{{ref-ru}} {{cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/MURAVI.html|title=Муравьи|work=[[Кругосвет]]|accessdate=2011-03-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oHKajK?url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/MURAVI.html|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref>. Разам з [[Тэрміты|тэрмітамі]] (яшчэ адной буйнай групай [[Грамадскія насякомыя|грамадскіх насякомых]]) мурашкі складаюць траціну агульнай біямасы наземных жывёл у трапічным лесе басейна [[Амазонка|Амазонкі]]. Такім чынам, пры сярэдняй папуляцыйнай шчыльнасці 800 млн мурашак і 100 млн тэрмітаў {{s|на 1 км²}} яны ў суме важаць толькі ў два разы менш, чым усе іншыя сухапутныя жывёлы гэтага дажджавога лесу<ref name="krugosvet1" />. У абласцях з умераным кліматам іх менш. На плошчы {{s|8 км²}} ва [[Фларыда (паўвостраў)|Фларыдзе]] выяўлена 76 відаў мурашак з 30 родаў, а на плошчы {{s|5,5 км²}} у [[Мічыган]]е — 87 відаў з 23 родаў<ref name="krugosvet1" />.
Памеры прадстаўнікоў сямейства разнастайныя — ад 1 {{s|да 30–50 мм}} і больш. Да адных з самых маленькіх мурашак ставяцца прадстаўнікі родаў [[Monomorium]] (працоўныя асобіны {{s|1–2 мм}}, самкі і самцы {{s|3–4 мм}})<ref>{{ref-ru}} [http://lasius.narod.ru/antGenera/Monomorium1.htm Муравьи рода Monomorium]</ref>, {{bt-bellat||Mycetophylax}} {{s|(1–3 мм)}} і {{bt-bellat||Cyphomyrmex}} {{s|(1,5–3 мм)}} і від {{bt-bellat||Leptothorax minutissimus}} — [[эндэмік]] [[ЗША]], які паразітуе ў калоніях мурашак {{bt-bellat||Leptothorax curvispinosus}}<ref>{{ref-en}} [http://www.erin.utoronto.ca/~w3psy252f/Minutissimus.html The Inquiline Parasite Leptothorax minutissimus]</ref> і дасягае даўжыні {{s|да 3 мм}}<ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://www.antweb.org/description.do?rank=species&name=minutissimus&genus=temnothorax&project=ohioants|title=Species: Temnothorax minutissimus|publisher=AntWeb|accessdate=2011-04-09|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oI9bUJ?url=http://www.antweb.org/description.do?rank=species|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref>.
Адным з найбуйнейшых прадстаўнікоў сямейства з'яўляецца від {{bt-bellat||Camponotus gigas}}, памер працоўных асобін якога складае каля 20 мм, самцоў — 18,3 мм, салдат — 28,1 мм, маткі — {{s|да 31,3 мм}}<ref>{{ref-ru}} [http://www.lasius.narod.ru/antGenera/1/camponotus_gigas.htm lasius.narod.ru — Camponotus gigas]</ref>. Таксама самымі буйнымі мурашкамі з'яўляюцца {{bt-bellat||Dinoponera gigantea}}<ref>{{ref-en}} {{артыкул|аўтар=Kempf W. W.|загаловак=A preliminary review of the ponerine ant genus Dinoponera Roger (Hymenoptera: Formicidae)|выданне=Studia Entomologica|год=1971|нумар=14|pages=369—394|isbn=|issn=|doi=|pmid=}}</ref> и {{bt-bellat||Paraponera clavata}}, якія дасягаюць даўжыні {{s|25–30 мм}}<ref>{{ref-en}} {{артыкул|аўтар=Brown B. V., Feener D. H. |загаловак=Behavior and Host Location Cues of Apocephalus paraponerae (Diptera: Phoridae), a Parasitoid of the Giant Tropical Ant, Paraponera clavata (Hymenoptera: Formicidae) |выданне={{iw|Biotropica}} |год=1991 |нумер=23 (2) |pages=182—187 |isbn= |issn= |doi= |pmid= |язык=en |выдавецтва={{iw|Wiley-Blackwell}} }}</ref>. Самцы з [[афрыка]]нскага роду {{bt-bellat||Dorylus}} могуць дасягаць даўжыні да 3 см, а маткі (каралевы) ў аседлую фазу ў момант паспявання яек маюць моцна павялічанае [[Фізагастрыя|фізагастрычнае]] брушка і агульную даўжыню {{s|да 5 см}}<ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://news.harvard.edu/gazette/story/2009/11/orphan-army-ants/|title=Orphan army ants adopted|author=Alvin Powell.|date=2009-11-04|publisher=Harvard Gazette|accessdate=2011-04-01|archiveurl=https://www.webcitation.org/68eBfpxgk?url=http://news.harvard.edu/gazette/story/2009/11/orphan-army-ants/|archivedate=2012-06-24|deadlink=no}}</ref>. Аднак найбуйнейшымі ў гісторыі з'яўляюцца выкапныя мурашкі роду {{bt-bellat||Formicium}}. Іх самкі дасягалі 7 см у даўжыню, а крылы мелі размах {{s|да 15 см}}<ref>{{ref-ru}} {{кніга|аўтар=Длусский Г. М., Расницын А. П.|частка=Палеонтологическая история муравьёв|загаловак=Муравьи и защита леса. Материалы XII Всероссийского мирмекологического симпозиума|спасылка=http://www.lasius.narod.ru/antRef/antDiss/Dlussky2005.htm|адказны=Под ред. [[Рэзнікова Жанна Ільінічна|Ж. И. Резниковой]]|месца=Новосибирск|год=2005|старонкі=49—53|старонак=359}}</ref>.
Грудзі злучаны з брушкам тонкай рухомай сцяблінкай (з 1—2 членікаў). Вусікі 4—13-членікавыя (звычайна 11—12), доўгія. Ротавыя органы жавальнага тыпу. Вочы фасетачныя.
== Сістэматыка і эвалюцыя ==
{{Асноўны артыкул|Сістэматыка і эвалюцыя мурашак}}
{{userboxtop|toptext=|extra-css=clear: right;}}
{{clade
|style=font-size:70%;line-height:100%
|label1=[[Vespoidea]]
|1={{clade
|1=[[Sierolomorphidae]]
|2={{clade
|1={{clade
|1=[[Tiphiidae]]
|2={{clade
|1=[[Sapygidae]]
|2=[[Mutillidae]]
}}
}}
|2={{clade
|1={{clade
|1=[[Pompilidae]]
|2=[[Rhopalosomatidae]]
}}
|2={{clade
|1='''Formicidae'''
|2={{clade
|1=[[Vespidae]]
|2=[[Scoliidae]]
}}
}}
}}
}}
}}
}}
<center><small>Філагенетычнае становішча мурашак па поглядах Brothers, 1999<ref>{{ref-en}} {{артыкул |загаловак=Phylogeny and evolution of wasps, ants and bees (Hymenoptera, Chrysisoidea, Vespoidea, and Apoidea) |выданне=[[Zoologica Scripta]] |том=28 |старонкі=233—249 |doi=10.1046/j.1463-6409.1999.00003.x |тып=journal |аўтар=Brothers D. J. |год=1999}}</ref></small></center>
{{userboxbottom}}
Сямейства мурашак ставіцца да атрада [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]], які таксама ўключае [[Пільшчыкі|пільшчыкаў]], [[Пчолы|пчол]] і [[Восы|вос]], і належыць да надсямейства [[Vespoidea]] або вылучаецца ў асобны таксон [[Formicoidea]]<ref name="Pilgrim">{{ref-en}} ''Pilgrim Erik M.; von Dohlen Carol D.; Pitts James P.'' [http://www.ingentaconnect.com/search/article?option1=tka&value1=Molecular+phylogenetics+of+Vespoidea+indicate+paraphyly+of+the+superfamily+and+novel+relationships+of+its+component+families+and+subfamilies&pageSize=10&index=1 ''Molecular phylogenetics of Vespoidea indicate paraphyly of the superfamily and novel relationships of its component families and subfamilies''] // [[Zoologica Scripta]], Volume 37, Number 5, September 2008, pp. 539—560. doi=10.1111/j.1463-6409.2008.00340.x.</ref>. Па дадзеных [[Філагенетыка|філагенетычнага аналізу]] мурашкі паходзяць ад нейкіх восападобных ў сярэдзіне [[Крэйдавы перыяд|крэйдавага перыяду]], прыкладна {{s|110-130 млн}} гадоў таму, верагодна, на тэрыторыі былога [[суперкантынент]]а [[Лавразія|Лавразіі]]. Бліжэйшыя да мурашак сямействы — [[сапраўдныя восы]] і [[сколіі]] ([[Scoliidae]] і [[Bradynobaenidae]])<ref name="Pilgrim" /><ref name="Debevec2012">{{ref-en}} {{артыкул|аўтар=Debevec A. H., Cardinal S., Danforth B. N. |год=2012|загаловак=Identifying the sister group to the bees: a molecular phylogeny of Aculeata with an emphasis on the superfamily Apoidea|выданне=Zool. Scr.|volume=41|pages=527–35|issn=}}</ref>. Па іншых больш сучасных філагеномных дадзеных, заснаваныя на даследаванні некалькіх соцень генаў, восападобныя не зьяўляюцца родзічамі мурашак, а апошнія хутчэй збліжаюцца са сфекоіднымі [[Рыйныя восы|рыйнымі восамі]] ([[Sphecoidea]], [[Apoidea]])<ref name="Ward2014">{{ref-en}} {{артыкул|аўтар=Ward, P. S.|год=2014|загаловак=The phylogeny and evolution of ants|спасылка=http://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev-ecolsys-120213-091824|тып=Журнал|месца=[[Пало-Альто]] (США)|выдавецтва={{iw|Annual Reviews}}|выданне=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics]]|volume=45|pages=2.1-2.21 |issn=1545-2069}}</ref><ref name="Johnson2013">{{ref-en}} {{артыкул|аўтар=Johnson B. R., Borowiec M. L., Chiu J. C., Lee E. K., Atallah J., Ward P. S. |год=2013 |загаловак=Phylogenomics resolves evolutionary relationships among ants, bees, and wasps |тып=Журнал |выданне={{iw|Current Biology}} |volume=23 |pages=2058–62 |issn= |выдавецтва={{iw|Cell Press}} }}</ref>. Пацвярджэннем паходжання мурашак ад [[Восы|вос]], акрамя анатамічнага і паводніцкага падабенства, з'яўляецца выяўленне ў 1967 годзе ў [[мезазой]]скіх адкладах пераходнай формы паміж імі — выкапнёвага віду {{bt-bellat|Sphecomyrma freyi}}<ref>{{ref-en}} {{артыкул |загаловак=The first Mesozoic ants |выданне=[[Science]] |том=157 |старонкі=1038—1040 |doi=10.1126/science.157.3792.1038 |pmid=17770424 |нумер=3792 |аўтар=[[Эдвард Осбарн Уілсан|Уілсан Э. О.]], [[Фрэнк Карпэнтэр (палеантолаг)|Карпэнтэр Ф. М.]], Brown W. L. |год=1967 }}</ref>. Гэты від спалучае ў сабе як прыкметы мурашак, так і прыкметы вос, і датуецца канцом [[Крэйдавы перыяд|крэйдавага перыяду]] (80 млн гадоў таму). Потым былі выяўленыя і іншыя віды, якія таксама былі аднесены да падсямейства [[Sphecomyrminae]].
{{Фанеразой|140|text=Formicidae }}
[[Файл:Martialis heureka CASENT0106181 1.jpg|thumb|left|«Мурашка з Марса» {{bt-bellat||Martialis heureka}}, сляпы [[Жывыя выкапні|жывы выкапень]], знойдзены ў джунглях Бразіліі ў 2008 годзе]]
Верагодна, асобіны [[Sphecomyrma freyi]] былі наземнымі [[Мурашкі-фуражыры|фуражырамі]], але, грунтуючыся на будове і паводзінах сучасных прадстаўнікоў падсямействаў [[Leptanillinae]] і [[Martialinae]], некаторыя навукоўцы мяркуюць, што прымітыўныя мурашкі былі падземнымі драпежнікамі<ref name="martialis">{{ref-en}} {{артыкул |загаловак=Newly discovered sister lineage sheds light on early ant evolution |выданне=Proceedings of the National Academy of Sciences U. S. A. |doi=10.1073/pnas.0806187105 |том=105 |старонкі=14913—14917 |pmid=18794530 |нумер=39 |pmc=2567467 |тып=journal |аўтар=Rabeling C., Brown J. M., Verhaagh M. |год=2008}}</ref>. Пасля станаўлення дамінуючай ролі [[Кветкавыя расліны|кветкавых раслін]], каля 100 млн гадоў таму, мурашкі пачалі [[Эвалюцыя|эвалюцыянаваць]] хутчэй, адаптоўваючыся да розных [[Экалагічная ніша|экалагічных ніш]]<ref name="grimaldi2001">{{ref-en}} {{артыкул |загаловак=A formicine in New Jersey Cretaceous amber (Hymenoptera: Formicidae) and early evolution of the ants |выданне=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |том=97 |старонкі=13678—13683 |спасылка=http://www.pnas.org/content/97/25/13678.full |doi=10.1073/pnas.240452097 |pmid=11078527 |нумер=25 |pmc=17635 |тып=journal |аўтар=[[Дэвід Грымальдзі|Grimaldi D.]], Agosti D. |год=2001}}</ref><ref name="Moreau">{{ref-en}} {{артыкул |выданне=[[Science]] |спасылка=http://www.sciencemag.org/content/312/5770/101.abstract |doi=10.1126/science.1124891 |загаловак=Phylogeny of the ants: Diversification in the Age of Angiosperms |том=312 |нумер=5770 |старонкі=101—104 |pmid=16601190 |тып=journal |аўтар=Moreau C. S., Bell C. D., Vila R., Archibald S. B., Pierce N. E. |год=2006}}</ref><ref name="riseofants">{{ref-en}} {{артыкул |том=102 |нумер=21 |старонкі=7411—7414 |загаловак=The rise of the ants: A phylogenetic and ecological explanation |выданне=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |спасылка=http://www.pnas.org/content/102/21/7411.full |doi=10.1073/pnas.0502264102 |pmid=15899976 |pmc=1140440 |тып=journal |аўтар=Wilson E. O., Hölldobler B. |год=2005}}</ref>.
У крэйдавым перыядзе колькасць мурашак была невысокай і складала каля 1% ад агульнай колькасці [[Насякомые|насякомых]]. Мурашкі сталі дамінаваць пасля [[Адаптыўная радыяцыя|адаптыўнай радыяцыі]] ў пачатку [[Троесны перыяд|троеснага перыяду]]. З усіх насякомых, знойдзеных у датаваных [[алігацэн]]ам і [[міяцэн]]ам выкапняў, ад 20 да 40% складалі мурашкі. З усіх родаў, што жылі ў эпоху [[эацэн]]а, прыкладна 10% дажылі да нашых дзён. Роды, якія існуюць сёння, складаюць 56% родаў, знойдзеных у [[Балтыйскі бурштын|балтыйскім бурштыне]] (датуецца пачаткам алігацэна) і 92% родаў, знойдзеных у [[Дамініканскі бурштын|дамініканскім бурштыне]] (пачатак міяцэна)<ref name="grimaldi2001"/>{{sfn|Hölldobler, Wilson|1990|pp=23—24}}.
[[Тэрміты]], якіх часам і называюць «белымі мурашкамі», мурашкамі не з'яўляюцца. Яны належаць да інфраатраду {{bt-bellat|Тэрміты|Isoptera}} і знаходзяцца ў больш цесным сваяцтве з [[Тараканавыя|тараканамі]] і [[Багамолавыя|багамоламі]]. Гэтак жа, як і мурашкі, тэрміты — гэта [[грамадскія насякомыя]], але яны маюць [[Насякомые з няпоўным ператварэннем|няпоўнае ператварэнне]]. Падабенства сацыяльных структур тэрмітаў і мурашак тлумачыцца [[Канвергентная эвалюцыя|канвергентнай эвалюцыяй]]<ref>{{ref-en}} {{артыкул |загаловак=Evolution of eusociality in termites |выданне=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics]] |том=28 |старонкі=27—53 |спасылка=http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf |doi=10.1146/annurev.ecolsys.28.1.27 |accessdate=2010-04-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100530162505/http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf |archivedate=2010-05-30 |deadlink=yes |аўтар=Thorne, Barbara L. |год=1997 |выдавецтва=[[Annual Reviews]] }}</ref>. Так званыя [[Восы-немкі|аксамітныя мурашкі]] (Mutillidae), хоць і падобныя на мурашак, з'яўляюцца бяскрылымі восамі<ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://bugguide.net/node/view/69|title=Order Isoptera — Termites|accessdate=2008-06-12|publisher=Iowa State University Entomology|date=2004-02-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oIpNjn?url=http://bugguide.net/node/view/69|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref><ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://bugguide.net/node/view/159/|title=Family Mutillidae — Velvet ants|accessdate=2008-06-12|publisher=Iowa State University Entomology|date=2004-02-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oJIn1p?url=http://bugguide.net/node/view/159/|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref>.
== Пашырэнне ==
Радок 42 ⟶ 138:
Працягласць жыцця — да 20 гадоў у самак і да 5 гадоў у рабочых асобін.
== Гл. таксама ==
Радок 82 ⟶ 147:
* ''Дзерункоў А.'' Мурашкі // {{Крыніцы/БЭ|11}}
* ''Панкевіч Т., Бліноў У.'' Мурашкі // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5 т. Т. 3. Катэнарыя — Недайка / Рэдкал.: I. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1984. — 488 с.: іл.
== Зноскі ==
{{Заўвагі|3}}
{{Гербавыя фігуры}}
| |||