Беларусазнаўства: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Радок 10:
Свядомае самапазнанне нацыі пачалося ў 1880 — 1890-я гады. Ля вытокаў беларусазнаўства стаялі песняры Ф. Багушэвіч, К. Каганец, археолаг Г. Татур, беларускія народнікі, беларускі гурток вучняў мінскай гімназіі. У пачатку [[20 стагоддзе|XX ст.]] пытаннямі беларусазнаўства займаліся «[[Круг беларускай народнай прасветы і культуры]]», [[Беларуская сацыялістычная грамада]]. Ва ўмовах нацыянальнага прыгнёту з боку царызму, забароны беларускага друку беларусазнаўства знаходзілася фактычна на нелегальным становішчы, заставалася прыватнай справай свядомых асоб, беларускіх навукова-асветных гурткоў і таварыстваў, а таксама нацыянальных палітычных партый і аб'яднанняў, мела цесную сувязь з нацыянал-вызваленчым рухам, набыло характар самаабароны ад русіфікацыі і паланізацыі. Даследаванні вяліся пераважна па асобных навуках і толькі ў выніку выпрацоўкі палітычных праграм нацыянальнай спадчыны пачала вывучацца комплексна.
У выніку рэвалюцыі 1905 — 1907 гг. беларусазнаўства набыло легальныя формы, атрымала магчымасць абапірацца на нацыянальныя перыядычныя выданні. На чале культурнай працы стала газета «Наша ніва». У 1913 г. у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута А. П. Сапуноў пачаў чытаць курс лекцый па гісторыі Беларусі. Гады палітычнай рэакцыі вярнулі нашаніўцаў з вышынь рэвалюцыйнага рамантызму на глебу рэальных жыццёвых клопатаў. Дзеячы на чале з братамі А. і І. Луцкевічамі асэнсоўвалі вопыт нацыянальна-вызваленчай барацьбы, працягвалі распачаты БСГ пошук вырашэння аграрнага пытання з улікам нацыянальных традыцый. Нашанівец В. Ластоўскі выдаў першую навуковую працу на беларускай мове «Кароткая гісторыя Беларусі» (Вільня, 1910). Згуртаваныя вакол «Нашай нівы» беларускія песняры [[Я
У 1914 — 1920 гг., калі краіна апынулася ў паласе вялікіх выпрабаванняў і вырашаўся лёс яе народаў, цікавасць да беларусазнаўства значна пабольшала. Да яго звярталіся шматлікія беларускія партыі, якія рознымі спосабамі імкнуліся зберагчы адзінства нацыі, абараніцца ад суседзяў, адстаяць права Беларусі на дзяржаўную незалежнасць. Упершыню беларусазнаўства атрымала хоць і намінальную, але падтрымку з боку прадстаўнічых арганізацый (нацыянальныя камітэты. беларускія рады) і дзяржаўных утварэнняз беларускага народа (БНР, БССР). Адначасова беларусазнаўства як навуковая плынь пачала дзяліцца на айчынную, міграцыйную і замежную, адлюстроўваючы нялёгкі шлях беларускага адрадэжння. Народжаную ў нашаніўскі перыяд цікавасць да беларускай культуры не стрымалі ні войны, ні рэвалюцыі.Самапазнанне нацыі зведала значны ўздым, з'явіліся новыя беларускія перыядычныя выданні, навукова-асветныя таварыствы, гурткі. Тым не менш, беларусазнаўства не здолела абараніць нацыю ад ідэйнай інтэрвенцыі, адшукаць адзіны шлях, па якім пайшлі б усе беларусы. Папярэдні вопыт беларусазнаўства, як і палітычны вопыт беларускага народа, быў недастатковым. У 1920-я гады вастрыня беларускага пытання, незавершанасць адраджэння стымулявалі беларусазнаўства па абодва бакі дзяржаўнай мяжы. Масква ў палітычных мэтах дэманстравала свае лаяльныя адносіны да беларусаў. Нацыянальна свядомыя кіраўнікі БССР (А. ЧАрвякоў, У. Ігнатоўскі і інш.) распачалі беларусізацыю. Упершыню беларусазнаўства атрымала афіцыйнае прызнанне ў БССР, стала дзяржаўнай справай. Яго арганізацыяй займаўся Народны камісарыят асветы БССР, у складзе якога існавалі Беларускі аддзел (з 1920), Акадэмічны цэнтр (з 1921), Навукова-тэрміналагічная камісія (з 1921). З 1922 г. навукова-асветную, у т.л. і беларусазнаўчую, дзейнасць узначаліў Інстытут беларускай культуры. Перавага аддавалася навуковаму беларусазнаўству. Даследаванні набылі комплексны характар. Распрацоўвалася беларуская навукова ятэрміналогія, мэтанакіравана і паслядоўна выяўляліся асаблівасці матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў, іх гаспадарчых форм вытворчасці, грамадскіх адносін. Разгарнуўся краязнаўчы рух. Навуковыя вынікі друкаваліся ў «Запісках гуманітарных навук» Інбелкульта, часопісах «Наш край», «Полымя», «Маладняк». Пры Інбелкульце працавала Бібліяграфічная камісія, якая займалася ўлікам літаратуры пра Беларусь. Беларусістыцы адводзілася асноўнае месца ў інбклкультаўскай і Беларускай дзяржаўнай бібліятэках.
Замацоўвалася ўсведамленне, што беларусазнаўства — гэта не толькі асветная дысцыпліна, але і асобная навука, што збірае і вывучае матэрыялы пра Беларусь, арганізуе нацыянальную прапаганду. Але пад навуковым беларусазнаўствам найчасцей разумелі механічную злучанасць разнастайных навук пра Беларусь. Каб узняць навуковый узровень беларусазнаўства, [[10 снежня]] [[1924]] г. Прэзідыум Інбелкульта прыняў рашэнне склікаць у чэрвені [[1925]] г. навуковы з'езд беларусазнаўцаў з мэтай падсумоўвання навуковых вынікаў усіх галін беларусазнаўства, абмеркаваць спрэчныя пытанні і вызначыць чарговыя задачы. Запланаваны з'езд выліўся ў Акадэмічную канферэнцыю па рэформе беларускага правапісу і азбукі (1926). З сярэдзіны 1920-х гадоў ВКП(б) і КП(б)Б пачалі адкрыта цягнуць навукук пад свой ідэалагічны кантроль, руйнаваць яе нацыянальныя формы. Інбелкульт паступова траціў сваё першапачатковае прызначэнне, у 1929 г. ператвораны ў Беларускую акадэімію навук, дзе беларусазнаўства прыродазнаўчымі навукамі было адцеснена на другі план. ВНУ рэспублікі не сталі цэнтрамі беларусазнаўства, адпаведныя кафедры так і не былі адкрыты. Не была ажыццёўлена і прапанова Наркамата асветы БССР (1924) пра стварэнне пры [[Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт|БДУ]] даследчага інстытута Беларусі.
== Асветнае беларусазнаўства ==
Асветнае беларусазнаўства звязвалася з дзяржаўнай палітыкай беларусізацыі. Выкладанне беларусазнаўства як прадмета пачало ўводзіцца ў шуолах з 1920/21 навучальнага года. Арганізоўваліся курсыі гурткі. У [[1923]] — [[1924]] гг. А. П. Сапуноў выкладаў беларусазнаўства ў Віцебскім педагагічным інстытуце. У [[1924]] — [[1927]] гг. у [[Мінск]]у дзейнічалі Вышэйшыыя курсы беларусазнаўства, на якіх рыхтавалі настаўнікаў і лектараў. Асветнае беларусазнаўства ў значнай ступені мела фармальны характар, яму процідзейнічалі зрусіфікаваныя чыноўнікі і настаўнікі. Нацыянальная ідэя магла ўзяць верх над камуністычнай, а гэта не ўваходзіла ў разлік правячай партыйнай бюракратыі, для якой беларусізацыя была толькі агітацыйнай кампаніяй, завершанай у канцы 1920-х гадоў.
== Беларусазнаўства ў Заходняй Беларусі і замежжа ==
У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] беларусазнаўствав трымалася на самаахвярнай працы нацыянальна свядомай інтэлігенцыі. У [[1921]] г. у [[Горад Вільнюс|Вільні]] распачалі дзейнасць [[Беларускан навуковае таварыства, 1918|Беларускае навуковае таварыства]] і [[Беларускі музей імя І. Луцкевіча]] — своеасаблівыя цэнтры беларускай навукі і культуры. Беларусазнаўчую асветную ролю выконвалі беларускія перыядычныя выданні, [[Таварыства беларускай школы]]. Сярод замежных беларусазнаўчых цэнтраў 1920-х гадоў вядомасць мелі [[Навуковае таварыства імя Ф.Скарыны ў Празе]], [[Беларускі нацыянальны камітэт, Чыкага|Беларускі нацыянальны камітэт у Чыкага]], [[Беларускае навуковае таварыства, Рыга|Беларускае навуковае таварыства ў Рызе]]. Беларусазнаўцы замежжа падтрымлівалі сувязь з Інбелкультам.
== Заняпад беларусазнаўства (1930-я — 1980-я гг.) ==
У [[БССР]] навукова-асветная дзейнасць з пачатку 1930-х гадоў канчаткова падпала пад кантроль [[Масква|Масквы]] і магла ажыццяўляцца толькі ў межах дэнацыяналізаванай савецкай ідэалогіі. Выспяванне [[Другая сусветная вайна|2-й сусветнай вайны]] паскорыла ўстанаўленне дыктатур сталіністаў і пілсудчыкаў, якія, зразумела, не маглі цярпець беларускі «сепаратызм». Яны знішчалі працаўнікоў беларускай культуры. Але калі ў складзе [[Польшча|Польшчы]] беларускія сілы змагаліся за захаванне беларусазнаўства, то ў [[БССР]] пераважна адракаліся ад яго ў імя сацыялізму і сусветнай рэвалюцыі, асабістага дабрабыту, які залежаў ад паслухмянасці партыйна-дзяржаўнай эліце.
Далучэнне ў [[1939]] г. [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] да [[БССР]] не прывяло да дараджэння беларусазнаўства. Не дапамаглі гэтаму ні перамога ў [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайне]], ні ўтварэнне сусветнай сістэмы [[сацыялізм]]у, ні пабудова ў [[СССР]] «развітога сацыялізму». Партыйна-бюракратычная сістэма з мэтай дэнацыяналізацыі пазбаўляла беларусаў натуральнага права самапазнання. Літаратура і мастацтва, хоць і заставаліся беларускамоўнымі, але не заўсёды адпавядалі беларускай духоўнасці, мелі вельмі вузкае кола спажыўцоў. З навукоўцаў больш шанцавала археолагам, этнографам, фалькларыстам. Але сабраныя імі матэрыялы, як і здабыткі прадстаўнікоў іншых навук, не выкарыстоўваліся для адраджэння нацыі.
== Аднаўленне беларусазнаўства ==
Заняпад беларусазнаўства прпацягваўся да канца 1980-х гадоў. Пэўны ўклад у захаване традыцый беларусазнаўства зрабілі цэнтры [[Беларуская эміграцыя|беларускай эміграцыі]] ў [[ЗША]], [[Канада|Канадзе]], [[ФРГ]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Аўстралія|Аўстраліі]], [[Чэхія|Чэхіі]] і інш. Айчыннае беларусазнаўства пачало аднаўляцца за адраджэннем беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Павялічылася беларусазнаўчая навукова-асветная роля перыядычных выданняў Беларусі, асабліва газеты [[Літаратура і мастацтва (1932)|«Літаратура і мастацтва»]], заснаваны часопіс [[Спадчына (1989)|«Спадчына»]] (з [[1989]]). У [[1991]] г. створаны [[Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф. Скарыны]] і ў яго складзе аддзел беларусазнаўства, факультэты беларускай філалогіі і культуры [[Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы|Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Я. Купалы]] і [[Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка|Мінскага педінстытута]]. Задачы беларусазнаўства значна ўскладніліся. Яно павінна ўжо было займацца не аздараўленнем, а духоўнай рэанімацыяй беларускай нацыі. Павялічылася патрэба ў глыбокім і ўсебаковым вывучэнні гістарычнага вопыту і духоўных каштоўнасцей беларусаў, каб падтрымаць і аднавіць нацыянальныя формы быцця, у якіх былі б створаны самыя спрыяльныя ўмовы для поўнага раскрыцця здольнасцей кожнага прадстаўніка нацыянальнай супольнасці.
{{зноскі}}
| |||