Дзяржынск: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др r2.7.3) (Робат: зьмяніў pl:Dzierżyńsk (Białoruś) на pl:Dzierżyńsk (obwód miński) |
паводле be-x-old:Койданаў |
||
Радок 70:
{{змест злева}}
== Назва ==
Тапонім «Койданаў», імаверна, утварыўся ад імя татарскага ваяра Койдана (Кайдана), войскі якога нібыта разбіў непрыяцель пад легендарным ''Крутагор’ем'' у [[13 стагоддзе|XIII ст.]]<ref>{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 99.</ref>. Згодна з іншым меркаваннем, назва места паходзіць ад імя татарскага военачальніка, які калісьці жыў у гэтых мясцінах. Ён наняўся ў канцы [[14 стагоддзе|XIV]] — пач. [[15 стагоддзе|XV]] стст. ў войска [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і меў тут сваю рэзідэнцыю.
Традыцыйная гістарычная назва паселішча падаецца ў форме ''Койданаў'' або ''Койданава''. [[29 ліпеня]] [[1932]] горад афіцыйна пераназваны ў ''Дзяржынск''.
== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Дзяржынска}}
Афіцыйнай<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозвішча = | імя = | аўтарlink = | cуаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.dzerzhinsk.minsk-region.by/ru/region/istoriya | загаловак = Гісторыя Койданава | фармат = | назва праекту = | выдавецтва = [http://www.dzerzhinsk.minsk-region.by/ Дзержинский райисполком. Официальный сайт.] | дата = 22 ліпеня 2011 | мова = ru | каментар = }}</ref> датай заснавання сучаснага Дзяржынска лічыцца [[1146]] год, калі паселішча згадваецца пад назвай ''Крутагор’е'' ў паданні пра старую Пакроўскую драўляную царкву. Аднак сучасныя энцыклапедычныя даведнікі<ref name="ehb">[[Анатоль Валахановіч|Валахановіч А.]] Дзяржынск // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 252.</ref><ref name="evkl">[[Анатоль Валахановіч|Валахановіч А.]] Койданава // {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}} С. 127.</ref> разглядаюць гэтыя звесткі толькі як імаверныя і датуюць першы дакладны пісьмовы ўспамін [[1442]] годам. У [[12 стагоддзе|ХII ст.]] паселішча ўвайшло ў склад [[Полацкае княства|Полацкага]], пазней [[Менскае княства|Менскага княства]]. Да [[13 стагоддзе|ХIIІ ст.]] завяршылася ўзвядзенне [[Койданаўскі замак|драўлянага замка]].
У [[14 стагоддзе|XIV ст.]] Койданаў далучыўся да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У розныя часы мясцовасць знаходзілася ва ўладанні [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]], [[Вярэйскія|Вярэйскіх]], [[Гаштольды|Гаштольдаў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]]. У пач. [[16 стагоддзе|XVI ст.]] Койданаў пацярпеў ад набегаў татараў (у [[1502]] і [[1503]]). У [[1542]] паселішча зрабілася цэнтрам [[Койданаўскае староства|староства]], пазней [[Койданаўскае графства|графства]].
У [[1550]]—[[1831]] Койданаў атрымаў вядомасць значнага асяродку распаўсюджвання [[кальвінізм]]у. Каля [[1564]] года [[Мікалай Радзівіл «Руды»]] збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (з [[1613]] — мураваны), а таксама плябанію, школу і багадзельню. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай ([[1565]]—[[1566]]) мясцовасць увайшла ў склад [[Менскі павет|Менскага павета]] [[Менскае ваяводства|Менскага ваяводства]]. У [[1588]] паселішча атрымала статус [[мястэчка]]<ref name="evkl"/>. У гэты час тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касцёл, рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліцаў: Віленская, Мінская, Плябанская, Рубяжэвіцкая, Слуцкая, Станькаўская. [[Спіс каралёў польскіх|Кароль]] і [[Спіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Жыгімонт Ваза]] дазволіў праводзіць 2 вялікія кірмашы: на [[Грамніцы]] ([[2 лютага]]) і [[Сёмуха|Сёмуху]] і штотыднёвы торг. Пазней кірмашы таксама збіраліся на Юр’я ([[23 красавіка]]) і Пакровы ([[1 кастрычніка]]). Паводле звестак на [[1620]] год, у цэнтры мястэчка знаходзіўся чатырохкутны гандлёвы пляц, забудаваны дамамі рамеснікаў і гандляроў; на пляцы было 5 крамаў, карчма і 23 мяшчанскія двары; агулам налічвалася 110 двароў
[[11 ліпеня]] [[1655]] у пачатку [[Вайна 1654—1667 гадоў|Трынаццацігадовай вайны]] войскі [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] ўшчэнт спустошылі Койданаў. Як даносілі захопнікі свайму гаспадару<ref>[http://jivebelarus.net/history/gistografia/unknown-war-1654-1667.html?page=6 «Государев поход» 1655] // {{Крыніцы/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>:
{{Цытата|...местечко '''Койданов''' взяли, и которыя... были в том местечке полския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли.}}
Аднаўленне Койданава ішло марудна. У 2-й пал. [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] тут збудавалі новы драўляны касцёл Св. Ганны. Станам на [[1791]] у мястэчку было 134 [[Дым, адзінка падаткаабкладання|дымы]].
У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Койданаў апынуўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], дзе стаў цэнтрам воласці Мінскага павета [[Віленская губерня|Віленскай губерні]]. У [[1796]] мястэчка атрымала герб: «''выява галінак дуба і алівы''»<ref name="ehb">[[Анатоль Валахановіч]]. Дзяржынск // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}}</ref>. У [[вайна 1812 года|вайну 1812 года]] [[15 лістапада]] войскі [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] разбілі аддзел, сфарміраваны з мясцовых і французскіх салдат. У [[1871]] праз мястэчка прайшла чыгунка, адкрыўся 2-павярховы вакзал. У кан. [[XIX стагоддзе|XIX]] — пач. [[XX стагоддзе|XX ст.]] дзейнічалі кальвінскі збор, касцёл, царква, сінагога; працавалі народная і гарадская вучэльні, 2 яўрэйскія малітоўныя школы, багадзельня, больш за 30 крамаў, паравы млын, шапавальні, бровары; [[год|рэгулярна]] праводзілася 6 кірмашоў. У [[1920]] у выніку антыбальшавіцкага паўстання ўтварылася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]].
У [[1924]] Койданаў стаў цэнтрам раёна[[БССР]] (з [[30 чэрвеня]] [[1937]] да [[15 студзеня]] [[1938]]<ref>{{Крыніцы/Нарысы койданаўскія, 2005|к}} S. 43.</ref> быў у Мінскім раёне). У [[1930]] савецкія ўлады зачынілі мясцовы касцёл і ліквідавалі каталіцкую парафію<ref>{{Крыніцы/Нарысы койданаўскія, 2005|к}} S. 72.</ref>. [[15 сакавіка]] [[1932]] паселішча атрымала статус места. [[29 ліпеня]] [[1932]] бальшавікі змянілі назву паселішча на ''Дзяржынск'' у гонар [[Фелікс Дзяржынскі|Фелікса Дзяржынскага]]<ref>{{Крыніцы/Нарысы койданаўскія, 2005|к}} S. 41.</ref>; чыгуначная станцыя захавала старую назву. Падчас [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] з [[28 чэрвеня]] [[1941]] да [[7 ліпеня]] [[1944]] Дзяржынск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.
<center><gallery caption="Горад на старых здымках" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Church in Kojdanaŭ, Belarus.jpg|[[Койданаўскі замак|Збор і замак]], знішчаныя бальшавікамі ў [[1930-я|1930]]—[[1950-я]]
Выява:Kojdanaŭ, zbor.jpg|Збор, бакавы фасад
Выява:Kojdanaŭ, brama (XX).jpg|Збор, брама
Выява:Kojdanaŭ, zbor (XX).jpg|Збор, інтэр'ер
Выява:Kojdanaŭ, kaścioł.jpg|Касцёл Св. Ганны
Выява:Kojdanaŭ, kaścioł (XX).jpg|Касцёл, бакавы ўваход
Выява:Kojdanaŭ. Койданаў (1914).jpg|Касцёл, алтар
Выява:Kojdanaŭ. Койданаў (1.01.1916).jpg|Чыгуначная станцыя
</gallery></center>
== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:160 barincrement:30
PlotArea = left:50 bottom:20 top:10 right:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
id:linegrey2 value:gray(0.9)
id:linegrey value:gray(0.7)
id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:26000
ScaleMajor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
color:cobar width:15
bar:1866 from:0 till:1383
bar:1897 from:0 till:4744
bar:1939 from:0 till:8700
bar:1977 from:0 till:10700
bar:1991 from:0 till:23700
bar:2009 from:0 till:25164
TextData=
fontsize:10px pos:(5,195)
text:
</timeline></center>
</div>
* '''[[19 стагоддзе|ХIХ стагоддзе]]''': [[1866]] — 1383 чал.<ref name="ehb"/>; [[1897]] — 4744 чал.<ref name="ehb"/>
* '''[[20 стагоддзе|ХХ стагоддзе]]''': [[1939]] — 8,7 тыс. чал.<ref name="ehb"/>; [[1977]] — 10,7 тыс. чал.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/84244/Дзержинск Дзержинск] // {{Крыніцы/Вялікая Савецкая Энцыклапедыя (3 выданне)}}</ref>; [[1991]] — 23,7 тыс. чал.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/118718 Дзержинск] // {{Крыніцы/Вялікі энцыклапедычны слоўнік}}</ref>; [[1993]] — 23,9 тыс. чал.<ref name="ehb"/>
* '''[[21 стагоддзе|ХХI стагоддзе]]''': [[2003]] — 25,0 тыс. чал.; [[2006]] — 24,8 тыс. чал.<ref>Дзержинск // {{Крыніцы/Турыстычная энцыклапедыя Беларусі}}</ref>; [[2008]] — 24,9 тыс. чал.; [[2009]] — 25 164 чал. (перапіс)<ref name="belstat" />
== Эканоміка ==
Радок 83 ⟶ 140:
== Культура ==
Дзяржынскі гісторыка-краязнаўчы музей. Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў.
== Турыстычная інфармацыя ==
Дзейнічаюць Койданаўскі гістарычна-краязнаўчы музей і Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў.
У месце паставілі помнік у гонар 850-[[год|годдзя]] заснавання Крутагор’я-Койданава-Дзяржынска.
=== Славутасці ===
* Гарадзішча (XI—XIII стст.)
* Замчышча
* Касцёл Святой Ганны (XVIII ст.)
* Царква Покрыва Прасвятой Багародзіцы (1851)
=== Страчаная спадчына ===
* Кальвінскі збор (1613—1621)
* [[Койданаўскі замак]]
<center><gallery caption="Краявіды Дзяржынска" widths=150 heights=150 perrow="4">
Выява:Kojdanaŭ. Койданаў (2007).jpg|Рэшткі гарадзішча
Выява:Kojdanaŭ. Койданаў (04.2007).jpg|Гарадзішча, помнік
Выява:Kojdanaŭ. Койданаў (28.04.2007).jpg|Касцёл Св. Ганны
Выява:Dzyarzhynsk1.JPG|Царква
</gallery></center>
== Вядомыя асобы ==
Радок 94 ⟶ 168:
== Гл. таксама ==
* [[Польскі Аўтаномны Раён імя Дзяржынскага]]
Радок 101 ⟶ 174:
== Літаратура ==
* {{крыніцы/ТурЭнцБел-2007|Держинск}};
== Літаратура ==
* Валахановіч А. Дзяржынск. Гісторыка-эканамічны нарыс. — Мінск, 1977. — 80 с.
* {{Крыніцы/ЭВКЛ|2}}
* {{Крыніцы/Памяць/Дзяржынскі раён}}
* {{Крыніцы/Мястэчкі Беларусі (2010)}}
* Сташэўскі В. Койданаўская МТС. — Менск, 1931. — 48 с.
* Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Гістарычны нарыс Дзяржыншчыны (Койданаўшчыны). — Менск, 1932. — 110 с.
* Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Мястэчка Койданава. / Адбітак з часопісу «Наш Край» за 1929 год №№ 2, 3 і 4. — Менск, 1929. — 42 с. — Койданава: «Кальвіна», 2012 [http://chatys.blog.tut.by/2012/04/08/ivan-shpileuski-lyavon-babrovich-myastechka-koydanava-koydanava-kalvina-2012-2/].
* {{Крыніцы/ЭГБ|3}}
* Kojdanów // {{Крыніцы/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/246 246]—249.
* {{Крыніцы/Нарысы койданаўскія (2005)}}
* Валаханович А. И. Дзержинск. Историко экономический очерк. — Минск, 1982. — 80 с. [Города Белоруссии].
* Валаханович А. И., Кулагин А. Н. Дзержинщина: прошлое и настоящее. — Минск, 1986. — 199 с.
* Устав Койдановского общества для выдачи беспроцентных ссуд бедным евреям местечка Койданово, Минской губернии. — Минск, 1913. — 8 с.
== У Сеціве ==
| |||