|
[[Image:CollageFisica.jpg|thumb|250px]]
'''Фізіка''' — навука аб уласцівасцях, формах і будове [[матэрыя|матэрыі]] (рэчыва і поля), найбольш агульных законах яе руху і пераўтварэнняў. Слова паходзіць ад [[грэчаская мова|грэчаскага]] «фюзісфюсіс» ({{lang|grc|φύσις}} - прырода) і ўведзенаебыло ўведзена [[Арыстоцель|Арыстоцелем]] як назва аднаго з яго трактатаў.
== Уводзіны ==
Фізіка прадмет— якігаліна навукі, якая вывучае прыроду ў самым агульным сэнсе. Яна вывучае рэчыва і энергію, а таксама [[фундаментальныя ўзаемадзеянні]] прыроды, кіруючыя рухам матэрыі.
Некаторыя заканамернасці з'яўляюцца агульнымі для ўсіх матэрыяльных сістэм, напрыклад, захаванне энергіі, — такія ўласцівасці называюць [[Фізічны закон|фізічнымі законамі]]. Фізіку часам называюць «фундаментальнай навукай», паколькібо іншыя прыродазнаўчыя навукі апісваюць толькі некаторы клас матэрыяльных сістэм, якія падпарадкоўваюцца законам фізікі.
Фізіка цесна злучаназвязана з матэматыкай[[матэматыка]]й: па сутнасці, для фізікі матэматыка падаез'яўляецца нечым падобным да апаратмовы, з дапамогай якогаякой фармулююцца фізічныя законы могуць быць сапраўды сфармуляваны. Фізічныя тэорыі амаль заўсёды фармулююццазапісваюцца ў выглядзе матэматычных выразаў, прычым, выкарыстоўваюццау большпараўнанні складаныяз часткібольшасцю матэматыкііншых навук, чыму звычайнафізіцы ўвыкарыстоўваюцца іншыхбольш складаныя і абстрактныя матэматычныя навукахпаняцці. І наадварот, развіццё шматлікіхмногіх абласцей матэматыкі стымулявалася запатрабаванняміпатрэбамі фізічных тэорый.
Паняцці і законы фізікі ляжаць у аснове ўсіх прыродазнаўчых навук ([[хімія|хіміі]], [[біялогія|біялогіі]], [[навукі аб Зямлі]], [[астраномія|астраноміі]]). ФізічныяАдкрыццё законыфізічных грунтуюццазаконаў ажыццяўляецца на фактахаснове фактаў, устаноўленых доследным шляхам,. іСамі фізічныя законы фармулююцца ў выглядзе колькасных суадносін паміж [[Фізічная велічыня|фізічнымі велічынямі]]. Асаблівае значэнне ў фізіцы маюць [[законы захавання]], якія звязаны з прынцыпамі [[сіметрыя, фізіка|сіметрыі]] [[прастора|прасторы]] і часу[[час]]у.
== Гісторыя ==
{{Галоўны артыкул|Гісторыя фізікі}}
=== Старажытнасць ===
ЗСа старажытных часоў людзі спрабавалі зразумець паводзіны і ўласцівасці матэрыі: чаму прадметы падаюць на землюзямлю, калікалі́ яны губляюць сваю крэпасць, чаму розныя матэрыялы маюць розныя ўласцівасці, і таму падобнае. Таямніцаю была і прырода Сусвету[[Сусвет]]у, менавітасама форма [[Зямля|Зямлі]], паводзіны і рух [[Сонца]] і [[Месяц, спадарожнік Зямлі|Месяца]]. Розныя тэорыі спрабавалі растлумачыць гэтыя з'явы, аднак большасць з іх не былі пацверджаныпацверджана эксперыментальна. Аднак паўставалібылі асобылюдзі, якія ствараліпрапаноўвалі гіпотэзы і даказвалізнаходзілі сваедоказы гіпотэзыдля іх, якіяі ўпасля, у будучыні, гэтыя законы сталі асновай фізіцы, напрыкладфізікі. АрхімедНапрыклад, якія[[Архімед]] вывеў значныянекалькі ідакладных дакладныя законызаконаў [[механіка|механікі]] і [[гідрастатыка|гідрастатыкі]], якія і дагэтуль маюць вялікае практычнае значэнне.
=== 16-17 ст.стагоддзі ===
У канцы 16 ст., [[Галілеа Галілей|Галілей]] прадставіўпершы эсэпачаў якпаслядоўна спосабупрымяняць праверкі[[навуковы фізічнайметад]], тэорыіправодзячы [[эксперымент]]ы, каб пацвердзіць свае здагадкі і ёнтэорыі. Ён паспяхова распрацаваў і эксперыментальна пацвердзіў некаторыя законы [[дынаміка|дынамікі]], менавітау тым ліку і [[закон інэрцыіінерцыі]]. У 1687 г. англійскі навуковец [[Ісак Ньютан|Ньютан]] апублікаваў «[[Матэматычныя прынцыпы натуральнай філасофіі]]», у якой звернута ўвага дана законаўзаконы [[Механічны рух|руху]], якія абапіраюцца на [[класічная механіка|класічную механіку]] і [[закон сусветнага прыцягнення]], які апісвае адну з чатырох [[фундаментальныя ўзаемадзеянні|фундаментальных сіл]] прыроды -— [[гравітацыя|гравітацыю]]. Абедзве гэтыя тэорыі выведзены ў адпаведнасці з эксперыментамі. У класічную механіку, таксама ўнеслі значныязначны ўнёскіўклад [[Жазэф Луі Лагранж|Лагранж]], Гамільтон[[Уільям Роўэн Гамільтан|Гамільтан]] і інш., якія адкрылі новыя фармулёўкі, прынцыпы і вынікі. ЗаконыАдкрыццё законаў гравітацыі ўтварыліпадштурхнула ўзнікненне і развіліразвіццё астрафізіку[[астрафізіка|астрафізікі]], у якой апісваюцца астранамічныя з'явы.
=== 18-19 ст.стагоддзі ===
18 стагоддзе было багатае на значныя адкрыцці ў [[тэрмадынаміка|тэрмадынаміцы]]. У 1733 г. [[Данііл Бернулі]], з дапамогай статыстычных метадаў класічнай механікі, атрымаў шэраг вынікаў у [[малекулярна-кінетычная тэорыя газаў|кінетычнай тэорыі газаў]], тым самым даўшы пачатак развіццю [[статыстычная механіка|статыстычнай механікі]].
У 18 ст., тэрмадынаміка перажыла значныя адкрыцці. У 1733 г., Бярнулі выкарыстаў статыстычныя метады класічнай механікі і выканаў тэрмадынамічныя вынікі, тым самым паклаўшы пачатак развіцця статыстычнай механіцы. У 1798 г., Томпсан прадэманстраваў пераўтварэнні механічнай працы ў цяпло, а ў 1847 г. [[Джэймс Прэскат Джоўль|Джоўль]] сфармуляваў [[закон захавання энергіі]].
У сярэдзіне 19 стагоддзя [[Уільям Томсан, лорд Кельвін|Уільям Томпсан (лорд Кельвін)]] і [[Рудольф Юліус Эмануэль Клаўзіус|Рудольф Клаўзіус]] залажылі асновы [[тэрмадынаміка|тэрмадынамікі]]. У 1847 г. [[Юліус Роберт Маер|Юліус Маер]] і [[Джэймс Прэскат Джоўль|Джэймс Джоўль]] сфармулявалі агульны [[закон захавання энергіі]].
Электрычнасць і магнетызм былі вывучаны Фарадэем, Омам, і іншымі навукоўцамі. У 1855 г., Максвел аб'яднаў гэтыя дзве з'явы ў адзінай тэорыі электрамагнетызму, апісаўшы іх раўненнямі. Гэтая тэорыя выказала здагадку, што святло ўяўляе сабою электрамагнітныя хвалі. ▼
▲Электрычнасць і магнетызм былі вывучаны [[Майкл Фарадэй|Фарадэем ]], [[Георг Ом|Омам ]], і іншымі навукоўцамі. У 1855 г. , [[Джэймс Клерк Максвел|Максвел ]] аб'яднаў гэтыя дзве з'явы ў адзінай тэорыі электрамагнетызму[[электрамагнетызм]]у, апісаўшы іх раўненнямі[[ураўненні Максвела|ураўненнямі]]. ГэтаяЗ тэорыягэтае выказалатэорыі здагадкувынікала, што святло ўяўляе сабою [[электрамагнітныя хвалі ]].
У 1895 г., Рэнтген адкрыў Х-выпраменьванне, якое валодала высокай чашчынёй электрамагнітнага выпраменьвання, што паклала зацікаўленасць да вывучэння радыяктыўнасці, якая была адкрыта ў 1896 г. Анры Бекерэлем і вывучаная сям'ёй Кюры і іншымі. Гэта заклала асновы новай вобласці — ядзернай фізікі.
У 1895 г. [[Вільгельм Конрад Рэнтген|Рэнтген]] адкрыў [[Рэнтгенаўскае выпраменьванне|Х-выпраменьванне]] — [[электрамагнітнае выпраменьванне]] з вельмі высокаю [[частата|частатою]], што падштурхнула да вывучэння [[радыеактыўнасць|радыеактыўнасці]], якая была адкрыта ў 1896 г. [[Антуан Анры Бекерэль|Анры Бекерэлем]] і вывучана [[П'ер Кюры|П'ерам]] і [[Марыя Складоўская-Кюры|Марыяй Кюры]], а таксама іншымі даследчыкамі. Гэта заклала асновы новай вобласці — [[ядзерная фізіка|ядзернай фізікі]].
У 1897 г., Томсан адкрыў электрон, адзін з асноўных носьбітаў зарада часціцы. У 1904 г., прапанаваў першую мадэль атама. (Існаванне атамаў, вядома з 1808 г., калі яно было прадказана Далтонам). ▼
▲У 1897 г. , [[Джозеф Джон Томсан|Джозеф Томсан ]] адкрыў [[электрон ]], адзін з асноўных носьбітаў зарада[[электрычны часціцызарад|зараду]]. У 1904 г. , прапанаваў [[Мадэль атама Томсана|першую мадэль атама ]]. (Існаванне атамаў,[[атам]]аў вядомабыло зпрадказана 1808 г.,[[Джон каліДальтан|Джонам яноДальтанам]] былоу прадказана1808 Далтонамг.).
▲=== 20-21 ст.стагоддзі ===
У 1905 г., Эйнштэйн сфармуляваў тэорыю рэлятыўнасці і стварыў новую рэлятывісцкую тэорыю гравітацыі. Ён быў адным з нешматлікіх навукоўцаў, якія паклалі пачатак квантавай фізікі.
У 1905 г. [[Альберт Эйнштэйн]] сфармуляваў асноўныя палажэнні [[тэорыя адноснасці|тэорыі адноснасці]] і стварыў новую [[рэлятывісцкая тэорыя гравітацыі|рэлятывісцкую тэорыю гравітацыі]]. Ён быў адным з вучоных, што стаялі ля вытокаў [[Квантавая фізіка|квантавай фізікі]].
У 1911 г., Резерфорда правёў шэраг эксперыментаў з рассейваннем альфа-часціц, тым самым даказаў існаванне кампактнага ядра атама, з дадатна зараджаным пратонам. Нейтральна зараджаныя часціцы - нейтроны, былі выяўленыя Чэдвікам у 1932 г. ▼
▲У 1911 г. , Резерфорда[[Эрнэст Рэзерфорд]] правёў шэраг эксперыментаў з рассейваннем [[альфа-часціца|альфа-часціц , тым]] самымі даказаў існаванне кампактнага ядрададатна атама,[[электрычны ззарад|зараджанага]] дадатна[[Атамнае зараджанымядро|ядра пратонаматама]]. Нейтральна зараджаныя часціцы -— нейтроны[[нейтрон]]ы, былі выяўленыявыяўлены [[Джэймс Чэдвік|Джэймсам Чэдвікам ]] у 1932 г.
Напачатку 20 ст. Планк, Эйнштэйн, Бор і іншыя растлумачылі вынікі эксперыментаў квантавых анамалій, а затым прадставілі канцэпцыю дыскрэтных энергетычных узроўняў. У 1925 г., Гейзенберг і Шрэдзінгер сфармулявалі квантавую механіку, якая ўключала раней набытыя веды пра квантавы свет і растлумачылі вынікі шматлікіх эксперыментаў. У квантавай механіцы, вынікі фізічных вымярэнняў, падлягаюць законам верагоднасці.
У пачатку 20 ст. [[Макс Планк|Планк]], [[Альберт Эйнштэйн|Эйнштэйн]], [[Нільс Бор|Бор]] і іншыя растлумачылі выяўленыя ў эксперыментах анамаліі (якія, як высветлілася, былі праявамі квантавай прыроды матэрыі), а затым прадставілі канцэпцыю дыскрэтных энергетычных узроўняў. У 1925 г. [[Вернер Карл Гейзенберг|Гейзенберг]] і [[Эрвін Шродзінгер|Шродзінгер]] сфармулявалі асноўныя палажэнні [[квантавая механіка|квантавае механікі]], якая ўключала набытыя раней веды пра квантавы свет і тлумачыла вынікі многіх эксперыментаў. У квантавай механіцы фізічныя вымярэнні маюць [[імавернасць|імавернасны]] характар.
Квантавая механіка таксама распрацавала тэарэтычныя прылады для фізіцы, якая вывучае фізічныя ўласцівасці цвёрдых целаў і вадкасцяў, у тым ліку такія з'явы, як крышталічная структура, правадзімасць, звышправадзімасць і звышцякучасць. Сярод першапраходцаў у гэтай вобласці фізікі вылучаюць Блоха, які здолеў растлумачыць паводзіны электронаў у крышталічных структурах. ▼
▲КвантаваяУ механікарамках таксамаквантавай распрацаваламеханікі былі распрацаваны тэарэтычныя прыладыметады для фізіцы,вывучэння якая вывучае фізічныя ўласцівасціўласцівасцей цвёрдых целаўцел і вадкасцяўвадкасцей, у тым ліку такіятакіх з' явыяў, як [[крышталічная структура ]], правадзімасць[[Электрычная праводнасць|праводнасць]], звышправадзімасць[[звышправоднасць]] і [[звышцякучасць ]]. Сярод першапраходцаў у гэтай вобласці фізікі вылучаюць [[Фелікс Блох|Блоха ]], які здолеў растлумачыць паводзіны электронаў у крышталічных структурах.
Падчас Другой Сусветнай вайны, усе ваюючыя бакі імкнуліся да вывучэння ядзернай фізіцы, жадаючы зрабіць атамную бомбу. Нямецкія намаганні не ўвянчаліся поспехам, але саюзны Манхэтэнскі праект дасягнуў мэты. У Амерыцыў 1942 г., каманда на чале з Фермі дасягнула першай штучнай ядзернай ланцужковай рэакцыі, а ў 1945 г. першы ядзерны выбух прагрымеў у Нью-Мексіка. ▼
▲Падчас [[Другая Сусветная вайна|Другой Сусветнай вайны ]], усе ваюючыя бакі імкнулісяправодзілі даінтэнсіўныя вывучэннядаследаванні ў галіне [[ядзерная фізіка|ядзернай фізіцыфізікі]], жадаючы зрабіць [[атамная бомба|атамную бомбу ]]. Нямецкія[[Нямецкая намаганніядзерная праграма|Намаганні немцаў]] не ўвянчаліся поспехам, але саюзны [[Манхэтэнскі праект ]] дасягнуў мэты. У АмерыцыўАмерыцы ў 1942 г. , каманда на чале з [[Энрыка Фермі|Фермі ]] дасягнула першай штучнай ядзернай[[ланцуговая ланцужковайядзерная рэакцыя|ланцуговай ядзернай рэакцыі ]], а ў 1945 г. першы ядзерны выбух прагрымеў у [[Штат Нью-Мексіка|Нью-Мексіка ]].
У сярэдзіне 20 ст. было апісана электрамагнітнае ўзаемадзеянне. Квантавая тэорыя поля паслужыла асновай для сучаснай тэорыі часціц, якая займаецца вывучэннем фундаментальных сіл прыроды і элементарных часціц. У трэцяй чвэрці 20 ст., Янг і Мілс паспяхова апісалі ўсе вядомыя на дадзены момант часціцы. ▼
▲У сярэдзіне 20 ст. было апісана [[электрамагнітнае ўзаемадзеянне ]]. [[Квантавая тэорыя поля ]] паслужыла асновай для сучаснай тэорыі часціц, якая займаецца вывучэннем [[фундаментальныя ўзаемадзеянні|фундаментальных сіл ]] прыроды і [[элементарная часціца|элементарных часціц ]]. У трэцяй чвэрці 20 ст. , [[Янг Чжэньнін|Янг]] і [[Роберт Мілс|Мілс ]] паспяхова апісалі ўсе вядомыя на дадзены момант часціцы.
== Галіны фізікі ==
[[Image:Astronaut-EVA.jpg|thumb|Касманаўт і Зямля -— абодва знаходзяцца ў [[свабоднае падзенне|свабодным падзенні ]]]] ▼
▲[[Image:Astronaut-EVA.jpg|thumb|Касманаўт і Зямля - абодва знаходзяцца ў свабодным падзенні]]
* [[класічная механіка]]
* [[малекулярная фізіка]] і [[тэрмадынаміка]]
* [[электрастатыка]], [[электрадынаміка]] і фізіка [[электрамагнетызм|электрамагнітных з'яў]]
* фізіка [[электрамагнітныя хвалі|электрамагнітных хваляўхваль]] і [[оптыка]]
* [[рэлятывісцкая фізіка]]
* [[квантавая фізіка]]
== Гл. таксама ==
* [[Фізіка ў Беларусі]]
* [[Неразвязаныя праблемы сучаснай фізікі]]
* [[Кварк]]
* [[Фундаментальныя фізічныя пастаянныя]]
* [[Эфект Магнуса]]
* [[Спіс фізічных часопісаў]]
* [[Фізічны гумар]]
== У Сеціве ==
* [http://physfak.org.harmony.neolocation.net/ неафіцыйнаяНеафіцыйная старонка фізфака БДУ]
* [http://byenergy.org/ Альтэрнатыўная энэргетыкаэнергетыка. Погляд з Беларусі]
{{Прыродазнаўства}}
| 