Хімія: Розніца паміж версіямі

'''Хі́мія''' ({{lang-ar|كيمياء|скарочана}}) — адна з найважнейшых галінаўгалін [[прыродазнаўства]], навука пра [[рэчыва|рэчывы]], іх уласцівасці, складсастаў і структуру, а таксама іх пераўтварэнні ў выніку [[хімічная рэакцыя|хімічных рэакцыяўрэакцый]]<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Chemistry]{{Ref-en}}</ref>. Паколькі ўсе рэчывы складаюцца з [[атам]]аў, якія дзякуючы [[хімічная сувязь|хімічным сувязям]] здольныя фарміраваць [[малекула|малекулы]], то хімія займаецца ў асноўным вывучэннем узаемадзеянняў паміж атамамі і малекуламі, атрыманымі ў выніку такіх узаемадзеянняў. Прадметам хіміі з'яўляецца [[хімічны элемент|хімічныя элементы]] і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя [[хімічная рэакцыя|хімічныя рэакцыі]]. Хімія мае шмат агульнага з [[фізіка]]й і [[біялогія]]й, па сутнасці мяжа паміж імі ўмоўная. Хімію часам называюць «цэнтральнай навукай», таму што яна злучае фізіку з іншымі натуральнымі навукамі, як то [[геалогія]] і біялогія<ref>Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1</ref><ref>Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9</ref>.

[[Этымалогія]] слова з'яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як [[алхімія]], якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на [[Блізкі Усход|Блізкім Усходзе]]. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад ад егіпецкага ''хемі'' — ''чорны'', адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёмычарназёму і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.

Зародкі хіміі паўсталіўзніклі яшчэ з часоў з'яўлення [[чалавек разумны|чалавека разумнага]]. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з [[агонь|агнём]], гарбаваннемапрацоўкай шкураўшкур, падрыхтоўкайгатаваннем ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рыхтавацьрабіць некаторыя [[фарба|фарбы]], [[эмаль|эмалі]], [[атрута|атруты]] і [[лекі]]. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то [[закісанне]], [[гніенне]], але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы [[гарэнне|гарэння]], спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне [[метал]]аў з іхныхіхніх злучэнняў.

Такія рамёствы, як то [[металургія]], [[ганчарства]], [[шкларобства]], [[фарбаванне]], [[парфумерыя]], [[касметыка]] дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, складсастаў сучаснага бутэлькавага [[шкло|шкла]] практычна не адрозніваецца ад складусаставу шкла, ужывальнага ў [[4000 да н.э.|4000 годзе да н.э.]] у [[Старажытны Егіпет|Егіпце]]. НезважаючыІ на тое, штохаця хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад неазнаёмленыхнепасвячоных, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука патрапілатрапіла галоўным чынам ад [[арабы|арабаў]] пасля заваёвызаваявання імі [[Іспанія|Іспаніі]] ў [[711]] годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй [[Еўропа|Еўропе]].

У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] у [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] [[Леўкіп]] і [[Дэмакрыт]] развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай лістапісьма яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на [[слова|словы]], а словы складаюцца з [[літара|літар]], гэтактак і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.

У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] [[Эмпедокл]] прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У [[IV стагоддзе да н.э.|IV стагоддзі да н.э.]] [[Платон]] развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўспадкаванаўнаследавана [[Арыстоцель|Арыстоцелем]].

Культура Егіпта, як вядома, валодала добра развітымі [[тэхналогія]]мі, што дэманструюць аб'екты і збудаванні, стварэнне якіх магчыма толькі пры наяўнасці тэарэтычнай і практычнай базы. Пацвярджэнне развіцця першасных тэарэтычных ведаў у Егіпце навука атрымлівала ў апошні час. Тым не менш, на такое паходжанне паказвае, у большай ступені традыцыйныя крыніцы алхіміі, мудрагелістага і квяцістага «сімбіёзу» [[мастацтва]] і, у пэўнай ступені, хіміі. Сярод такіх крыніц у першую чаргу варта адзначыць «[[ІзумрудныІзумрудная скрыжаль|Ізумрудную скрыжаль]]» ({{lang-la|Tabula smaragdina|скарочана}}) [[Гермес Трысмегіст|Гермеса Трысмегіста]], як і шэраг іншых трактатаў «[[Вялікі алхімічны збор|Вялікага алхімічнага збору]]»<ref name="historia">[http://groh.ru/gro/chem/chemhist.html «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века»]. Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.</ref><ref name="alchimia">Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979</ref>.

Меў месца яшчэ ў [[IV стагоддзе да н.э.|IV]]—[[III стагоддзе да н.э.|III стагоддзях да н.э.]] на Усходзе, гэта значыць у [[Індыя|Індыі]], [[Кітай|Кітаі]], у арабскім свеце, ранні «прататып» алхіміі. У гэты і наступныя перыяды былі знойдзены новыя спосабы атрымання такіх элементаў, як то [[ртуць]], [[сера]], [[фосфар]], ахарактарызаваны многія солі, ужо былі вядомыя і выкарыстоўваліся [[азотная кіслата]] (HNO3) і [[луг, хімія|луг]] [[гідраксід натрыя]] (NaOH). З ранняга Сярэднявечча атрымлала развіццё тое, што зараз прынята разумець пад алхіміяй, у якой традыцыйна злучыліся, разам з вышэйназванымі навукападобнымі кампанентамі, у сэнсе сучаснага разумення метадалогіі навукі, [[філасофія|філасофскія]] прадстаўленні эпохі і новыя для таго часу рамесныя навыкі, а таксама магічныя і містычныя прадстаўлення. Вядомымі алхімікамі таго часу былі [[Джабір ібн Хаян]], [[Авіцэна]] і [[Абу-ар-Разі]]. Яшчэ ў антычнасці, дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю гандлю, золата і срэбрасерабро сталі ўсеагульным эквівалентам вырабляемых тавараў. Цяжкасці, з якімі звязана атрыманне гэтых параўнальна рэдкіх металаў, заахвоцілі да спробаў практычнага выкарыстання натурфіласофскіх поглядаў [[Арыстоцель|Арыстоцеля]] аб пераўтварэнні адных рэчываў у іншыя; ўзнікненнеузнікненне вучэння пра «трансмутацыі», разам з працамі Гермеса Трысмегіста, традыцыя алхімічнай школы звязвана з яго імем. Гэтыя ўяўленні зведалі мала змен аж да [[XIV стагоддзе|XIV стагоддзя]]<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.

У [[VII стагоддзе|VII стагоддзі]] алхімія пракралася ў Еўропу. У той час, як і на працягу ўсёй гісторыі, у прадстаўнікоў пануючых пластоў грамадства асаблівай «папулярнасцю» карысталіся прадметы раскошы, у асаблівасці — золата, паколькі менавіта яно з'яўляліся эквівалентам гандлёвай ацэнкі. Алхімікаў, у ліку іншых пытанняў, працягвалі цікавіць спосабы атрымання золата з іншых металаў, а таксама праблемы іхнайіхняй апрацоўкі. Разам з тым, да таго часу арабская алхімія стала аддаляцца ад практыкі і страціла свой уплыў. З-за асаблівасцей тэхналогій, абумоўленых, у ліку іншага — сістэмай [[герметызм|герметычных]] поглядаў, адрозненнем знакавых сістэм, тэрміналогіі і асабліва карпаратыўнага распаўсюджвання ведаў «алхімічныя дзействы» развіваліся вельмі марудна. Найбольш вядомымі еўрапейскімі алхімікамі лічацца [[Нікола Фламель]], [[Альберт Вялікі]], [[Джон Дзі]], [[Роджэр Бэкан]] і [[Раймунд Лулій]]. Эпоха алхімікаў адзначыла атрыманне шматлікіх першасных рэчываў, распрацоўку спосабаў іхнагаіх атрымання, выдзялення і ачысткі. Толькі ў [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзі]] з развіццём розных вытворчасцей, у тым ліку [[металургія|металургіі]], а таксама [[фармацэўтыка|фармацэўтыкі]], абумоўленым узрастаннем яе ролі ў [[медыцына|медыцыне]], пачалі з'яўляцца даследчыкі, чыя дзейнасць выказаласяпрывяла істотныміда пераўтварэнняміістотных ўпераўтварэнняў у гэтай навуцы, якія наблізілі станаўленне добра асэнсаваных і актуальных практычных метадаў гэтай дысцыпліны. Сярод іх, перш за ўсё, варта адзначыць [[Георгій Агрыкала|Георгія Агрыкалу]] і [[Парацэльс]]а<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.