Вікіпедыя

Рымская рэспубліка: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Тэг: першае рэдагаванне
вікіфікацыя
Радок 48:
[[Выява:Roma Antiga - 500 a.C..svg|180px|thumb|злева|Тэрыторыя Рыма ў [[500 да н.э.|500 г. да н.э.]]]]
 
Рэспубліканскі лад праўлення ўсталяваўся ў Рыме пасля выгнання цара Тарквінія Гордага (510/509). Прэрагатывы царскай улады былі падзелены паміж дзвюма службовымі асобамі, якія абіраліся штогод і спачатку называліся прэтарамі, а затым [[консулКонсул, Старажытны Рым|консуламі]]амі. Унутраная гісторыя ранняй Рымскай рэспублікі была гісторыяй барацьбы перш за ўсё паміж [[патрыцый|патрыцыямі]] і [[плебеі|плебеямі]]. У Рыме ў часы цароў існаваў фонд непадзеленых зямель, так званае [[ager publicus]] — «грамадскае поле». Ён павялічваўся за кошт заваяваных тэрыторый. [[Патрыцый|Патрыцыі]], будучы, як правіла, ваеннымі правадырамі, імкнуліся за кошт грамадскага поля прымножыць свае асабістыя ўладанні. Плебеі ж былі пазбаўлены доступу да гэтых земляў і палітычна бяспраўнымі. Таму іх барацьба за зямлю перапляталася з патрабаваннямі палітычных правоў. У выніку працяглай барацьбы плебеі дамагліся шэрагу буйных поспехаў: заснавання пасады народнага трыбуна (494) для абароны інтарэсаў плебеяў, допуску да кансулата (367), адмены пазыковага рабства (326) і інш.
 
[[Выява:Italy 400bC fr.svg|180px|thumb|злева|Італія ў [[400 да н.э.|400 г. да н.э.]]]]
[[Выява:Roma em 338 a.C..svg|180px|thumb|злева|Рымская рэспубліка ў [[338 да н.э.|338 г. да н.э.]]]]
 
Першапачатковы абсяг рымскай тэрыторыі быў вельмі нязначным: жрацы «палявога брацтва» (fratres arvales), якое існавала яшчэ ў эпоху імператараў, штогод здзяйснялі ў святкаванне амбарвалій урачысты абыход рымскага поля, і гэты абыход супадаў, відавочна, са старажытнай мяжой Р. тэрыторыі; яна мела ў даўжыню 5 рымскіх міль (1000 крокаў) на правым беразе [[Тыбр]]а або на захадзе, 6 міль на левым беразе ракі, 5 міль на поўдні, у напрамку да [[Альба-Лонга|Альба-Лонгі]], і толькі 2 мілі на поўначы. Пасля паглынання Рымам некалькіх прыгарадных абшчын і заваявання — яшчэ ў царскую эпоху — гарадоў [[Габій]] і [[Фідэнэ]], рымская тэрыторыя (ager Romanus) ахоплівала каля 870 км². На поўдні рымляне абапіраліся на супляменную ім і [[Лацінскі саюз, Старажытны Рым|саюзную федэрацыю лацінскіх гарадоў]], на поўначы мелі супраць сябе магутныя [[Этрускі|этрусцкія]] гарады пад уладай цароў, якія складалі слабую федэрацыю, на ўсходзе варагавалі з роднаснымі горнымі плямёнамі [[піцэны|сабінян]], [[Вольскі, племя|вольскаў]] і [[эквы|экваў]], што рабілі набегі на ўрадлівую рымскую «Кампанію». У дробных сутычках з суседзямі прайшла для Рыма першая палова эпохі ў 240 гадоў, якая папярэднічала поўнаму заваяванню Італіі Рымам. На мяжы двух яе палоў стаіць заваяванне рымлянамі горада [[Веі|Веяў]] ([[396 да н.э.]]). У пачатку 4 ст. Рым падвергнуўся кароткачасоваміу, але спусташальнаму нашэсцю [[Галы|галаў]] ([[390]]) на чале з [[Брэн, правадыр сенонаў|Брэнам]] і спаленню Рыма, але горад хутка адрадзіўся, і на працягу крыху больш за стагоддзе здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Італію ў тагачасным сэнсе, то бок, за выключэннем даліны [[По]] і [[альпы|прыальпійскіх]] абласцей, якія лічыліся [[Галія]]й.
 
=== Заваяванне Італіі (340—268 гг. да н.э.) ===
Радок 60:
Знешняя палітыка Рыма характарызавалася амаль бясконцымі войнамі. Перамогшы сваіх бліжэйшых суседзяў (вольскаў, экваў і інш.), Рымляне ў [[5 ст. да н.э.]] авалодалі правым берагам ракі [[Тыбр]], затым ваявалі з гарадамі [[Лацінскі саюз|Лацінскага саюза]] (340—338) і [[самніты|самнітамі]] (глядзіце [[Самніцскія войны]]) (343—290), якія завяршыліся падначаленнем усёй [[Цэнтральная Італія|Цэнтральнай Італіі]].
 
У пачатку [[4 ст. да н.э.]] Рым стаў вельмі магутным членам лацінскай федэрацыі і пачаў бачыць у [[Лацінскі саюз|Лацінскім саюзе]] толькі інструмент для ажыцяўлення сваёй палітыкі, [[лаціняне]] ж дамагаліся ўплывовай ролі. Пасля завяршэння ў Рыме барацьбы [[патрыцый|патрыцыяў]] з плебеямі лаціняне запатрабавалі для сябе аднаго [[консулКонсул, Старажытны Рым|консульскага]]ьскага месца і доступу ў [[рымскі сенат]]; рымляне адпрэчылі гэта патрабаванне і, разбіўшы некалькімі моцнымі ўдарамі лацінскую федэрацыю, прывялі асобныя лацінскія гарады ў поўную ад сябе залежнасць.
Яшчэ да лацінскай вайны рымляне мелі сутычкі з самнітамі, храбрымі горцамі [[Паўднёвая Італія|Паўднёвай Італіі]], жадалі падпарадкаваць сабе багатае ўзбярэжжа гэтай вобласці, з яе грэчаскімі гарадамі. За валоданне [[Неапаль|Неапалем]] разгарэлася [[другая самніцкая вайна]] (326—304), якая стала сур'ёзным выпрабаваннем здольнасці Рыма да сусветнага панавання. Бачачы перавагу рымлян, [[этрускі]], а таксама іншыя горцы Цэнтральнай Італіі прыйшлі на выручку самнітам. Рым павінен быў ваяваць на два фронты, але перавага яго дзяржаўнай арганізацыі, невычэрпнасць яго апалчэння і доблесць яго ваенных правадыроў забяспечылі яму перамогу. Яшчэ раз браліся самніты за зброю ў 298—290, задыхаючыся ў жалезным кольцы рымскіх крэпасцей і ваенных дарог, да іх на дапамогу зноў паспяшылі этрускі, умбры, галы ўсходняй Італіі — але зноў перамога засталася на баку Рыма.
 
Незалежнымі засталіся толькі грэчаскія гарады паўднёвай Італіі (або «[[Вялікая Грэцыя]]»), якія заклікалі на дапамогу [[эпір]]скім цара [[Пір, цар эпірскі|Піра]]а. Заваяванне грэчаскіх земляў у Італіі было трэцім этапам у заваявання Рымам Італіі. [[Рымскі легіён]] перамог македонскую [[фаланга|фалангу]] Піра, нягледзячы на грозных сланоў; у 272 г. здаўся гарнізон Піра ў [[Тарэнт|Тарэнце]], і ўзяццем наступнага года [[Регіум]]а скончылася заваяванне рымлянамі Італіі.
 
=== Дзяржаўны лад Рымскай Рэспублікі ===
Радок 92:
Рымскае грамадства гэтага часу было пярэстай карцінай варагуючых класаў і саслоўяў. Канчаткова аформіліся два асноўныя антаганістычныя класы — рабы і рабаўладальнікі. Супярэчнасці паміж імі настолькі абвастрыліся, што прывялі да ўзброеных паўстанняў рабоў. Назіралася далейшая дыферэнцыяцыя пануючага класа. Разам з вышэйшай саслоўем — [[сенатар, Старажытны Рым|сенатарамі]] (то бок прадстаўнікамі набілітэту) з'явілася гандлёва-ліхвярскага знаць ([[Вершнікі, Старажытны Рым|вершнікі]]). Пэўную ролю пачала адыгрываць муніцыпальная арыстакратыя (прывілеяваныя колы італьянскіх абшчын). Расла палітычная актыўнасць плебса.
 
Найважнейшай з'явай сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця Рыма 2 ст. варта лічыць крызіс поліснай арганізацыі. Старыя рэспубліканскія ўстановы, прыстасаваныя да патрэб і запытаў невялікі рымскай абшчыны ([[полісПоліс, антычнасць|поліса]]а), апынуліся ў новых умовах недастаткова эфектыўнымі. Гэта неадпаведнасць асаблівая яскрава праявілася, напрыклад, у пытанні кіравання правінцыямі. Яны фактычна аддаваліся ў бескантрольнае распараджэнне намеснікаў ([[праконсул]]аў, [[прапрэтар]]а), прызначаных Сенатам. Асабліва разбуральнай для жыхароў правінцый была дзейнасць [[публіканы|публіканаў]], якія, беручы на ​​водкуп збор падаткаў і ўносячы ў рымскую казну пэўную суму, выбівалі яе потым з вялізнымі лішкамі з мясцовага насельніцтва.
 
Апошняе стагоддзе існавання Рымскай рэспублікі насычана яскравымі палітычнымі падзеямі. У [[138 да н.э.|138]] (або [[136 да н.э.|136]]) пачалося [[Першае сіцылійскае паўстанне|Першае сіцылійскае паўстанне рабоў]], падчас якога паўстанцы зрабілі спробу стварыць сваю дзяржаву; яно было задушана буйнымі ўзброенымі сіламі ў [[132 да н.э.|132]]. У [[104 да н.э.|104]]—[[99 да н.э.|99]] ўспыхнула [[Другое сіцылійскае паўстанне|Другое сіцылійскае паўстанне рабоў]]. Гэтыя руху сустрэлі водгук ва Усходнім Міжземнамор'і ([[Пергам]], астравы [[Дэлас]], [[Хіяс]]). У самім г. Рыме пачаўся шырокі рэвалюцыйны рух сельскага плебса, які прывёў да першых сутычак на вуліцах горада. У 30-20-х гг. 2 ст. рух узначалілі браты [[Гракхі]], якія імкнуліся шляхам дэмакратычных рэформ дамагчыся адраджэння вольнага сялянства. [[Гай Гракх]] высунуў таксама прапанову аб дараванні рымскіх правоў [[італікі|італікам]]. У ходзе напружанай барацьбы, якая развярнулася, аформіліся дзве асноўныя ідэйна-палітычныя плыні: [[аптыматы]] і [[папуляры]].
 
== [[Гай Марый|Марый]] і [[Луцый Карнелій Сула|Сула]] ==
=== Марый, ваенны рэфарматар (107—100 гг. э.) ===
{{Catmore|Ваенная рэформа Гая Марыя}}
Радок 102:
Падчас вайны Рыма супраць [[Нумідыя|нумідыйскага]] цара [[Югурта|Югурты]] ([[111 да н.э.|111]]—[[105 да н.э.|105]]) выявілася глыбокае разлажэнне кіруючых сенацкіх вярхоў, іх няздольнасць да кіраўніцтва, прадажнасць. Рашэннем [[каміцыі|каміцый]] камандаванне войскамі было перададзена [[Гай Марый|Г. Марыю]], які і давёў вайну да пераможнага канца. Марыем была праведзена таксама ваенная рэформа — пачаў здзяйсняцца прыём у армію бедных грамадзян (пралетарыяў) і былі праведзены некаторыя тэхнічныя новаўвядзенні. Рэфармавана армія [[Кімврская вайна|паспяхова адбіла]] небяспечнае для Рыма нашэсця плямёнаў [[тэўтоны|тэўтонаў]] (102) і [[кімвры|кімвраў]] (101).
 
=== Унутраныя войны (91-83 гг. э.) і дыктатура [[Луцый Карнелій Сула|Сулы]] (83-80 гг. э.) ===
У 91 [[народны трыбун]] [[М. Л. Друз]] паўтарыў прапанову Г. Гракха аб дараванні правоў [[італікі|італікам]]. Правал гэтага законапраекта ў сенаце і забойства Друза паслужылі падставай для так званай [[Саюзніцкая вайна, 90-88 гады да н.э.|Саюзніцкія вайны]] (90-88) — агульнаіталійскага паўстанне супраць Рыма. Атрымаўшы шэраг ваенных перамог над італікам, рымляне аднак былі вымушаны даць ім правы, гэта значыць уключыць усё насельніцтва Апенінскага паўвострава ў склад Рымскай грамадзянскай абшчыны.
 
У 89 пачаліся войны з пантыйскім царом Мітрыдатам VI, які пагражаў рымскаму панаванню на Усходзе. Сенат даручыў вядзенне вайны [[Луцый Карнелій Сула|Суле]], але народны сход высунуў кандыдатуру Марыя. Барацьба вакол гэтага пытання прывяла да таго, што Сула накіраваў тую, што рыхтавалася да паходу на ўсход армію супраць самога Рыма. Упершыню ў гісторыі горада Рым быў узяты (88) рымскімі ж войскамі. Аднак пасля адпраўкі Сулы і яго арміі на ўсход панаванне ў горадзе перайшло ў рукі прыхільнікаў Марыя (консульства Цыны 87). Па вяртанні Сулы ў Італію барацьба паміж суланцамі і марыянцамі перарасла ў адкрытую грамадзянскую вайну. Зноў узяўшы з баі Рым, Сула ўстанавіў (у 82) жорсткі тэрарыстычны рэжым (сістэма [[праскрыпцыі|праскрыпцый]]). Дыктатура Сула (82-79) была апошняй спробай захаваць палітычны лад сенацкіх рэспублікі, але яго сацыяльнай апорай быў ужо не столькі набілітэт, колькі ветэраны Рымскай арміі, шчодра надзелены Сулам (як раней Марыем) зямлёй.
 
У 74 (або 73) адбылося найбуйнейшае ў антычнай гісторыі [[паўстанне Спартака|паўстанне рабоў]] пад кіраўніцтвам [[Спартак]]а. Яно сведчыла пра крайняе абвастрэнне антаганізму ў рымскім грамадстве. Але паўстанцы рабы не ставілі мэтай знішчэнне рабства як інстытута, не мелі выразнай палітычнай праграмы і таму іх самаахвярная барацьба скончылася паражэннем (71). Падзеі канца 2 — сярэдзіны 1 ст. сведчылі аб паглыбленні крызісу Рымскай рэспублікі. Рэвалюцыйны рух рымскага, а затым агульнаіталійскага плебса быў накіраваны супраць Рыма-поліса, супраць сенацкіх [[алігархія|алігархіі]], прывілеяў закрытай абшчыны. Адзін з асноўных яго інстытутаў — народны сход (каміцыі) — з моманту распаўсюджання грамадзянскіх правоў на ўсё насельніцтва Італіі пачаў ператварацца ў юрыдычную фікцыю. Такое тыповая для поліснай арганізацыі народнае апалчэнне пасля рэформы Марыя замяняецца пастаяннай і прафесійнай арміяй. Трансфармаваўся і пануючы клас: старарымская знаць, сенацкая алігархія, цесна звязаная з аджыўшымі поліснымі традыцыямі, гублялі свой ​​ранейшы аўтарытэт, уладу, становішча. Новыя сацыяльныя групы — вершнікі, муніцыпальная, а затым і правінцыйная арыстакратыя — усё ў большай ступені прэтэндавалі на кіруючае становішча ў дзяржаве.
Радок 112:
Створанае рымлянамі супраць [[Карфаген]]а царства [[Масініса|Масінісы]] квітнела нядоўга. Спрэчкі паміж яго нашчадкамі ў трэцім пакаленні прывялі да [[Югурцінская вайна|вайны супраць Югурты]] і да павелічэння, за кошт [[Нумідыя|Нумідыі]], рымскай афрыканскай правінцыі. За 100 гадоў да н.э. Рым, з саюзнай яму Італіяй, быў акружаны 10 правінцыямі — 2 на італьянскіх астравах, 2 у Іспаніі, 2 у краіне галаў, 2 на Балканскім паўвостраве, 1 у Афрыцы і 2 у Азіі (да [[Пергам]] а далучылася занятая ў 103 г. і арганізаваная пазней у правінцыю [[Кілікія]]). Апошнія дзве правінцыі мелі характар ​​гарнізонаў: [[Пергам]] — на [[Чорнае мора|Чорным моры]], [[Кілікія]] — на [[Міжземнае мора|Міжземным]], якое ў той час надзвычай пакутвала ад марскіх разбойнікаў.
 
На грэчаскім Усходзе не было парадку і ўлады. Рознапляменная [[Дзяржава Селеўкідаў]] распалася пасля ўдару, нанесенага ёй рымлянамі [[Бітва пры Магнезіі|пры Магнезіі]]; дарэмна пераемнік [[Антыёх III|Антыёха III]] намагаўся гвалтоўнай элінізацыяй усходніх рас і народаў зарадзіць іх у адзінства; цэнтрабежныя сілы ўзялі верх — [[яўрэі]] паўсталі, [[армяне]] і [[парфяне]] адклаліся, дробныя цары па ўзбярэжжы Чорнага мора атрымалі незалежнасць. Іх усіх перарос [[Мітрыдат VI Еўпатар|Мітрыдат]], цар Понта, на паўднёвым усходзе Чорнага мора. Каўказскі волат па прыродзе, з набытым грэчаскім лоскам, ён злучыў горцаў Закаўказзя і грэчаскія калоніі на Чорным моры ў вялікае «[[царства Пантыйскае]]» і стаў магутным прадстаўніком разнастайных элементаў, якія аб'ядналіся на ўскраіне цывілізаванага свету, каб даць адпор Рыму.
 
Скарыстаўшыся смутай у Італіі, выкліканай паўстаннем саюзнікаў, [[Мітрыдат]] заняў сваімі войскамі [[Малая Азія|Малую Азію]], прадставіўшыся як вызваліцель грэчаскіх гарадоў, захапіў астравы архіпелага, увайшоў у [[Македонія|Македоніі]] і [[Афіны]] і правёў паўсюдную разню рымлян і італікаў. Мсціўцам Рыма стаў [[Луцый Карнелій Сула|Сула]], які амаль на вачах варожых яму марыянскіх легіёнаў разбіў адно за адным два войскі Мітрыдата ў [[Беотыя|Беотыі]] (пры [[Херанея|Херанеі]] і [[Архамен, Беотыя|Архамене]]), і затым высадзіўся ў Малой Азіі. Новае царства распалася гэтак жа хутка, як і ўзнікла; [[Мітрыдат VI Еўпатар|Мітрыдат]] адмовіўся ад усіх сваіх заваяванняў у сферы рымскага ўплыву. Праз дзесяць гадоў пасля смерці Сулы, калі рымляне прынялі спадчыну цара [[Віфініі]] [[Нікамед IV Філапатар|Нікамеда]] і ператварылі яго краіну ў правінцыю, [[Мітрыдат]] зрабіў новую спробу захапіць Малую Азію. Яна зноў скончылася няўдала.
 
Разбіты [[Лукул]]ам, Мітрыдат страціў нават [[Понт]] і шукаў прытулку ў свайго зяця, армянскага цара [[Тыгран]]а. Дарэмна [[Тыгран]] сабраў сілы свайго вялікага царства супраць рымлян; яго апалчэнне было разбіта Лукулам пры новай сталіцы [[Арменія|Арменіі]], [[Тыгранакерт|Тыгранакерце]], і пры старой, [[Артаксат|Артаксаце]]; толькі нежаданне рымскіх легіёнаў ісці далей за Лукулам дазволіла Митрадату вярнуцца ў Понт. На месца непапулярнага Лукула з'явіўся (у 67 г.) у бляску перамогі юны [[Пампей]], у начным нападзе ён разграміў апошнія сілы Мітрыдата і гнаў яго праз [[Грузія|Грузіі]] да [[Горад Куры|Куры]].
Радок 134:
 
== Грамадзянская вайна, [[Другі Трыумвірат]] і ўсталяванне [[Прынцыпат]]а ==
У ходзе грамадзянскай вайны Цэзар атрымаў шэраг вырашальных перамог: над Пампеем (Фарсал, 48), над арміяй прыхільнікаў Пампея ў Афрыцы ([[Тапс]], 46) і Іспаніі ([[Мунда]], 45). У 45 ён стаў неабмежаваным валадаром рымскай дзяржавы. Яму былі дэкрэтаваны Сенатам надзвычайныя ўшанаванні і паўнамоцтвы — пажыццёвая дыктатура, трыбунская ўлада, тытулы «імператар», «айцец айчыны» і да т.п. Манархічныя памкненні Цэзара выклікалі занепакоенасць прыхільнікаў рэспублікі, і ў выніку змовы ён быў забіты (15 сакавіка 44). Пасля смерці Цэзара пачаўся новы этап грамадзянскіх войнаў. У абарону інтарэсаў сенацкай рэспублікі выступіў кіраўнік змовы [[Марк Юній Брут|Брут]]. Цэзарыянцаў узначальваў спачатку [[Марк Антоній]], а затым спадчыннік і прыёмны сын Цэзара (яго ўнучаты пляменнік) Актавіян. У 43 паўстаў [[Другі трыумвірат]] (саюз трох цэзарыянцаў: Антонія, [[Актавіян]]а і [[Лепід]]а). Іх улада была санкцыянавана [[каміцыі|каміцыямі]]. Трыумвірат шляхам жорсткіх праскрыпцый расправіўся са сваімі палітычнымі супернікамі, а затым выступіў супраць [[Марк Юній Брут|Брута]]а і [[Касій|Касія]], якія сканцэнтравалі свае сілы ў [[Македонія, зямля|Македоніі]]. У [[бітва пры Філіпах|бітве пры Філіпах]] (42) рэспубліканская армія пацярпела паражэнне, яе правадыры Брут і Касій скончылі жыццё самагубствам. Аднак на гэтым грамадзянская вайна не скончылася. Працягваліся хваляванні ў самой Італіі (гл. Перузінская вайна), пачаліся ваенныя дзеянні супраць [[Секст Пампей|Секста Пампея]], які абгрунтаваўся ў [[Сіцылія|Сіцыліі]], нарэшце, рэзка абвастрыліся адносіны паміж Антоніем і Актавіянам. Вайна паміж імі скончылася перамогай Актавіяна ([[Бітва пры Акцыуме|пры мысе Акцый]], 31), у наступным годзе быў захоплены і ператвораны ў [[Егіпет, рымская правінцыя|рымскую правінцыю Егіпет]]; Антоній, які знаходзіўся там, пакончыў жыццё самагубствам. Актавіян стаў аднаасобным кіраўніком. Таму 30-ы год часта лічаць пачатковую датай гісторыі імперыі, хоць часам яе пераносяць на 27-ы, паколькі менавіта ў гэтым годзе сенат замацаваў за Актавіянам правы вярхоўнай улады і паднёс яму ганаровы тытул «[[Аўгуст, тытул|Аўгуст]]».
 
== Літаратура ==
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Рымская_рэспубліка"