Залатая Арда: Розніца паміж версіямі

'''Залатая Арда(Улус Джучы)''' (казах. Алтын Орда (Жошы Ұлысы), тат. Алтын Урда, Altın Urda; Җүчи олысы, Cüçi olısı): дзяржава з цэнтрам у ніжнім Паволж'і, заснаваная ў [[1243]] мангольскім ханам [[Батый|Батыем]] ([[1237]]—[[1255]]), унукам [[Чынгісхан]]а. Поўны суверэнітэт Арда атрымала пры [[Менгу-Цімур]]ы ў [[1266]], абасобіўшыся ад [[Вялікая Манголія|Вялікай Манголіі]] са сталіцай у [[Ханбалык]]у ([[1260]]—[[1368]]). Асноўную частку качавога насельніцтва Залатой Арды складалі [[полаўцы]] (кыпчакі). Аседлае насельніцтва - волжскія [[булгары]], [[мордва]], [[марыйцы]], [[харэзмійцы]]. З [[1312]] — ісламская дзяржава. Знікла ў канцы [[XVI]] стагоддзя.

Назва "Залатая Арда" упершыню была ўведзеная ў [[1565]] годзе манахам Іванам Глазатым у яго папулярным памфлеце "[[Казанская гісторыя]]". Да гэтага ва ўсіх старарускіх летапісах слова "арда" выкарыстоўвалася без прыметніка "залатая".

У гістарычнай навуцы, тым не менш, літаратурную назву "Залатая Арда" прынята лічыць правільнай. Пытанне паходжання слова "арда" не абгаворвалася, таму што звязаныя з ім прадстаўленні склаліся ў [[XIX]] стагоддзі, а слоўнік старарускіх слоў [[IX]]—[[XI]] ст. быў упершынню апублікаваны ў 1990-х гг.

Ужо пры сваім утварэнні Арда падзялялася на улусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя.

Пасля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў.

Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасля ўмацавання сваёй улады Тахтамыш разбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамерлан]]а. У выніку Тамерлан разбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволжскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]а. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены смяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаванне ў [[XVI]] ст.

[[Крымскае ханства]], [[Казанскае ханства]], [[Астраханскае ханства]], [[Сібірскае ханства]], і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад [[Дунай|Дуная]] да [[Іртыш]]а, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да [[18]] ст. працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]].

[[az:Qızıl OrduOrda dövlətiDövləti]]