Шведскі патоп: Розніца паміж версіямі

== ПерадгісторыяПерадумовы і прычыны канфлікту ==

[[31 снежня]] Тышавецкая канфедэрацыя выпусціла па ўсёй Польшчы ўніверсал праз пачатакабвяшчэннем узброенай барацьбы супраць шведскай уладышведаў. Польскія канфедэраты неаднаразова заклікалі выгнанага караля Яна Казіміра вярнуцца з Сілезіі ў Рэч Паспалітую, каб узначаліць барацьбу супраць шведскіх захопнікаў.

У студзені 1656 года шведскі кароль Карл Х Густаў, атрымаўшы паведамленнідаведаўшыся пра вяртанне наз радзімуСілезіі Яна Казіміра Вазы і пачатак паўстанняпаўстанне ў Малапольшчы, на чале 7-тысячнай шведскай арміі пакінуў з Прусію, распачаўшы новы паход супраць Польшчы. [[3 студзеня]] здаліся польскія гарады [[Тчэў]], [[Гнеў]] і [[Старогард]]. Амаль усе польскія замкі ў Каралеўскай Прусіі добраахвотна прызналі вярхоўную ўладу шведскага караля. Працягвалі абарону толькі [[Гданьск]], [[Пуцк]] і [[Мальбарк]]. [[Курфюрст брандэнбургскі]] [[Фрыдрых Вільгельм I Брандэнбургскі|Фрыдрых Вільгельм]], васал Рэчы Паспалітай, сабраўшы сваю армію і аб'яднаўшыся з атрадамі польскіх ваяводстваў Прусіі, на чале 15-тысячнага войска сустрэў шведска-польскія войскі на мяжы Рэчы Паспалітай і Прусіі. У шведскім нападзе на Прусію бралі ўдзел польскія харугвы Аляксандра Канецпольскага, Дзмітрыя Ежы Вішнявецкага і [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]]. Курфюрст брандэнбургскі Фрыдрых Вільгельм пацярпеў паражэнне і быў вымушаны пачаць мірныя перамовы са шведскім каралём. Тры шведскія арміі ўварваліся ў Прусію і падышлі да наваколляў [[Кёнігсберг]]а.

[[17 студзеня]] ў Кёнігсбергу шведскі кароль Карл Х Густаў і брандэнбургскі маркграф Фрыдрых Вільгельм заключылі ваенна-палітычны саюз{{sfn|''Павлищев Н. И.''|1887|loc=Т. 2., С. 171}}, паводле ўмоў якога Прусія прызналапрызнавала вярхоўную ўладу Швецыі і павінна была ўдзельнічаць у вайне супраць Рэчы Паспалітай. Прускі герцаг і брандэнбургскі курфюрст Фрыдрых Вільгельм абавязваўся выслаць каралю Швецыі Карлу Х Густаву дапаможны брандэнбургскі корпус (1500 чалавек). Пасля падпісання [[Кёнігсбергскі дагавор, 1656|трактата ў Кёнігсбергу]] Карл Х Густаў спыніў аблогу Гданьска і рушыў на поўдзень, каб здушыць народнае паўстанне ў Малапольшчы. У польскай Прусіі быў пакінуты корпус генерала Г. Стэнбака, які працягваў аблогу Марыенбурга ([[Мальбарк|Мальбарка]]). Шведская армія сканцэнтравалася ў [[Ловіч]]ы, адкуль рушыла ў глыб Польшчы.

Тым часам польскі кароль Ян II Казімір узімку 1656 года вярнуўся з [[аўстрыйская Сілезія|аўстрыйскай Сілезіі]] ў Польшчу. 1 студзеня ён прыбыў у [[Любомль]], 15-16 студзеня знаходзіўся ў [[Ланьцут|Ланьцуц]]е, а 10 лютага прыбыў у [[Львоў]]. ЛьвоўКаля стаўЛьвова цэнтрампачало фарміраванняфарміравацца і канцэнтрацыі шляхецкагашляхецкае войска. На бок Яна Казіміра перайшлівярнуўся са сваімі ваеннымі атрадамі вялікі каронны гетман Станіслаў Патоцкі, польны каронны гетман Станіслаў Лянцкаронскі, вялікі каронны маршал [[Ежы Себасцьян Любамірскі]] і іншыя польскія магнаты і ваяводы. Пад Львовам пачалі збірацца шляхецкія апалчэнні Люблінскага, Белзскага і Валынскага ваяводстваў. Ян Казімір Ваза прызначыў праслаўленага палкаводца Стэфана Чарнецкага галоўнакамандуючым сваёй арміі. З-пад Львова ў Кракаўскае і Сандамірскае ваяводствы былі адпраўленывысланыя ваенныя атрадыхаругвы на чале са Стэфанам Чарнецкім і Габрыэлем Вайніловічам, кабдля падымацьуздыма шляхтушляхты і простаепростага насельніцтва на паўстанне супраць іншаземных захопнікаў. У Малой Польшчы польскія паўстанцы сталіпачалі разбіваць і знішчаць невялікія атрады шведскіх [[драгун]]аў. На ваенным савеце ў Кросне і Ланьцуце польскі кароль Ян Казімір пастанавіў збіраць польскія войскі пад Львовам.

17 студзеня Ян Казімір Ваза загадаў [[Віцебскае ваяводства|віцебскаму ваяводзе]] [[Павел Ян Сапега|Паўлу Яну Сапегу]], які стаяў з літоўскімвойскамі войскамВялікага княства Літоўскага у [[Брэст|Берасці]], прыбыцьпадысці уда [[Сандамір|Сандаміра]], каб злучыцца з польскай арміяй. У Кракаўскае ваяводства быў адпраўленывыпраўлены палкоўнік Габрыэль Вайніловіч з двума палкамі, які разбіў некалькі дробных атрадаў шведаў і вызваліў горад [[Вісніч]], а ў канцынапрыканцы студзеня падышоў да Кракава.

[[1 лютага]] С. Чарнецкі з атрадам конніцы і драгунаў (2500 чалавек) пераправіўся церазпраз [[Вісла|Віслу]] і адправіўсявыправіўся ў Сандамірскае ваяводства, каб падняцьузняць мясцовую шляхту і насельніцтва на барацьбу супраць шведскіх акупантаўшведаў. Пры з'яўленнінабліжэнні дывізіі С. Чарнецкага сандамірская шляхта стварылаўтварыла канфедэрацыю і абвясціла пра збор паспалітага рушання.

19 лютага 1656 года ў [[Бітва пад Голамбам|бітве пад Голамбам]] шведская армія (7500-80007,5—8 тысяч шведскай кавалерыі і 30003 тысячы польскіх войскаў) пад камандаваннем Карла Х Густава разбіла польскую дывізію (2640 чалавек) С. Чарнецкага. Палякі страцілі забітымі каля 180 чалавек, шведы — 100-200 чалавек. Пасля паражэння С. Чарнецкі адступіў на [[Каньскаволя|Каньскаволю]] і [[Кураў|Кураў]].

Густаў Стэнбак заняў [[24 лютага]] горад [[горад Мальбарк|Марыенбург (Мальбарк)]], але ўпольскі рукахгарнізон польскагапрацягваў гарнізона пакуль яшчэ заставаўсяабараняць гарадскі замак.

[[21 лютага]] 1656 года Карл Х Густаў захапіў [[Люблін]] і пакінуў у ім шведскі гарнізон. З Любліна Карл Х Густаў на чале шведскай арміі выступіў на [[Замасць|Замосце]], патрабуючы яго капітуляцыі. [[Вялікі каронны падчашы]] і [[староста калушскі]] [[Ян Замойскі, ваявода|Ян Замойскі]], уладальнік Замосця, наадрэзкатэгарычна адмовіўся здавацца шведскай арміі. [[25 лютага]] шведская кавалерыя пад кіраўніцтвамкамандаваннем генерала Роберта Дугласа падышла пад Замосце, а 27 лютага туды прыбыў сампадышоў кароль Карл Х Густаў разам з галоўнымі сіламі. Карл Х Густаў не жадаў марнаваць час на аблогу добра ўмацаванай крэпасці і працягнуў маршвыправіўся на Львоў. [[1 сакавіка]] шведскі кароль зняў аблогу з Замосця і рушыў супраць польскага караля. Ідучы ад Замосця на [[Тамашаў]], шведы спусташалі ўладанні Яна Замойскага.

На службе ў шведскага караля знаходзіліся польскія войскі (3 тысячы чалавек) пад камандаваннем Аляксандра Канецпольскага, Дзмітрыя Ежы Вішнявецкага і Яна Сабескага, якія знаходзіліся ў Мазовіі. Аднак у ноч з [[23 лютага|23]] на [[24 лютага]] ўсе польскія харугвы склалі з сябе прысягу шведскаму каралю і перайшлі на бок польскага караля. Трохтысячнае3-тысячнае польска-шляхецкае войска пад камандаваннем вялікага кароннага харунжага Аляксандра Канецпольскага, разбіваючы шведскія атрады, рушыла з Мазовіі на [[Львоў]], дзе далучылася да Яна Казіміра. [[6 сакавіка]] ўда Львоў таксамаЛьвова прыбыўпадышоў [[кашталян кіеўскі]] Стэфан Чарнецкі з шасцітысячнай6-тысячнай дывізіяй. У Львове таксама збіралася шляхецкае апалчэнне. [[Вялікі каронны маршал]] [[Ежы Себасцьян Любамірскі]] сабраў пад Ланьцутам вялікія сілы, якія складаліся, галоўным чынам, з польскіх сялян, абяцаючыякім была імабяцана узнагародуўзнагарода і вызваленне ад прыгону.

У пачатку сакавіка ў ЛьвоўЛьвове прыбыўз'явіўся перадавы літоўскі корпус (2000-25002—2,5 тысячы чалавек) пад камандаваннем [[Польны пісар літоўскі|польнага пісара літоўскага]] князя [[Аляксандр Гілярый Палубінскі|Аляксандра Палубінскага]], адпраўленывысланы [[Павел Сапега|Паўлам Сапег]]ам. Сам [[вялікі гетман літоўскі]] і [[ваявода віленскі]] Павел Сапега з літоўскім войскам (6-8 тысяч чалавек) рухаўся маршам праз [[Падляшша]] на дапамогу польскім войскам. У першай палове сакавіка [[1656]] года пад Львовам ужо было сабрана 22-2422—24-тысячнае польскае войска, якое складалася са шляхецкага апалчэння і добраахвотнікаў. Па загадзе караля Яна II Казіміра С. Чарнецкі з шасцітысячнай6-тысячнай дывізіяй выступіў насустрач шведскай арміі і пачаў турбаваць праціўніка, здзяйсняючыздзяйсняць раптоўныя і дзёрзкія напады на асобныя шведскія атрады.

Але яшчэ 3 сакавіка пад Бэлжцам шведскі кароль Карл Х Густаў змяніў свой план і замест Львова рушыў на [[Ярослаў]]. Неўзабаве ён атрымаў весткувесткі пра тое, што польскі кароль змог сабраць пад сваім камандаваннем 22—24 тысячы чалавек, а вялікі гетман літоўскі і ваявода віленскі Павел Сапега на чале літоўскага войска рухаўся на Львоў на дапамогу польска-шляхецкай арміі. Тады Карл Х Густаў адвёў шведскую армію за [[Сан, прыток Віслы|раку Сан]] і [[11 сакавіка]] заняў [[Ярослаў]], разбіўшы польскія харугвы [[Ежы Себасцьян Любамірскі|Ежы Себасцьяна Любамірск]]ага, якія абаранялі пераправу цераз Сан.

19 сакавіка пад Ланьцутам Стэфан Чарнецкі і вялікі каронны маршал Ежы Себасцьян Любамірскі аб'ядналі свае дывізіі і вырашылі блакіраваць шведскую армію пад Ярославам. 22 сакавіка Карл Х Густаў са сваёй арміяй уздоўж рэк Сана і Віслы выступіў маршам на Варшаву. Ян II Казімір выслаў у пагоню за шведскай арміяй польскія палківойскі С. Чарнецкага і А. Канецпольскага. Ежы Себасцьян Любамірскі са сваёй дывізіяй рушыў падда Сандамір,занятага кабшведамі выбіць адтуль шведскі гарнізонСандамір. 28 сакавіка ў баі пад [[Ніска]]м С. Чарнецкі нанёс вялікіяцяжкія страты шведскай арміі, а 29 сакавіка вялікі літоўскі гетман Павел Сапега з літоўскім войскам размясціўся на рацэ Сан.

30 сакавіка шведскі кароль з арміяй дайшоў да Віслы і паспрабаваў пераправіцца на левы бераг пад Сандамірам, але горад быў ужо ўзяты палкамі пад камандаваннем [[Ежы Себасцьян Любамірскі|Ежы-Себасцьяна Любамірскага]]., Аднакхоць сандамірскішведскі замакгарнізон заставаўсяпрацягваў ўутрымліваць рукахгарадскі шведскага гарнізоназамак. Тады шведы пабудавалі ўмацаваны лагер пад горадам. Неўзабаве пяцітысячная5-тысячная шведская армія была акружана аб'яднанымі польска-літоўскімі войскамі на чале з каралём Рэчы Паспалітай (каля 23 тысяч чалавек). ТадыУ ж,той 30жа сакавіка,дзень апошнія рэшткі польскіх войскаў падна кіраўніцтвамчале польнагаз кароннагапольным пісаракаронным Янапісарам Янам СапегіСапегам, якія знаходзіліся на шведскай службе, перайшлі на бок Яна Казіміра і далучыліся да дывізіі С. Чарнецкага. Шведскі кароль, акружаны польска-літоўскай арміяй, адправіўвыслаў загад сваім военачальнікам, загадаўшы ім са свежымі сіламі прыбыць даісці ягояму на дапамогу.

27 сакавіка з Варшавы на дапамогу Карлу Х Густаву пад Сандамір выступіў трохтысячны3-тысячны шведскі корпус генерал-лейтэнанта маркграфа {{нп5|Фрыдрых V Бадэнскі|Фрыдрыха Бадэнскага|de|Friedrich V. (Baden-Durlach)}}. Ян Казімір выслаў супраць Фрыдрыха Бадэнскага шасцітысячную6-тысячную дывізію пад камандаваннем С. Чарнецкага і Е. С. Любамірскага.

5 красавіка 1656 года Карл Х Густаў, атрымаўшы вестку пра адступленне польскіх дывізій С. Чарнецкага і Е. С. Любамірскага, пераправіўся цераз раку Сан, разграміў літоўскія харугвы і, вырваўсявырваўшыся з акружэння пад Сандамірам і ўжо, 13 красавіка ўвайшоў узаняў Варшаву. Вялікі гетман літоўскі Павел Сапега задступіў літоўскімз войскам адышоўда на ЛюблінЛюбліна, які заняўзаняўвызваліў ад шведаў 20 красавіка, вызваліўшы ад шведаў.

Тым часамАдначасова 6 красавіка пад [[Казяніцы|Казяніцамі]] польская дывізія С. Чарнецкага раптамнечакана напала наі разграміла ар'ергард корпуса Фрыдрыха Бадэнскага (300 чалавек) і разграміла яго. У баі былошведы забітастрацілі 240 забітымі і паранена 32 шведыпараненымі. 7 красавіка 1656 года ў баі пад [[горад Варка|Варкай]] 6-тысячная польская армія пад камандаваннем С. Чарнецкага і Е. С. Любамірскага ўшчэнт разбіла ўжо галоўныя сілы Фрыдрыха Бадэнскага. Сам бадэнскі маркграф бегратаваўся уўцёкамі ў [[Чэрск]], а рэшткі шведскага корпуса ўкрылісяадступілі ўда ВаршавеВаршавы. У [[Бітва пад Варкай|бітве пад Варкай]] шведы страцілі каля 1500 чалавек забітымі і параненымі, а палякі — каля 100 забітымі і 100 параненымі. 9 красавіка дванаццацітысячнае12-тысячнае польскае войска пад камандваннем С. Чарнецкага і Е. С. Любамірскага рушыла ў паход на Велікапольшчу. 12 красавіка пад [[Ловіч]]ам палякі разбілі полк шведаў, які ахоўваў абозы для варшаўскага гарнізона. Шведы адступілі ў Ловіч. 17 красавіка палякі аблажылі [[Торунь]], але не змагліздолелі ўзяцьзахапіць яго штурмам. НекалькіПраз дзённекалькі пазнейдзён былі ўзятыўзятыя польскія крэпасці [[Быдгашч]] і [[Накла]].

У Велікапольшчы і Куявіі пачалося народнае паўстанне супраць шведскіх акупантаўшведаў. У Вялікую Польшчу ўступіў [[ваявода падляшскі]] [[Пётр Апалінскі]], які, узначаліўшы велікапольскае апалчэнне, стаўпачаў знішчыцьразбіваць невялікія шведскія гарнізоны. 22 красавіка велікапольскае апалчэнне пад камандваннем Пятра Апалінскага ўзяло [[Лешна]] і аблажыла [[Косцян]].

17 красавіка Карл Х Густаў з дзесяцітысячнай10-тысячнай арміяй маршам рушыў з Варшавы ў Каралеўскую Прусію. Частка арміі на чале з малодшым братам {{нп3|Адольфам Ёган Пфальц-Цвайбрукенскі|Адольфам Ёганам|sv|Adolf Johan av Pfalz-Zweibrucken}} шведскі кароль накіраваў супраць польскага войска ў Вялікай Польшчы, а сам на чале 2-тысячнага корпуса рушыў на Каралеўскую Прусію і. 28 красавіка войскі аб'яднаўсяядналіся ў Торуні з корпусам Густава Стэнбака, кабдля разам аблажыцьаблогі і паспрабаваць захапіць найбуйнейшы польскі горад-портзахопу [[Гданьск|Гданьска]].

С. Чарнецкі і Е. С. Любамірскі, аб'яднаўшызлучыўшы свае дывізіі пад [[горад Піла|Піла]]й (10-1210—12 тысяч конніцы і 4-54—5 тысяч шляхты), 4 мая рушылі на Велікапольшчу. Аднак 7 мая ў бітве пад [[Клэцка]]м, каля Гнезна, шведская армія (5 тысяч кавалерыі і 1000 пяхоты) пад камандаваннем прынца Адольфа Ёгана, разбіла гэтае польскае войска. У бітве палякі страцілі забітымі тысячу чалавек, а шведы — каля пяцісот чалавек. Тым часам серадзская шляхта заняла гарады [[Баляславец]] і [[Серадз]]. Пасля свайго паражэння пад КлецкаКлэцкам С. Чарнецкі і Е. С. Любамірскі сталі лагерам у [[Унееў|Унеев]]е, пад Лэнчыцай.

[[20 мая]] Стэфан Чарнецкі са сваёй дывізіяй рушыў з лагера ва Унееве на Быдгашч, а Ежы Себасцьян Любамірскі разам са шляхецкім апалчэннем неўзабаве адправіўсявыправіўся на Ловіч. Не маючы гармат, Е. С. Любамірскі неадмовіўся стаўад брацьаблогі у аблогу ЛэнчыцуЛэнчыцы. Каля Накла С. Чарнецкі злучыўся са шляхецкімі атрадамі мальбаркскага ваяводы мальбаркскага Якуба Вейхера. Польскае войска занялозаняла пазіцыі пад Кцыняй. Тым часам прынц Адольф Ёган адбіў у палякаў горад [[Быдгашч]].

Карл Х Густаў, даведаўшыся пра набліжэнне С. Чарнецкага, спыніўзняў аблогу [[Гданьск]]а і рушыў супрацьнасустрач польскагапольскаму войскавойску. [[31 мая]] шведскі кароль з войскам прыбыў у Быдгашч, дзе злучыўся са сваім малодшым братам Адольфам Ёганам. [[1 чэрвеня]] [[1656]] года ў бітве пад Кцыняй шведская армія пад камандаваннем караля Карла Х Густава разграміла дывізію С. Чарнецкага. Пасля перамогі пад Кцыняй Карл Х Густаў рушыў на Варшаву, дзе канцэнтравалісязбіраліся галоўныя сілы польскага караля Яна II Казіміра. [[7 чэрвеня]] па загадзе караля Карла Х Густава яго брат Адольф Ёган і фельдмаршал [[Карл Густаў Урангель]] з часткай войска рушылі з Торуні на [[Новы Двур Мазавецкі|Новы Двур]], каб заняцьавалодаць пераправыпераправамі церазпраз рэкі [[Нараў]] і Віслу. Тады ж Карл Х Густаў адправіў генерала Роберта Дугласа ў [[Пултуск]], каб узмацніць мясцовы шведскі гарнізон горада.