Нанайцы: Розніца паміж версіямі

| poptime = 12003 у [[Расія|Расіі]], 4640 у [[Кітай|КітаеКітаі]]

'''Нанайцы''', '''хэчжэ''' (саманазвы ''нанай'', ''нани'' "«людзі зямлі, тутэйшыя"»)  — народ у Азіі, карэнныя насельнікі паўднёвагабасейна ўсходуракі [[Сібіррака Амур|Амур]]ы.

== Рассяленне ==

Па прынцыпу рассялення, падзяляюцца на нізавых і верхавых нанайцаў. Нізавыя жывуць пераважна ўпа ніжнім цячэнні ракі [[ХабараўскіРака крайАмур|ХабараўскімАмур]] краеі правых прытоках ракі [[Усуры]], уздоўжў [[РакаХабараўскі Амуркрай|р.Хабараўскім Амуркраі]], і ў [[СахалінскаяПрыморскі вобласцькрай|СахалінскайПрыморскім вобласцікраі]] [[Расія|Расіі]] (12003 чал. у 2010  г.). Верхавыя (хэчжэ) жывуць у памежнай правінцыі [[Хэйлунцзян]] у [[Кітай|КітаеКітаі]] (4640 чал. у 2000  г.), расселены паміж рэкамі [[Сунгары]] і Усуры<ref>Народы и религии мира: Энииклопелия. — М., 1999. С. 365</ref>.

== Паходжанне і гісторыя ==

Нанайцы захавалі многія рысы культуры, якія набліжаюць іх да аўтахтоннага насельніцтва, што насяляла ўзбярэжжа [[Рака Амур|р. Амур]] яшчэ ў [[неаліт|неаліце]], магчыма продкаў [[ніўхі|ніўхаў]]. Аднак з кан. I тыс. да н. э. у Прыамур'іПрыамур’і таксама сяліліся прадстаўнікі тунгуса-маньчжурскіх народаў ([[ілоу]], сушэнь, [[махэ]], [[эвенкі]], [[маньчжуры]] і інш). Нанайцы і блізкія да іх [[ульчы]] і [[орачы]] сфарміраваліся ў выніку іх змяшэння з аўтахтонамі. Некаторыя нанайскія роды вядуць свой радавод ад эвенкаў, [[айны|айнаў]] ці з [[Маньчжурыя|Маньчжурыі]] і [[Кітай|Кітая]].

У XII - XIV XII—XIV стст. прыамурскія землі падвяргаліся нашэсцям [[Чжурчжэні|чжурчжэняў]] і [[манголы|манголаў]]. У XV ст. яны былі на некаторы час далучаны да Кітая, прычым мясцовае насельніцтва выплочвала натуральныя [[падатак|падаткі]]. У XVII ст. Прыамур'еПрыамур’е зноў стала арэнай каланіяльнай экспансіі [[кітайцы|кітайцаў]] і [[рускія|рускіх]]. Згодна звесткам рускіх [[казакі|казакоў]] у сяр. XVII ст. паўднёвыя тэрыторыі пазнейшага рассялення нанайцаў займалі земляробы-''дзючэры'', моўныя сваякі маньчжураў. Але з [[1654]]  г. яны былі выселены кітайцамі, а іх землі занятыя нанайцамі. У кан. XVII - — сяр. XIX  стст. Прыамур'еПрыамур’е фармальна ўваходзіла ў склад Кітая. Кітайскімі ўладамі ўтрымоўваліся вартавыя пасты, прызначаліся старшыні нанайскіх родаў і паселішчаў. Нанайцы актыўна гандлявалі з кітайцамі і маньчжурамі. Сярод іх сяліліся кітайцы-сяляне. Меліся сумесныя шлюбы і праслойка мяшанцаў.

У 1850  г. Прыамур'еПрыамур’е было анэксіравана [[Расійская імперыя|Расійскай імперыяй]]. Верхавыя нанайцы засталіся ў складзе Кітая, але да 30-ых гг. ХХ ст. мелі магчымасць падтрымліваць сталыя кантакты са сваякамі з Расіі. У XIX - XXXIX—XX ст. значная частка нанайскіх зямель была занятая рускімі і кітайскімі перасяленцамі. Прычым, ў Кітае назіраліся больш высокія тэмпы запазычвання нанайцамі іншароднай культуры.

У Расіі сярод нанайцаў праводзілася хрысціянізацыя, працавалі місіянерскія школы з інтэрнатамі. Пасля прыходу да ўлады бальшавікоў [[Рэпрэсіі ў СССР|палітычныя рэпрэсіі]] вымусілі многіх нанайцаў перасяляцца ў Кітай. У пач. 1930-ых гг. быў створаны Нанайскі раён, пачалося выкладанне нанайскай мовы ў школах, група нанайскай моладзі была накіравана ў [[Ленінград]] для атрымання вышэйшай адукацыі. Зноў цікавасць да развіцця роднай мовы і культуры прасочваецца з сяр. 1980-ых гг.

У 2006  г. адбылася першая афіцыйная сустрэча нанайцаў Расіі і Кітая.

== Традыцыйная культура ==

Нанайцы вялі комплексную гаспадарку - — займаліся ловам рыбы, палявалі на капытных, мядзведзяў, футравых звяроў. Гандль футрам і [[Асятровыя|асятровай]] рыбай меў важнае значэнне з XVII ст. Рыба была асноўнай крыніцай ежы. Яе елі сурыю, печаную, вяленую, нарыхтоўвалі рыбны жыр, рабілі сухі рыбны парашок. Ежу запраўлялі ляснымі травамі і ягадамі. Найбольш прынадная страва ''бода'' - — прэсная каша з проса і ікры. Лавілі рыбу і палявалі з дапамогай рознага тыпу сетак, дзід, восцяў, самастрэлаў і г. д.

Галоўны транспартны сродак - — лодка. Узімку карысталіся лыжамі і самацяглымі нартамі, у якія маглі ўпрагаць паляўнічых [[Сабака свойскі|сабак]].

Існаваў падзел працы паміж мужчынамі і жанчынамі. Мужчыны забяспечвалі сям'юсям’ю, майстравалі зброю, сеткі, займаліся кавальскай справай, рабілі лыжы, нарты і г. д. Жанчыны клапаціліся пра гаспадарку, збіралі ягады, травы, карэнні, аднак у адсутнасці мужа таксама маглі лавіць рыбу. Частка заможных нанайцаў займалася пасрэдніцкім гандлем.

У сувязі з сезоннымі перамяшчэннямі, нанайцы будавалі летнія і зімовыя жытлы. Летнія - — звычайна буданы - — мелі часовы характар. Зімовыя зямлянкі-''серома'', паўзямлянкі-''хурбу'' і фанзы ладзілі капітальна з бервяновых зрубаў. Паляўнічыя карысталіся часовымі зімовымі [[каркас]]нымі ''ундхэн'', падобнымі на дахі з 4 пахіламі. Кожны жыхар хаты меў вызначанае толькі для яго спальнае месца на гліняных нарах, якія ўцяплялі з дапамогай комінаў ад печы або агменю. Перад жытлам [[шаманізм|шамана]] ставілі слупы з выявамі [[цмок]]аў, [[Звычайныя жабы|жаб]], яшчарак і іншых пачвар. Перад жытлам высакароднага чалавека, меўшага сувязі з [[Маньчжурыя|Маньчжурыяй]]й, - — слуп з выявай [[Зязюля звычайная|зязюлі]]. Гаспадарчыя пабудовы ўзвозілі на палях.

Вопратку шылі з рыбных, ласіных, аленевых і сабачых скур або з тканіны, якую звычайна прывозілі кітайскія гандляры. Асноўныя часткі традыцыйнай вопраткі мужчын і жанчын - — халат без каўняра з вузкімі рукавамі, вузкія і кароткія штаны, нагавіцы, жаночы нагруднік-''лэлу''. Узімку насілі некалькі халатаў, часам уцепленых ватай або футрам. Нанайскі абутак ''ота'' меў кароткую халяву і разрэз спераду, пад яго апраналі панчохі. Нарукаўнікі і рукавіцы пакрывалі рыбнай скурай. Галаўныя ўборы разнастайныя. Асабліва вылучаліся зімовая ватняя шапка ў форме шлема.

У кан. XIX ст. асновай сацыяльнай арганізацыі былі вялікія пашыраныя і малыя нуклеарныя [[сям'я|сем'ісем’і]]. Згодна рускаму перапісу 1897  г., нуклеарныя пераважалі. Гэта можна растлумачыць тым, што з XVII ст. кітайская адміністрацыя падтрымлівала працэс разлажэння абшчын, замацоўвала за пэўнымі малымі сем'ямісем’ямі паляўнічыя і рыбацкія ўгоддзі. Сем'іСем’і аб'ядноўвалісяаб’ядноўваліся ў роды, кожны з якіх меў асабістае паходжанне і здзейсняў судовыя функцыі. Малаколькасныя роды стваралі саюзы-''доха''. Іх чальцамі таксама былі [[ульчы]], [[орачы]], [[удэгейцы]]. Палігамныя сем'ісем’і складалі не меней за 10 % і сустракаліся нават у пасляваенны час. У заможных нанайцаў меліся [[Рабства|рабы]]. Цікава, што слова "«раб"» ''нихан'' азначала таксама этнічнага [[кітайцы|кітайца]].

Асноўныя віды вуснай творчасці - — казкі ''ненгма'' і паданні ''тэлунгу''. Вылучаліся мужчынскія казкі са спевамі і жаночыя без спеваў. Жанчынам наогул забаранялася спяваць. Нанайцы славіліся сваімі арнаментам, жаночым гафтам і аплікацыяй. Драўляная скульптура насіла архаічныя рысы.

== Мова ==

Нанайская мова адносіцца да амурскай падгрупы тунгуса-маньчжурскіх моў. Вылучаюць розныя гаворкі, якія, у сваю чаргу падзяляюцца на нізавую і верхавую групы. Мова верхавых нанайцаў непісьменная. У 1928  г. энтузіястамі быў складзены буквар для нізавых нанайцаў на аснове [[кірыліца|кірыліцы]], але ў 1929  г. афіцыйна з'явіласяз’явілася нанайская пісьмовая мова на аснове [[Лацінскі алфавіт|лацінкі]]. У 1937  г. зноў пераведзена на [[кірыліца|кірыліцу]]. Нанайская мова выкладаецца ў школах, але колькасць яе носьбітаў паступова памяншаецца.

== Рэлігія ==

Аднак нават пасля прыняцця сусветных рэлігій сярод нізавых і верхавых нанайцаў працягвалі пераважаць [[анімізм|анімістычныя культы]] і [[шаманізм]]. У кожным прадмеце нанайцы бачылі яго матэрыяльную форму і жывы пачатак. Агонь, вада, неба, зоркі мелі сваіх "«гаспадароў"». У ахвяру ім прыносілі свінняў і сабак. У штодзённым жыцці асабліва шанавалася гаспадыня агню ''Фадзя мама''. Шматлікім духам надаваліся зааморфныя і антрапаморфныя рысы. Зямныя духі падзяляліся на злых ''бусю'' і адносна нейтральных ''сэвен''. Кожны род меў свяшчэннае дрэва ''омя мони'', з якога ў лона жанчын рода прыляталі птушкі-душы дзяцей ''омя гаса''.

Шаманы выконвалі лекарскія і пахавальныя функцыі. Імі маглі быць мужчыны і жанчыны, але найбольш магутныя шаманы-''касатэй'', што суправаджалі душу нябожчыка ў іншы свет, - — толькі мужчыны. Памерлых немаўлят хавалі ў дрэвах, дарослых - — у зямлі, радзей у драўляных склепах. У пач. ХХ ст. распаўсюдзіўся культ Хэры Мапа - — легендарнага шамана з роду Хадзэр, які ўяўляўся заступнікам прадстаўнікоў розных родаў.