|
У [[Геалогія|геалагічным]] сэнсе кантынент адпавядае буйнаму блоку кары [[Кантынентальная кара|кантынентальнага тыпу]] і змяшчае, апроч сушы, таксама тэрыторыю прылеглай ''мацерыковай ускраіны'', [[шэльф]]а, і змешчаных на ім астравоў<ref name="Горкин">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/6659/материк География. Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн. Под редакцией проф. А. П. Горкина. 2006.]</ref>. Абрысы кантынентаў [[Палеагеаграфія|змяняюцца]] ў геалагічным часе. Мацерыкі, што існавалі на Зямлі ў ранейшыя эпохі, завуцца [[палеакантынент]]амі.
Як раўназначны або блізкі да паняткупаняцця «кантынент» таксама ўжываецца тэрмін «'''мацярык'''»<ref name="BSE">{{БСЭ3|загаловак=Континент}}</ref>.
== Тэрміналогія ==
[[Выява:Continentes.png|thumb|300px|Падзел на часткі свету]]
[[Выява:ContinentStatistics.svg|thumb|300px|Параўнанне плошчы і насельніцтва]]
Таксама Зямлю падзяляюць на [[Частка свету|часткі свету]]. Гэта дзяленне ўзнікла ў эпоху геаграфічных адкрыццяў, мараплаўцы паступова адкрывалі ўсё новыя і новыя зямлі, як тымчасовауперад казалі, новыя «часткі свету». У адрозненне ад дзялення на мацерыкі, два кантынентакантыненты (мацярыкамацерыкі) Паўночная Амерыка і Паўднёвая Амерыка ўтвараюць адну частку свету — Амерыку, а дзве часткі свету [[Еўропа]] і [[Азія]] знаходзяцца на адным кантыненце (мацярыкумацерыку) — [[Еўразія|Еўразіі]]. Мяжа паміж Еўропай і Азіяй праходзіць па [[Уральскія горы|Уральскіх гарах]], затым рацэ [[Рака Эмба|Эмбе]] да [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]], рэках [[Рака Кума|Кума]] і [[Рака Маныч|Маныч]] да вусця ракі [[Рака Дон|Дон]] і далей па берагах [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага мораў]]. Апісаная вышэй мяжа Еўропа—Азія не з'яўляецца бясспрэчнай, гэта толькі адзін з некалькіх прынятых варыянтаў.
У адрозненне ад мацерыка, частка свету ўключае ў сябе таксама блізкія да мацерыка [[востраў|астравы]], прычым блізкасць маецца на ўвазе па гістарычнай традыцыі, а адлегласць можа быць і вялікайвялікая. У геалогіі да кантынентукантынента часта адносяць таксама подводную ўскраіну мацерыка, уключаючы астравы, размешчаныя на ёй.
У англійскай і некаторых іншых мовах словам ''continent'' пазначаюць як кантыненты, так і часткі свету.
У [[геалогія|геалогіі]] да мацерыка часта адносяць таксама падваднуюпадводную ўскраіну мацерыка, улучаючыуключаючы астравы, размешаныя на ёй. Мацерыкі з тэктанічнага пункту погляду — пляцоўкі [[літасфера|літасферы]], мелыя кантынентальную будову [[зямная кара|зямной кары]]<ref>[http://planetearth.at.ua/news/materiki/2011-11-24-350 Статья на «Планета Земля»]</ref>.
Кантынент (непарыўны, суцэльны), у адрозненне ад мацерыка, — бесперапынны масіў сушы, не падзелены морам. Межы кантынента не могуць праходзіць па сушы. Кантынентаў чатыры:
* [[Антарктыда]].
Існуе таксама падобныпадобнае гісторыка-культурныкультурнае панятакпаняцце «[[часткі свету]]». На мацерыку [[Еўразія]] змесцаванымесцяцца дзве часткі свету — [[Еўропа]] і [[Азія]], а частка свету [[Амерыка]] улучаеуключае два мацерыкі — [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвую]] і [[Паўночная Амерыка|Паўночную Амерыкі]]. Свет дзеліцца на шэсць частак свету:
* [[Азія]],
* [[Афрыка]],
Часам [[Акіянія|Акіянію]] і [[Арктыка|Арктыку]] вылучаюць у асобныя [[часткі свету]].
[[Мяжа паміж Еўропай і Азіяй]] з поўначы на поўдзень праходзіць па [[Уральскія горы|УральскімУральскіх горамгорах]], потым па рацэ [[Рака Эмба|Эмба]] да [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]], паўночнейна поўнач ад [[Каўказ]]а — па рэках [[Кума]] і [[Маныч]] да [[Азоўскае мора|Азоўскага мора]], далей — па [[Чорнае мора|ЧорнамуЧорным]] і [[Міжземнае мора|МіжземнамуМіжземным морамморах]]. Апісаная вышэй мяжа не з'яўляецца бясспрэчнай — гэта толькі адзін з некалькіх прынятых у свеце варыянтаў.
== Кантынентальныя мадэлі ==
У свеце існуе трохінекалькі традыцый падзелу земляўЗямлі на мацерыкі і часткі свету.
<center>
</center>
* Мадэль сямі кантынентаў папулярная ў [[Кітай|Кітаі]], [[Індыя|Індыі]], часткова ў заходняй Еўропе і ў [[Англійскамоўныя краіны|англійскамоўныхангламоўных краінах]].
* Мадэль шасці кантынентаў са з'яднанай Амерыкай («[[Часткі свету]]») папулярная ў [[Іспанская мова|іспанамоўных краінах]]<ref>{{cite book |url = http://lema.rae.es/dpd/?key=norteamerica |language=Spanish }}</ref> і частцы ўсходняй Еўропы, улучаючы [[Грэцыя|Грэцыю]] з яе пяцікантынетальнай мадэллю (пяць населеных кантынентаў)<ref name="HEL">[http://web.archive.org/web/20110824110220/http://pi-schools.sch.gr/dimotiko/geografia_st/math/math_21_30.pdf] official Greek Paedagogical Institute ''6th grade Geography textbook'', 5+1 continents combined-America model, ''Pankosmios Enyklopaidikos Atlas'', CIL Hellas Publications, ISBN 84-407-0470-4, page 30, 5+1 combined-America continents model, ''Neos Eikonographemenos Geographikos Atlas'', Siola-Alexiou, 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Hellenikes Glossas'', Papyros Publications, ISBN 978-960-6715-47-1, lemma continent(''epeiros''), 5 continents model, [http://www.komvos.edu.gr/dictonlineplsql/simple_search.display_full_lemma?the_lemma_id=18827&target_dict=1] ''Lexico Triantaphyllide'' online dictionary , Greek Language Center (''Kentro Hellenikes Glossas''), lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Neas Hellenikes Glossas'', G.Babiniotes, Kentro Lexikologias(Legicology Center) LTD Publications , ISBN 960-86190-1-7, lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model.Note and clarification on the above: the sometimes used in Greece 5 and 5+1 continents models mentioned above are equivalent to the 6 (inhabited) continents combined-America model excluding/including (separately mentioning) the uninhabited and once lesser-known or unknown Antarctica (just like the Olympic Circles-Logo); they don’t refer to some other 5 or other number continent modeling scheme.</ref>.
[[Файл:Eurasia (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Еўразія на [[глобус]]е]]
{{main|Еўразія}}
'''Еўразія''' — самы вялікі мацярык на Зямлі, і адзіны, які абмываецца чатырма [[акіян]]амі: на поўдні — [[Індыйскі акіян|Індыйскім]], на поўначы — [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым]], на захадзе — [[Атлантычны акіян|Атлантычным]], на ўсходзе — [[Ціхі акіян|Ціхім]]. Кантынент змесцаванызнаходзіцца ў [[Паўночнае паўшар'е|Севернам паўшар'і]] паміж 9° з. д. і 169° з. д., пры гэтым частка астравоў Еўразіі знаходзіцца ў [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым паўшар'і]]. Большая частка кантынентальнай Еўразіі ляжыць у [[Усходняе паўшар'е|Усходнім паўшар'і]], хоць крайнія заходні і ўсходні ўскрайкіпункты мацерыка знаходзяцца ў [[Заходняе паўшар'е|Заходнім паўшар'і]]. Еўразія працягнулася з захаду на ўсход на 10,5 тыс. км, з поўначы на поўдзень — на 5,3 тыс. км, пры плошчы 53,6 млн км². Гэта больш траціныяк траціна плошчы ўсейўсёй сушы планеты. Плошча астравоў Еўразіі набліжаецца да 2,75 млн км².
УтрымваеЗмяшчае дзве [[часткі свету]]: [[Еўропа|Еўропу]] і [[Азія|Азію]]. Лінію мяжы паміж Еўропай і Азіяй найчасцей праводзяць па ўсходніх схілах [[Уральскія горы|Уральскіх гор]], рацэ [[Рака Урал|Урал]], рацэ [[Рака Эмба|Эмба]], паўночна-заходняму ўзбярэжжу [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]], рацэ [[Рака Кума, Паўночны Каўказ|Кума]], [[Кума-Маныцкая западзіна|Кумо-Маныцкай западзіне]], рацэ [[Рака Маныч|Маныч]], усходнямуусходнім ўзбярэжжуузбярэжжы Чорнага мора, паўднёваму ўзбярэжжу Чорнага мора, праліву [[Басфор]], Мармуроваму моры, праліву [[Дарданэлы]], Эгейскаму і Міжземнаму морам, Гібралтарскаму праліву. Гэты падзел склаўся гістарычна. У прыродным дачыненні рэзкай мяжы паміж Еўропай і Азіяй не існуе. Кантынент з'яднаны бесперапыннасцю сушы, што склалася на цяперашні момант тэктанічнай кансалідаванасцю і адзінствам шматлікіх кліматычных працэсаў.
=== Паўночная Амерыка ===
[[Файл:Location North America.svg|thumb|right|200px|Паўночная Амерыка на [[глобус]]е]]
{{main|Паўночная Амерыка}}
'''Паўночная Амерыка''' ({{lang-en|North America}}, {{lang-fr|Amérique du Nord}}, {{lang-es|América del Norte, Norteamérica}}, {{lang-nah|Ixachitlān Mictlāmpa}}) — адзін з кантынентаў планеты [[Зямля]], змесцаваныразмешчаны на поўначы [[Заходняе паўшар'е|Заходняга]] паўшар'ія ЗемліЗямлі. Паўночная Амерыка абмываецца зна захадузахадзе [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]] з Берынгавым морам, залівамі Аляска і Каліфарнійскім, зна усходуўсходзе [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]] з морамі Лабрадор, Карыбскім, залівам Святога Лаўрына і Мексіканскім, зна поўначы — [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым акіянам]] з морамі Бофарта, Бафіна, Грэнландскім і Гудзонавым залівам. З захаду кантынент адлучаны ад [[Еўразія|Еўразіі]] [[Берынгаў праліў|Берынгавым пралівам]]. На поўдні мяжа паміж Паўночнай і [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкай]] праходзіць праз [[Панамскі перашыек]].
У склад Паўночнай Амерыкі ўлучаюць таксама шматлікія астравы: [[Грэнландыя|Грэнландыю]], [[Канадскі арктычны архіпелаг]], [[Алеуцкія астравы]], [[востраў Ванкувер]], [[архіпелаг Аляксандра]] і іншыя. Плошча Паўночнай Амерыкі разам з астраамі 24,25 млн км², без астравоў 20,36 млн км².
[[Файл:South America (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Паўднёвая Амерыка на [[глобус]]е]]
{{main|Паўднёвая Амерыка}}
'''Паўднёвая Амерыка''' ({{lang-es|América del Sur, Sudamérica, Suramérica}}, {{lang-pt|América do Sul}}, {{lang-en|South America}}, {{lang-nl|Zuid-Amerika}}, {{lang-fr|Amérique du Sud}}, {{lang-gn|Ñembyamérika}}, {{lang-qu|Urin Awya Yala, Urin Amerika}}) — паўднёвы кантынент у [[Амерыка|Амерыцы]], змесцаваныразмешчаны галоўным чынам у [[Заходняе паўшар'е|Заходнім]] і [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым]] паўшар'ях планеты [[Зямля]], тым не менш, часткова кантынент знаходзіцца і ў [[Паўночнае паўшар'е|Паўночным паўшар'і]]. Абмываецца на захадзе [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]], на ўсходзе — [[Атлантычны акіян|Атлантычным]], з поўначы абмяжоўваецца [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкай]], мяжа паміж Амерыкамі праходзіць па [[Панамскі перашыек|ПанамскамуПанамскім перашыйку]] і [[Карыбскае мора|КарыбскамуКарыбскім моры]].
У склад Паўднёвай Амерыкі таксама ўваходзяць розныя [[Востраў|астравы]], большасць з якіх прыналежыць краінам кантынента. [[Карыбскае мора|Карыбскія]] тэрыторыі адносяцца да [[Паўночная Амерыка|Паўночнай АмерыцыАмерыкі]]. Краіны Паўднёвай Амерыкі, якія мяжуюць з Карыбскім морам — улучаючы [[Калумбія|Калумбію]], [[Венесуэла|Венесуэлу]], [[Гаяна|Гаяну]], [[Сурынам]] і [[Французская Гвіяна|Французскую Гвіяну]] — вядомыя як [[Карыбская Паўднёвая Амерыка]].
Найболей важныміНайважнейшымі рачнымі сістэмамі ў Паўднёвай Амерыцы з'яўляюцца [[Амазонка]], [[Арынока]] і [[Рака Парана|Парана]], агульны басейн якіх складае 7 000 000 км² (плошча Паўднёвай Амерыкі 17 800 000 км²). Большасць азёр Паўднёвай Амерыкі знаходзяцца ў [[Анды|Андах]], найбуйнымсамым з якіхбуйным і найвысокімвысокім у свеце суднаходным возерам з'яўляецца [[Тытыкака]], на мяжы Балівіі і Перу. Самым вялікім папаводле плошчы з'яўляецца возера [[Возера Маракайба|Маракайба]] ў Венесуэле, яно таксама і адно з найстаражытнейшых на планеце.
У Паўднёвай Амерыцы знаходзіцца самы высокі [[вадаспад]] у свеце — [[Анхель]]. На мацерыку мясцуеццаразмяшчаецца і самы магутны вадаспад — [[Ігуасу, вадаспады|Ігуасу]].
Плошча кантынента — 17,8 млн км² (4-е месца сярод кантынентаў).
[[Файл:Africa (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Афрыка на [[глобус]]е]]
{{main|Афрыка}}
'''Афрыка''' — другі папаводле плошчы мацярык пасля [[Еўразія|Еўразіі]], які абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]] з поўначы, [[Чырвонае мора|Чырвоным]] — з паўночнага ўсходу, [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]] з захаду і [[Індыйскі акіян|Індыйскім акіянам]] з усходу і поўдня. Афрыкай завецца таксама [[частка свету]], якая складаецца з мацерыка Афрыка і прылеглых астравоў.
Афрыканскі кантынент перасякае [[экватар]] і трохінекалькі [[кліматычная зона|кліматычных зон]]; гэта адзіны кантынент, што працягнуўся ад паўночнага субтрапічнага кліматычнага пояса да паўднёвага субтрапічнага. З-заПраз нястачынедахоп сталых ападкаўдажджэй і абвадненняарашэння — роўна як [[ледавік]]оў ці [[ваданосны гарызонт|ваданоснага гарызонту]] горных сістэм — натуральнага рэгулявання клімату нідзе, апроч узбярэжжаў, практычна не назіраецца.
=== Аўстралія ===
[[Файл:Australia (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Аўстралія на [[глобус]]е]]
{{main|Аўстралія, кантынент}}
'''Аўстралія''' (ад {{lang-la|austrālis}} — «паўднёвы») — кантынент, змесцаваныякі ўзнаходзіцца ва [[Усходняе паўшар'е|Усходнім]] і [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым]] паўшар'ях [[Зямля|Землі]]. Уся тэрыторыя мацерыка з'яўляецца асноўнай часткай дзяржавы [[Аўстралійскі Саюз]]. Мацярык уваходзіць у [[частка свету|частку свету]] [[Аўстралія і Акіянія]]. Паўночнае і ўсходняе ўзбярэжжаўзбярэжжы Аўстраліі абмываюць моры [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]]: [[Арафурскае мора|Арафурскае]], [[Каралавае мора|Каралавае]], [[Тасманава мора|Тасманава]], [[Тыморскае мора|Тыморскае моры]]; заходняе і паўднёвае — [[Індыйскі акіян]]. Блізу Аўстраліі знаходзяцца буйныя астравы [[Новая Гвінея]] і [[Тасманія]]. Уздоўж паўночна-усходняга ўзбярэжжа Аўстраліі больш за на 2000 км цягнецца самы вялікі ў свеце [[каралавыя рыфы|каралавы рыф]] — [[Вялікі бар'ерны рыф|Вялікі Бар'ерны рыф]]<ref name="UNEP">{{cite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre|year=1980|title=Protected Areas and World Heritage - Great Barrier Reef World Heritage Area|url=http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|publisher=Department of the Environment and Heritage|accessdate=31-03-2008|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20060831073819/sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archivedate=2006-08-31}}</ref>.
=== Антарктыда ===
[[Файл:Location Antarctica.svg|thumb|right|200px|Антарктыда на [[глобус]]е]]
{{main|Антарктыда}}
'''Антарктыда''' ({{lang-el|ἀνταρκτικός}} — процілегласць [[Арктида|АрктидеАрктыдзе]]) — кантынент, які знаходзяццазнаходзіцца на самым поўдні [[Зямля|Землі]], цэнтр Антарктыды прыкладна супадае з [[Паўднёвы полюс|паўднёвым геаграфічным полюсам]]. Антарктыду абмываюць воды [[Паўднёвы акіян|Паўднёвага акіяна]]. Антарктыдай завуць таксама [[частка свету|частку свету]], якая складаецца з мацерыка Антарктыды і прылеглых астравоў.
Антарктыда — самы высокінайвышэйшы мацярык, яго сярэдняя вышыня — {{num|2040|метраў}}. На мацерыку таксама знаходзіцца каля 85 % ледавікоў планеты. Сталага насельніцтва на Антарктыдзе няма, але прысутнічае больш сарокаяк сорак навуковых станцый, што належаць розным дзяржавам і прызначаныхпрызначаны для даследавання і дэталёвага вывучэння асаблівасцяўасаблівасцей кантынента.
Антарктыда амаль цалкам пакрыта [[Ледавік#Класіфікацыя ледавікоў|ледавіковым покрывам]], сярэдняя таўшчыня якога перавышае {{num|2500|метраў}}. Існуе таксама вялікая колькасць падлёдных азёр (больш 140), самым буйным з якіх з'яўляецца адкрытае расійскімі навукоўцамі ў 1990-х гадах возера [[Возера Усход|Усход]].
|
