Вікіпедыя

Бук лясны: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
→‎Арэал: вікіфікацыя
афармленне
Радок 21:
}}
 
'''Бук лясны́'''<ref name="Киселевский">{{кніга
'''Бук лясны́''', або '''Бук еўрапе́йскі''' (''Fágus sylvática'') — вялікае [[Лістападныя расліны|лістападнае]] [[дрэва]], [[біялагічны від|від]] роду {{bt-bellat|Бук|Fagus}} [[Сямейства, біялогія|сямейства]] {{bt-bellat|Букавыя|Fagaceae}}<ref name="ДПЯ">{{кніга▼
|аўтар = [[Анатоль Іванавіч Кісялеўскі|Киселевский А. И.]]
|частка =
|загаловак = Латино-русско-белорусский ботанический словарь.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданне =
|месца = Минск
|выдавецтва = «Наука и техника»
|год = 1967
|том =
|старонкі = 52
|старонак = 160
|серыя =
|isbn =
|тыраж = 2350
▲'''Бук лясны́'''}}</ref>, або '''Бук еўрапе́йскі''' (''Fágus sylvática'') — вялікае [[Лістападныя расліны|лістападнае]] [[дрэва]], [[біялагічны від|від]] роду {{bt-bellat|Бук|Fagus}} [[Сямейства, біялогія|сямейства]] {{bt-bellat|Букавыя|Fagaceae}}<ref name="ДПЯ">{{кніга
|аўтар = Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.
|частка = Бук лесной, или европейский
Радок 42 ⟶ 59:
[[Арэал]] віду ахоплівае амаль усю [[Заходняя Еўропа|Заходнюю]] і частку [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]]. Бук еўрапейскі — найбольш распаўсюджаны від бука ў Еўропе. Акрамя яго, у Еўропе на невялікай тэрыторыі расце толькі {{bt-bellat||Fagus orientalis}}.
 
Бук лясны з'яўляеццаз’яўляецца важнай лесаўтваральнай [[Драўняная парода|пародай]] і характэрным кампанентам [[Шыракалістыя лясы|шыракалістых лясоў]]. Чыстыя букавыя лясы ўтвараюць асобную падзону, якая ў цяперашні час засталася ў асноўным у гарах. У далёкім мінулым букавыя лясы і лясы з перавагай бука займалі значна большую тэрыторыю, яны маюць патрэбу ў ахове, як і звязаныя з імі флора і фаўна. Бук еўрапейскі мае каштоўную [[драўніна|драўніну]], яго [[арэх|арэшкі]] выкарыстоўваюцца ў ежу і на корм свойскім жывёлам. Букавыя дрэвы дажываюць да 500 гадоў, і шматвекавыя дрэвы з'яўляюццаз’яўляюцца помнікамі прыроды, з імі звязана мноства легенд. Бук еўрапейскі выкарыстоўваецца ў {{нп4|Ландшафтны дызайн|ландшафтным дызайне|ru|Ландшафтный дизайн}}, многія культурныя формы бука еўрапейскага вырошчваюць у [[батанічны сад|батанічных садах]], [[парк]]ах і [[дэндрарый|дэндрарыях]] многіх краін свету.
 
== Назва ==
Радок 64 ⟶ 81:
|старонкі=425—423
|серыя=Summa culturologiae
|isbn=5824304106}}</ref>. А паколькі бук еўрапейскі з'яўляеццаз’яўляецца адзіным прадстаўніком роду на большай частцы тэрыторыі Еўропы, то можна сказаць, што гэты від даў назву ўсяму роду, а таксама і ўсяму сямейству.
 
У Францыі існуе мноства мясцовых назваў бука еўрапейскага: ''faon, faoug, fau, faug, faux, feux, fay, faye<ref>{{кніга
Радок 122 ⟶ 139:
|выдавецтва=|год=2004}}</ref>{{Стар.|180}}; шматвекавыя дрэвы да 3 м<ref>{{кніга|аўтар=Ullrich Bernd, Kühn Stefan, Kühn Uwe.|загаловак=Unsere 500 ältesten Bäume: Exklusiv aus dem Deutschen Baumarchiv|месца=München|выдавецтва=BLV Buchverlag GmbH & Co. KG|год=2009|isbn=978-3-8354-0376-5}}</ref>), яйкападобнай ці шырокацыліндрычнай, на вяршыне закругленай магутнай [[крона дрэва|кронай]] і больш-менш распасцёртымі, адносна тонкімі [[Галіна, батаніка|галінамі]]. Агульная архітэктура букавага дрэва, якое імкнецца выцягнуць сваю крону ў шырыню, вызначаецца шырокай формай яго ліставых пласцін<ref name="Кернер1">{{кніга|аўтар=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|загаловак=Жизнь растений|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1901_zhizn_rastenij_1.djvu|адказны=Пер. с 2-го, вновь перераб. и доп. нем. изд., с библиогр. указ. и ориг. дополнениями А. Генкеля и В. Траншеля, под. ред. засл. проф. {{нп4|Іван Парфенавіч Барадзін|И. П. Бородина|ru|Бородин, Иван Парфеньевич}}|месца=СПб.|выдавецтва=Типо-литография Издательского Т-ва «Просвещение»|год=[1899—1903]|том=I. — Форма и жизнь растений|старонак=776}}</ref>{{Стар.|718}}. Максімальная плошча кроны — 315 м²<ref name="УАА" />{{Стар.|180}}. У лесе ствол прамы і цыліндрычны, крона высока паднятая над зямлёй. Дрэва пачынае пладаносіць у 20—40 (30—50<ref name="ЖР" />) гадоў пры адзіночным стаянні і ў 60-80 гадоў у лесе, дае прырост да 350 гадоў<ref name="ЖР" />. Дажывае да 500<ref name="ЖР" /><ref name="КАИ2">{{кніга|аўтар=Колесников А. И.|загаловак=Декоративная дендрология|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kolesnikov1974_dekor_dendrol.djvu|выданне=2-е изд|месца=М.|выдавецтва=Лесная промышленность|год=1974|старонкі=492—495|старонак=704}}</ref> і нават да 930<ref name="УАА" />{{Стар.|180}} гадоў, але старыя дрэвы хварэюць {{нп4|грыбныя паразы драўніны|асяродкавай гнілатой|ru|Грибные поражения древесины}}. Па іншых дадзеных, лімітавы ўзрост бука ацэньваецца ў 300 гадоў<ref name="Кернер1" />{{Стар.|723}}.
 
Маладыя парасткі светла-карычневыя, з белаватымі {{нп4|Чачавічкі|чачавічкамі|ru|Чечевички}}, спачатку {{нп4|Трыхомы|апушаныя|ru|Трихомы}}, пазней голыя, характэрна каленчатыя. Галіны круглыя голыя, чырванавата-шэрыя, з ясна прыкметнымі чачавічкамі, асабліва на больш старых галінах. [[Кара, біялогія|Кара]] на маладых ствалах шаравата-бурая, на старых шэрая, часта з лускавінкамі, гладкая і тонкая, захоўваецца такой на працягу ўсяго жыцця, што з'яўляеццаз’яўляецца характэрнай прыкметай гэтага дрэва.
 
[[Жыццёвая форма раслін|Жыццёвая форма]] па {{нп4|Сістэма жыццёвых формаў Раўнкіера|сістэме Раўнкіера|ru|Система жизненных форм Раункиера}} — фанерафіт, падформа — аднастволавае дрэва. На паўночнай і высотнай мяжы арэала бук можа мець падформу [[куст]]а, што з'яўляеццаз’яўляецца яго прыстасоўвальнай рэакцыяй на экстрэмальныя ўмовы<ref>{{кніга|загаловак=Лесная энциклопедия в двух томах|частка=Жизненная форма|спасылка=http://forest.geoman.ru/forest/item/f00/s00/e0000314/index.shtml|месца=М.|адказны=Под ред. Воробьёва Г.&nbsp;И|выдавецтва=Сов. энциклопедия|год=1985}}</ref>.
 
Пасля пашкоджання ствала па розных прычынах, букавае дрэва можа прыняць падформу шматствольнага дрэва. Напрыклад, свойскія жывёлы, якія пасвяцца ў лесе ([[Авечка свойская|авечкі]], [[Каза свойская|козы]]) аб'ядаюцьаб’ядаюць у маладых дрэў бука канцы маладых [[парасткі|парасткаў]] разам з лісцем. Верхняя астатняя частка такога парастка засыхае ля месца раны, а ніжэй застаецца жывой. Нанесеная траўма стымулюе спячыя [[пупышка|пупышкі]], з якіх з'яўляюццаз’яўляюцца новыя, нават лепш растучыя парасткі. Новыя парасткі на наступны год могуць зноў падвергнуцца нападу жывёл. Калі гэта паўтараецца з года ў год, то такія дрэвы набываюць своеасаблівую форму росту, якая не дазваляе жывёлам далей аб'ядацьаб’ядаць іх. Галіны становяцца густымі, а канцы іх цвёрдымі і збліжанымі, і жывёлы не могуць пракрасціся праз створаную «крэпасць» да зялёнага лісця і маладых парасткаў<ref name="Кернер1" />{{Стар.|444—445}}. Часта з такіх аб'едзеныхаб’едзеных жывёламі маладых дрэўцаў фармуюцца шматствольныя магутныя дрэвы, званыя ў Германіі «пашавымі» букамі ({{lang-de|Weidbuche}} ці {{lang-de2|Hutbuche}}).
 
=== Каранёвая сістэма ===
{{Біяфота|Ua Uholka Dicke Buche mit Wurzelspinne.jpg|right|ш=270|Камлёвая частка з бачнымі павярхоўнымі каранямі. Вугольска-Шырокалужанскі масіў букавага лесу, Украіна|color=lightgreen}}
[[Корань расліны|Каранёвая сістэма]] магутная, але неглыбокая, без ясна выяўленага стрыжневага [[корань расліны|кораня]]<ref name="ЖР" /> (страта стрыжневага кораня адбываецца ў дваццацігадовым узросце<ref name="ЭЛХ1">{{кніга|загаловак=Энциклопедия лесного хозяйства: в 2 т|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/enc_les_hoz2006_1.djvu|месца=М.|выдавецтва=ВНИИЛМ|год=2004|том=1|старонкі=74—75|старонак=424|isbn=5-94-737-022-0}}</ref>), з бакавымі каранямі, якія бяруць пачатак коса ўглыб [[глеба|глебы]], і вялікай колькасцю паверхневых каранёў, якія нярэдка абгінаюць сустракаемыя камяні і зрастаюцца паміж сабой. Карані суседніх дрэў у лесе таксама часам зрастаюцца паміж сабой. Дробныя заканчэнні каранёў нярэдка накіраваныя ўверх і шчоткападобна галінуюцца ў пласце мёртвага подсцілу, утвараючы [[мікарыза|мікарызу]]. У старых дрэў часта моцна разрастаюцца каранёвыя лапы, з прычыны чаго ў [[камель|камлёвай]] частцы ствала з'яўляеццаз’яўляецца жалабковасць<ref name="ЖР" />. Парасткавае аднаўленне ад [[пень|пня]] адбываецца да ўзросту 30 (60) (20—50<ref name="ЭЛХ1" />) гадоў. Па іншых дадзеных, бук добра аднаўляецца пнёвым зараснікам пры дыяметры пня 10 см, але ўжо пры дыяметры 20 см пнёвае аднаўленне рэзка зніжаецца<ref name="ЖР" />. [[Каранёвыя атожылкі|Каранёвых атожылкаў]] не дае. Звілістая форма бука еўрапейскага ({{bt|Fagus sylvatica||f=tortuosa}}) можа размнажацца за кошт каранёвых атожылкаў<ref name="PGH">{{кніга|аўтар=Parent G. H.|загаловак=Les Hêtres tortillards, Fagus sylvatica L. var. tortuosa Pépin, de Lorraine, dans leur contexte européen|спасылка=http://ps.mnhn.lu/ferrantia/publications/ferrantia48.pdf|месца=Luxembourg|издательство=Musee National d'histoire naturelle|год=2006}}</ref>.
 
=== Пупышкі ===
Радок 138 ⟶ 155:
[[Ліст]]аразмяшчэнне чарговае, двухраднае, вугал паміж {{нп4|Артастыха|артастыхамі|ru|Ортостиха}} складае 180° ці 120°<ref name="Кернер1" />{{Стар.|406}}. [[Чарашок|Чарашкі]] {{нп4|Трыхомы|апушаныя|ru|Трихомы}}, (0,5) 0,8<ref name="ФСССР" />—1,0 (1,8) см даўжынёй. [[Лісце]] эліптычнае, шыроказавостранае да аснавання і да вяршыні, 4—10<ref name="ФлораУк"/> (15<ref name="ФСССР">{{ФлораСССР|аўтар=Вульф Е. В.|частка=Род 368. Fagus — Бук|том=5|стар=356—359}}</ref>) см даўжынёй, 2,5—7<ref name="ФлораУк"/> (10<ref name="ФСССР" />) см шырынёй, з перыстым жылкаваннем, з пяццю — васьмю<ref name="ЖР" /> парамі бакавых [[жылка|жылак]], па краі слабахвалістае і часам з рэдкімі невялікімі зубцамі, зверху цёмна-зялёнае і бліскучае, знізу святлей і са злёгку прыпаднятымі жылкамі, у маладосці шаўкавіста-апушанае, пазней голае і толькі па краі і жылках знізу прыціснута-апушанае.
 
Лісце парасткаў са спячых пупышак больш-менш ясна пільчатае<ref name="Кернер2" />{{Стар.|480}}. Лісты, якія толькі што распусціліся, ніколі не бываюць паралельнымі зямлі, а заўсёды стромыя. Гэта другі сродак абароны ад уздзеяння сонца. Шаўкавістае апушанае маладое лісце бука з'яўляеццаз’яўляецца трэцім сродкам абароны. Шаўкавістыя валасінкі ў бука сядзяць толькі па краях і бакавых жылках, а зялёная мякаць ліста зусім голая. Але паколькі зялёныя часткі ліста закладзены складкамі, а бакавыя жылкі моцна збліжаныя, то сядзячыя на іх валасінкі заходзяць на іншыя жылкі і ўсе паглыбленні зморшчыны аказваюцца пакрытыя імі. Валасінкі абараняюць тканку ліста ад сонца, пакуль яна не адужэе, а затым зморшчыны распраўляюцца, і ліст прымае з адвеснага гарызантальнае становішча. Пасля гэтага валасінкі губляюць значэнне, звычайна ападаюць або застаюцца ў скамечаным выглядзе па жылках<ref name="Кернер1" />{{Стар.|346}}.
 
{{нп4|Вусцеек|Вусцейкі|ru|Устьице}} размяшчаюцца толькі на ніжняй паверхні лісця са шчыльнасцю 340 пар/мм²<ref>{{кніга|аўтар=Lüttge Ulrich, Kluge Manfred, Bauer Gabriela.|назва=Botanique|pages=416}}</ref>. Максімальная удзельная шчыльнасць лісця ў дрэў сярэдняга ўзросту — {{s|875 мг/дм<sup>2</sup>}}. Гэты паказчык характарызуе інтэнсіўнасць [[фотасінтэз]]у расліны. У бука еўрапейскага ён не вельмі высокі, максімальны з драўняных раслін у [[Елка еўрапейская|елкі еўрапейскай]] — {{s|1201 мг/дм<sup>2</sup>}}<ref name="УАА" />{{Стар.|180}}.
Радок 147 ⟶ 164:
=== Суквецці і кветкі ===
 
Бук еўрапейскі — {{нп4|Раздзел палоў у кветкавых раслін|аднадомная|ru|Разделение полов у цветковых растений}} расліна з раздзельнаполымі [[кветка]]мі<ref name="ДПЯ"/>. [[Суквецце|Суквецці]] з'яўляюццаз’яўляюцца ў [[ліст|пазухах]] ніжніх лістоў. [[Тычынка]]выя кветкі ў [[суквецце|дыхазіяльных]] [[суквецце|галоўчатых]] суквеццях, якія звісаюць на доўгіх ножках; [[Кветка|калякветнік]] дробны, несамастойны, 2,5—5 мм даўжынёй, варонкападобна-званочкавы, з чатырох — пяці (сямі) лінейных ці лінейна-ланцэтных лісточкаў, зрослых унізе 1,5—2,5 мм даўжынёй<ref name="ФСССР" />, яны звычайна перавышаюць 1—2,25 мм даўжынёй<ref name="ФСССР" />, па краі звычайна з белымі валасінкамі; тычынкі ў ліку чатырох (дзесяці<ref name="ЖР" />) — пятнаццаці<ref name="ФлораУк" /> (дваццаці<ref name="ЖР" />), 3—8 (10) мм даўжынёй, 0,25—0,5 мм шырынёй<ref name="ФСССР" />, заканчваюцца на рознай вышыні, перавышаючы даўжыню калякветніка; маецца {{нп4|Рудыментарныя органы|рудыментарны|ru|Рудиментарные органы}} [[песцік]]<ref name="ФлораУк"/>; [[пылок|пылковыя зёрны]] вельмі буйныя, эліптычныя<ref name="Кернер2">{{кніга|аўтар=[[Антон Кернер|Проф. А. Кернер фон-Марилаун]].|загаловак=Жизнь растений|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1901_zhizn_rastenij_2.djvu|адказны=Пер. (с разрешения издателей оригинала) со 2-го вновь перераб. и доп. нем. изд., с библиогр. указ. и ориг. дополнениями А.&nbsp;Генкеля и В.&nbsp;Траншеля, под ред. засл. проф. И.&nbsp;П. Бородина|месца=СПб.|выдавецтва=Типо-литография Издательского Т-ва «Просвещение»|год=[1899—1903]|том=II. — История растений}}</ref>{{Стар.|92}}, з камернымі по́рамі і трыма вельмі вузкімі падоўжнымі<ref name="Кернер2" />{{Стар.|93}} бароздкамі. {{нп4|Ветраапыляльныя кветкі|Ветраапыляльная расліна|ru|Ветроопыляемые цветки}}. [[Пылок]] цяжкі і распаўсюджваецца на невялікую ў гарызантальным кірунку адлегласць. Бук ставіцца да квазірэгіянальных драўняных раслін, пылок якіх пераносіцца на адлегласць, якая вымяраецца кіламетрамі і дзясяткамі кіламетраў, у адрозненне ад рэгіянальных, пылок якіх пераносіцца на адлегласць, якая вымяраецца дзясяткамі і сотнямі кіламетраў<ref name="УАА" /><ref>{{кніга|аўтар=Гричук В. П.|загаловак=История флоры и растительности Русской равнины в плейстоцене|месца=М.|выдавецтва=Наука|год=1989}}</ref>{{Стар.|91}}.
 
Песцікавыя кветкі ў дзвюхкветкавым (у выніку [[Рэдукцыя, біялогія|рэдукцыі]] сярэдняй кветкі) дыхазіяльным суквецці, з 3-5-лопасцевым (6-лопасцевым<ref name="ЖР" />) калякветнікам, які зрастаецца з ніжняй трохгнёздавай [[завязь|завяззю]], якая мае па дзве {{нп4|семязародак|семяпупышкі|ru|Семязачаток}} ў кожным гняздзе, з трыма падоўжанымі валасістымі [[слупок|слупкамі]] і трохлопасцевымі [[лычык]]амі, сабраны па 2—3 (4) і акружаны чатырохлопасцевай абгорткай ([[плюска]]й), якая сядзіць на ножцы. Плюска мае форму скрыні<ref name="Кернер2" />{{Стар.|405}}, з чатырма ці трыма (у выпадку рэдукцыі двух кветак) створкамі, пакрыта звонку мяккімі шыпамі<ref name="Кернер2" />{{Стар.|405}} і пакрыта шылападобнымі лісточкамі 3—10 мм даўжынёй, да моманту паспявання пладоў разрастаецца і становіцца драўнянай. Ножка плюскі прыціснута-апушаная, 0,8-1,8 см даўжынёй. Квітнее ў красавіку — маі<ref name="ДПЯ"/>, адначасова з распусканнем лісця.
 
Зародкі мужчынскіх суквеццяў закладваюцца летам папярэдняга цвіцення года, зародкі жаночых — значна пазней. Вялікая колькасць зародкаў закладваецца пры працяглым сухім і цёплым надвор'інадвор’і. Для нармальнага фарміравання жаночых суквеццяў бук мае патрэбу ў нізкіх тэмпературах зімой (мінімум некалькі сотняў гадзін). Дыферэнцыяцыя суквеццяў адбываецца толькі вясной, пасля ўстанаўлення ўстойлівых станоўчых тэмператур<ref name="ЖР" />.
 
[[Меданосы|Меданос]] і [[Пярга|перганос]]<ref>{{кніга|загаловак=Растительные ресурсы СССР|частка=Цветковые растения, их химический состав, использование; семейства Magnoliaceae — Limoniaceae|спасылка= http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/rastit_resursy_sssr_1984_1.djvu|адказны=Под ред. Фёдорова Ал. А.|месца=Л.|выдавецтва=Наука|год=1984|старонкі=142—143}}</ref><ref name="Абрикосов">{{кніга|аўтар=Абрикосов Х. Н. и др.|частка=Бук|загаловак=Словарь-справочник пчеловода|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|адказны=Научн. редакторы: проф. Губин А. Ф. и др.; сост. Федосов Н. Ф.|месца=М.|выдавецтва=Сельхозгиз|год=1955|старонкі=36}}</ref>.
Радок 167 ⟶ 184:
{{Біяфота|Beech seedling 2.JPG|ш=250|right|Праростак бука|color=lightgreen}}
{{Біяфота|Siew fagus.jpg|ш=250|right|Сеянец бука|color=lightgreen}}
У натуральных умовах насенне прарастае ў сакавіку — красавіку, калі сярэднесутачная тэмпература стане 8—10&nbsp;°C<ref name="ЖР" />. Пры восеньскім пасеве ўсходы з'яўляюццаз’яўляюцца на наступны год рана вясной; пры вясновым — праз 3—6 тыдняў. У неспрыяльных для прарастання умовах насенне здольнае да змушанага спакою да другой вясны<ref name="УАА" />{{Стар.|197}}. {{нп4|Праростак|Сеянцы|ru|Проросток}} бука могуць прыжывацца ў лесе сярод суцэльнага травянога покрыва<ref name="УАА" />{{Стар.|197}}. Больш за тое, у першы год яны маюць патрэбу ў зацяненні, якое ёсць у натуральных умовах. Усходы маюць надземныя семядолі: супратыўныя, з месцамі, пупышкападобна-круглявыя, буйныя, 15—25 мм даўжынёй і 30—40 мм шырынёй, па краі хвалістыя, складкавыя, тоўстыя, з верхняга боку зялёныя, з ніжняга — белыя. Першаснае лісце авальна-яйкападобнае, на кароткіх хвосціках, па краі хваліста-выемкава-зубчастае, расніцавае<ref>{{кніга|аўтар=Чепик Ф. А.|загаловак=Определитель деревьев и кустарников: Учебное пособие для техникумов|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/chepik1985_opred_der_kust.djvu|месца=М.|выдавецтва=Агропромиздат|год=1985}}</ref>{{Стар.|159}}. Хутка развіваюць стрыжневы корань даўжынёй {{s|20—30 см}}<ref name="ЖР" />. У першы год сеянцы дасягаюць вышыні 10—20 см, выходзяць з травянога покрыва на пяты — шосты год<ref name="УАА" />{{Стар.|197}}. Спачатку растуць павольна, найбольш хутка ва ўзросце сарака-шасцідзесяці (васьмідзесяці<ref name="ЖР" />) гадоў, затым прырост адбываецца за кошт патаўшчэння ствала і развіцця кроны.
 
Насенне характарызуецца моцным экзагенным і глыбокім фізіялагічным {{нп4|эмбрыянальная дыяпаўза|спакоем|ru|Эмбриональная диапауза}}. Прарастанню насення бука перашкаджае фізіялагічны механізм тармажэння, нават пасля вызвалення ад абалонкі яны набываюць здольнасць прарастаць толькі пасля досыць працяглай {{нп4|Стратыфікацыя, батаніка|стратыфікаціі|ru|Стратификация (ботаника)}} пры тэмпературы 1-5&nbsp;°C (оптымум 3&nbsp;°C) на працягу 3-5 месяцаў. Аднак і пры стратыфікацыі прарастанне насення вельмі расцягнута. Прарастанню пазбаўленага каляплодніка насення і ізаляваных зародкаў спрыяе апрацоўка растворам {{нп4|гіберэліны|гіберолавай кіслаты|ru|Гиббереллины}} {{s|(100 мг/л)}}; слабей дзейнічае апрацоўка растворам {{нп4|Цытакініны|кінетына|ru|Цитокинины}} {{s|(100 мг/л)}} ці {{нп4|Тыямачавіна|тыямачавіны|ru|Тиомочевина}} {{s|(7,5 г/л)}}<ref>{{кніга|аўтар=Николаева М. Г., Разумова М. В, Гладкова В. Н.|загаловак=Справочник по проращиванию покоящихся семян|спасылка=http://flower.onego.ru/agro/seeds31.html|месца=Л.|выдавецтва=Наука, Лен. отд.|адказны=Отв. ред. Данилова М. Ф.|год=1985}}</ref>. Б. Сушка і А. Клучынска<ref>{{кніга|аўтар=Suszka В., Kluczynska A.|загаловак=Seedling emergence of stored beech (Fagus silvatica L.) seed chilled without medium at a controlled hydration level and pregerminated in cold-moist condition|месца=|выдавецтва=Arbor, kor.|год=1980|volume=25|pages=231—255}}</ref> рэкамендуюць пасля збору насення высушваць іх пры тэмпературы не вышэй 15—20&nbsp;°C, захоўваць на холадзе; стратыфікацыю праводзіць так: намочваць да вільготнасці 31 % на працягу 1,5—2,5 месяцаў да з'яўленняз’яўлення 10 % праросткаў, затым высейваць і вытрымліваць пры тэмпературы 3&nbsp;°C на працягу 0,5—1 месяца ва ўмовах высокай вільготнасці [[Субстрат, біялогія|субстрата]], пасля чаго прарошчваць пры тэмпературы 20&nbsp;°C.
 
== Распаўсюджанне і экалогія ==
Радок 228 ⟶ 245:
Па патрабаванням да глебы бук еўрапейскі {{нп4|мезатрофы|мезатроф|ru|Мезотрофы}}. [[Глеба|Глебы]] на раўнінах — бурыя лясныя, у гарах — [[дзёран|дзярнова]]-падзолістыя і [[Падзолістыя глебы|падзолістыя]], расце бук таксама на [[Кіслотнасць глебы|кіслых]] і {{нп4|вапнаванне глеб|вапнавых глебах|ru|Известкование почв}}, а таксама на [[Лёс, горная парода|лёсавых]] парабуразёмах, на схілах з дробным глебавым пластом маюць месца масавыя {{нп4|буралом|бураломы|ru|Бурелом}}. Бук выбірае больш сухія, вапнавыя глебы ў раёнах з вільготным прыморскім кліматам, як, напрыклад, на [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравах]]. У больш умераным клімаце для яго найбольш спрыяльныя бурыя лясныя глебы<ref>{{кніга|аўтар=Ярошенко П. Д.|загаловак=Геоботаника. Пособие для студентов педвузов|спасылка = http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/jaroshenko1969_geobotanika.djvu|месца=М.|выдавецтва=Просвещение|год=1969|старонкі=67|старонак=200}}</ref>. Бук не расце на застойных увільготненых і пераўвільготненых глебах, на лёгкіх [[пясок|пясчаных]] глебах і сухіх схілах.
{{Біяфота|Czosnek niedzwiedzi cm01.jpg|ш=250|right|Цвіценне [[чарамша|чарамшы]] ў прыродным рэзерваце «{{нп4|Прыродны рэзерват Букавае плато Эльблёнг|Букавае плато Эльблёнг|pl|Rezerwat przyrody Buki Wysoczyzny Elbląskiej}}», Польшча|color=lightgreen}}
Букавыя дрэвы, з'яўляючысяз’яўляючыся шырокалісцевымі, ствараюць цень, таму [[падлесак]] у іх звычайна адсутнічае, ці ж яго ўтвараюць толькі [[вечназялёныя расліны|вечназялёныя]] хмызнякі, такія як {{bt-bellat||Ilex aquifolium}}, {{bt-bellat|клякачка перыстая|Staphylea pinnata}}, {{bt-bellat||Euonymus nanus}} і {{bt-bellat|ціс ягадны|Taxus baccata}}, а ў травяным покрыве ў асноўным прысутнічаюць вясновыя [[эфемероіды]], прыстасаваныя да цвіцення і паспявання пладоў да поўнага распускання лісця дрэў і ў перыяд доўгага светлавога дня.
 
[[Грыбы]], якія растуць у букавых лясах, выконваюць першасную ролю пры раскладанні лістоты і галін, а таксама ўтварэнні [[Мікарыза|мікарызы]] з букавымі дрэвамі. Роля мікарызы ў жыцці бука вялікая, без яе бук не можа нармальна расці і развівацца. Мікарызныя грыбы выконваюць хімічную і механічную абарону каранёў ад [[бактэрыі|бактэрый]], паляпшаюць вода- і мінеральнае забеспячэнне дрэў. Буку ўласцівая эктамікарыза<ref name="autogenerated1">{{кніга|загаловак=Жизнь растений|частка=Часть 1. Цветковые растения. Двудольные: магнолииды, ранункулиды, гамамелидиды, кариофиллиды|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/zh_ras5-1.djvu|месца=М.|адказны=Под ред. Тахтаджяна А.&nbsp;Л.|выдавецтва=Просвещение|год=1980|том=5}}</ref>{{Стар.|16—17}}.
Радок 243 ⟶ 260:
У адрозненне ад лясоў іншых тыпаў, у букавым лесе, які мае невялікі [[Яруснасць расліннасці|падлесак і трававы ярус]], а значыць, нязначную колькасць [[ягада|ягад]], [[садавіна|садавіны]], травяністай расліннасці, птушкі і млекакормячыя знаходзяць мала расліннай ежы. Затое ў ім добра развіта ліставая падсцілка, якая стварае ўмовы для развіцця шматлікіх [[Беспазваночныя|бесхрыбтовых]], служачых ежай [[земнаводныя|земнаводным]], [[Млекакормячыя|сысунам]] і некаторым птушкам, напрыклад, [[Драздовыя|драздам]]<ref name="ЖивотСССР4" />{{Стар.|130}}.
 
Лісцем бука сілкуюцца [[вусень|вусені]] [[матылі|матылькоў]]. [[Лічынка|Лічынкі]] [[Жукі|жукоў]] сілкуюцца драўнінай аслабленых і адміраючых букавых дрэў. Яны дапаўняюць разбурэнне дрэў, якія гінуць, не з'яўляючысяз’яўляючыся iх шкоднікамі.
 
Насенне бука распаўсюджвае соня-палчок, [[сойка|сойкі]], млекакормячыя сямейства [[Мышыныя]] ({{bt-bellat|Мыш жаўтагорлая{{!}}жаўтагорлая|Apodemus flavicollis}} і {{bt-bellat|мыш лясная{{!}}лясная|Apodemus uralensis}} мышы, {{bt-bellat|палёўка рыжая{{!}}рыжая палёўка|Clethrionomys glareolus}}) і {{bt-bellat|вавёрка звычайная{{!}}вавёрка|Sciurus vulgaris}}. Яны робяць запасы, частка якіх застаецца нескарыстанай, а таксама губляюць арэшкі бука па дарозе да кладовак<ref name="УАА" />{{Стар.|201}}.
Радок 252 ⟶ 269:
{{main|Шкоднікі і хваробы бука еўрапейскага}}
{{Біяфота|Calliteara pudibunda Raupe Saarland 07.jpg|ш=250|left|Вусень {{bt-bellat||Calliteara pudibunda}} на лісці бука|color=lightgreen}}
Сярод {{нп4|Шкоднікі і хваробы бука еўрапейскага|мноства шкоднікаў бука еўрапейскага|ru|Вредители и болезни бука европейского}} адрозніваюць шкоднікаў, якія ядуць, шкілетуюць, мініруюць лісце, якія пашкоджваюць плады, якія шкодзяць сеянцам і маладой пораслі бука, а таксама караедаў, лубаедаў і схаванаствалавых шкоднікаў. Асноўнымі шкоднікамі з'яўляюццаз’яўляюцца насякомыя і грыбы, але значную шкоду букавым дрэвах наносяць таксама млекакормячыя і птушкі. Шкоднае ўздзеянне чалавечай жыццядзейнасці выклікае захворванні бука, якія могуць загубіць букавыя лясы на вялізнай плошчы.
 
=== Ахова букавых лясоў ===
Радок 300 ⟶ 317:
Букавыя дровы вельмі цэняцца, яны лічацца найлепшымі дровамі для [[камін]]а<ref name="sensag" />. З букавага попелу атрымліваюць {{нп4|Карбанат калію|паташ|ru|Карбонат калия}} і {{нп4|шчолак||ru|}}. Букавы попел вельмі шануецца ў вытворчасці шкла. З букавага попелу (поташу) з даданнем пяску атрымліваюць зялёнае шкло, якое яшчэ называюць «лясным». Акурат з гэтай прычыны вялікія ўчасткі букавых лясоў былі высечаныя, а букі, якія раслі ў іх, былі заменены елкамі, якія хутчэй растуць. Такія лясы ў Германіі называюць «шклянымі лясамі», «шклянымі ярамі» і «плавільнымі лясамі».
 
Драўніна бука, разам з бярозавай, з'яўляеццаз’яўляецца найбольш даступнай сыравінай у паўночным паўшар'іпаўшар’і пры вытворчасці паперы з цэлюлозы цвёрдых лісцяных парод<ref>{{артыкул|аўтар=Тимошевская И.|загаловак=От бумажников с любовью. Как делается бумага? Давайте определимся в терминах|спасылка=http://www.paperandlife.com/journal/a0007/articles21.html|выданне=Бумага и жизнь|тып=журнал|год=2000|нумар=3}}</ref> і найлепшай з драўніны шыракалистых парод<ref name="sensag" />.
 
Здараюцца вытворчыя атручванні людзей рэспіраторна-кантактнага характару пры апрацоўцы і хімічнай перапрацоўцы драўніны бука<ref>{{кніга|аўтар=Орлов Б. Н., Гелашвили Д. Б., Ибрагимов А. К.|загаловак=Ядовитые животные и растения СССР|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/orlov1990_yadov_zhiv_rast_sssr.djvu|месца=М.|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=139}}</ref>.
Радок 313 ⟶ 330:
Арэхі бука пасля адварвання выкарыстоўваюць на корм [[птушкі|птушцы]], {{нп4|буйная рагатая жывёла|буйной|ru|Крупный рогатый скот}} і {{нп4|дробная рагатая жывёла|дробнай|ru|Мелкий рогатый скот}} рагатай скаціне, на корм выкарыстоўваюць таксама маладыя галіны, асабліва пры {{нп4|сілас|сіласаванні|ru|Силос}}.
 
Лісцем бука, часцей за ўсё ўвосень, кормяць свойскую жывёлу.
 
=== Выкарыстанне ў медыцыне і касметыцы ===
Радок 332 ⟶ 349:
У Заходняй Еўропе бук еўрапейскі і яго культурныя формы шырока выкарыстоўваюцца ў ландшафтным дызайне. {{нп4|Парк Мансуры||fr|Parc Montsouris}} ў [[Горад Парыж|Парыжы]] вядомы сваімі ніцымі букамі вакол цэнтральнага возера<ref>{{cite web|url=http://ourflo.ucoz.ru/publ/78-1-0-493|title=Парк Монсори|date=2008-11-28|work=Наши цветы — всё о комнатных и садовых растениях|publisher=Наши цветы|accessdate=2011-01-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rGqFp66|archivedate=2012-03-02}}</ref>, ёсць цудоўны экземпляр гэтай формы бука і ў [[Гайд-парк]]у.
 
У маёнтку [[Іван Сяргеевіч Тургенеў|І. С. Тургенева]] «Ясені» ў Францыі захаваўся ніцы бук, пасаджаны пісьменнікам перад вілай [[Паліна Віярдо-Гарсія|П. Вірдо]]<ref>{{артыкул|аўтар=Артамонов В.|загаловак=Бук|спасылка=http://n-t.ru/nj/nz/1988/0707.htm|выданне=Наука и жизнь|тып=часопіс|год=1988|нумар=7}}</ref>. У {{нп4|парк Мускау|знакамітым парку|ru|Парк Мускау}} князя {{нп4|Герман фон Пюклер-Мускау|Пюклера-Мускау|ru|Пюклер-Мускау, Герман фон}} ў {{нп4|Горад Бад-Мускау|Бад-Мускау|ru|Бад-Мускау}} горны ўчастак засаджаны букам еўрапейскім<ref>{{cite web|url=http://www.vashsad.ua/landscape-design/styles/articles/show/7224/|title=Парк Мускау — самый крупный английский парк в Центральной Европе|author=Леся Васько.|date=2009-12-09|work=vashsad.ua|publisher=Ваш Сад|accessdate=2011-01-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rGsGHHR|archivedate=2012-03-02}}</ref>. У {{нп4|Валуарскія сады|Валуарскіх садах|fr|Jardins de Valloires}} у Францыі, у «вар'яцкімвар’яцкім» садзе знайшлося месца звілістай форме бука з лесу Вярзі<ref>{{cite web
| url = http://gardener.ru/gap/garden_guide/page331.php?id=1427
| title = Jardins de Valloires (Сады Валлор)
Радок 340 ⟶ 357:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/65rGtjLhE
| archivedate = 2012-03-02
}}</ref>. Асабліва папулярныя ў Заходняй Еўропе ў пачатку XX стагоддзя былі «габеленавыя» жывыя загарадзі, складзеныя з залацістых, зялёных, шызых і бронзавых карлікавых форм бука. Вядомая сваімі 8-метровымі букавымі жывымі дрэвамі, якія служылі для абароны ад ветру, вёска {{нп4|Айхершайд||de|Eicherscheid_(Simmerath)}}<ref>{{cite web|url=http://www.eicherscheid.de/eicherscheid/ort.php|title=Unser Ort stellt sich vor|work=eicherscheid.de|publisher=Eicherscheid|accessdate=2011-01-17|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rGvi9RV|archivedate=2012-03-02}}</ref> на захадзе [[Германія|Германіі]]. Характэрная і {{нп4|Міклюрскі жываплот||en|Meikleour Beech Hedges}}, які знаходзіцца ў ваколіцах {{нп4|Міклюр, Шатландыя|Міклюра|en|Meikleour}} ў [[Шатландыя|Шатландыі]], вышынёй 30 м і даўжынёй 530 м. Яго занеслі ў [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігу рэкордаў Гінэса]] як найвышэйшы і самы доўгі жываплот свету. Букавыя дрэвы ў ім былі пасаджаныя ў 1745 годзе, іх стрыгуць кожныя дзесяць гадоў<ref>{{cite web|url=http://www.perthshirebigtreecountry.co.uk/index.asp?pg=31|title=Meikleour Beech Hedge|work=perthshirebigtreecountry.co.uk|publisher=Big Tree Country|accessdate=2011-02-20|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rGwKCJQ|archivedate=2012-03-02}}</ref>. Упрыгожваннем {{нп4|Каралеўскі батанічны сад Эдынбурга|Каралеўскага батанічнага саду ў Эдынбургу|ru|Королевский ботанический сад Эдинбурга}} з'яўляеццаз’яўляецца травяністы бардзюр даўжынёй 165 м, які эфектна выглядае на фоне жываплота з бука. Гэтая загарадзь складаецца са 150 дрэў узростам большым за 100 гадоў<ref>{{cite web|url=http://www.beautygarden.ru/sady-i-parki-mira/angliya-shotlandiya/korolevskiy-botanicheskiy-sad-edinburga|title=Королевский ботанический сад Эдинбурга. Royal Botanic Garden Edinburgh (Великобритания, Шотландия, Эдинбург)|work=beautygarden.ru|publisher=Прекрасный сад|accessdate=2011-04-09|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rGwqsuw|archivedate=2012-03-02}}</ref>. Букавыя прысады ў лесе {{нп4|Лес Сэвернэйк|Сэвернэйк|en|Savernake Forest}} занесеныя ў Кнігу рэкордаў Гінеса як самая доўгая алея ў Вялікабрытаніі. Яе заклалі ў канцы 1790-х гадоў, даўжыня яе больш за 6,6 кіламетраў<ref>{{cite web
| url = http://www.savernakeestate.co.uk/
| title = Savernake Estate
Радок 349 ⟶ 366:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/65rHBagh9
| archivedate = 2012-03-02
}}</ref>. Вядомая алея з букаў звілістай формы ў горадзе {{нп4|Горад Бад-Нендорф|Бад-Нендорфе|ru|Бад-Нендорф}} ў Германіі, яе складаюць амаль 100 дрэў, {{дроб|2|3}} з якіх з'явілісяз’явіліся з каранёвых атожылкаў<ref>{{cite web|url=http://www.suentelbuche.info/suntelbuche.html |title=Suntelbuche|work=suentelbuche.info|publisher=Suntelbuche|accessdate=2011-04-19|lang=de|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHCGeum|archivedate=2012-03-02}}</ref>.
 
=== Культурныя сарты і формы ===
Радок 373 ⟶ 390:
Букавыя лясы і лясы з удзелам бука ў сваім першапачатковым выглядзе захаваліся на нязначнай плошчы. Часта бук еўрапейскі фармуе лясы, якія ўтвараюцца пасля ўмяшання чалавека. Фарміраванне шыракалістых лясоў натуральным шляхам адбываецца пасля шматразовых высечак лесу без моцных парушэнняў глебавага покрыва<ref name="УАА" />{{Стар.|314—315}}. Дзякуючы сваёй ценявынослівасці і канкурэнтаздольнасці бук здольны нармальна аднаўляцца як у полідамінантных лясах, так і ў бучынах<ref name="УАА"/>{{Стар.|242}}. Пасля {{нп4|выбарачная рубка|выбарачных|ru|Выборочная рубка}} і прыісковых высечак, якія выкарыстоўвалі ў працэсе лесанарыхтовак з X—XII стагоддзяў да сярэдзіны XIX стагоддзя ў ялова-піхтава-букавых лясах Карпат, адбывалася зарастанне ўтвораных вокнаў букам — як насенным, так і вегетатыўным шляхам. Пазіцыі елкі і піхты слабелі, яны цалкам выпадалі з [[дрэвастой|дрэвастою]], памяншаўся відавы склад кустоў і траў за кошт выпадзення святлалюбных відаў. Пасля выкарыстаных за апошнія 100—150 гадоў суцэльна-лесасечных высечак утварыліся высечкі, якія засаджвалі, наадварот, елкай і піхтай<ref name="УАА"/>{{Стар.|109—110}}.
 
У Германіі пасля бескантрольнага выкарыстання лясоў і ўзніклай небяспекі дэфіцыту дзелавой і паліўнай драўніны ў XIX стагоддзі прыйшлі да сістэмы рацыянальнага вядзення лясной гаспадаркі, у якой асноўнай задачай было доўгае выманне з лясоў найбольшай карысці. З'явіласяЗ’явілася практыка вырошчвання высокастваловых лясоў, у якіх аднаўленне лесу выраблялася натуральным, насенным шляхам. Высякаліся дрэвы, якія дасягнулі 100-200-гадовага ўзросту, а падрост, які з'яўляўсяз’яўляўся, прарэжваўся. Пры гэтым дуб, як больш святлалюбная парода, знік з дрэвастою, і з'явілісяз’явіліся чыстыя букавыя лясы, якія часта прымаюць за натуральныя<ref>{{кніга|аўтар=Вальтер Г.|загаловак=Общая геоботаника|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/valter1982_obschaja_geobotanika.djvu|месца=М.|выдавецтва=Мир|год=1982|старонкі=80—82|старонак=264}}</ref>. У некаторых абласцях Германіі, напрыклад, у зямлі [[Рэйнланд-Пфальц]], на працягу некалькіх дзесяткаў гадоў, пачынаючы з дваццатых гадоў XX стагоддзя, высаджваюць саджанцы бука ў лясах, якія складаюцца з елкі звычайнай, [[Дугласія|псеўдатсугі]] і хвоі.
 
У некаторых краінах пасадкі бука еўрапейскага выкарыстоўваюць у лесапарках для паляпшэння [[Геаграфічны ландшафт|ландшафту]]. Прыкладам можа служыць лес Севернэйк у Вялікабрытаніі. У мінулым у некаторых краінах Еўропы букі, нароўні з іншымі дрэвамі, высаджвалі на межах зямельных уладанняў.
Радок 462 ⟶ 479:
== Палеабатанічныя звесткі ==
{{Біяфота|Fagus sylvatica pliocenica MHNT.PAL.VEG.2002.31.jpg|ш=250|left|Адбітак ліста бука еўрапейскага у {{нп4|Пліяцэн|пліяцэнавых|ru|Плиоцен}} адкладах, [[Дэпартамент Канталь|Канталь]], Францыя|color=lightgreen}}
У [[міяцэн]]авых адкладах [[Заходняя Сібір|Заходняй Сібіры]] сустракаюцца [[плюска|плюскі]] віду {{btname|Fagus decurrens|C.Reid et E.Reid (1915)}}<ref name="meller">{{кніга|аўтар=Meller Barbara, Denk Vienna and Thomas.|загаловак=The 10th Plant Taphonomy Meeting|частка=Beech cupules from beach deposits and the problem of fossil ''Fagus'' species|спасылка=http://www.equisetites.de/tapho/leeds.html#meller|месца=Stockholm|год=1999}}</ref>, вельмі блізкага буку еўрапейскаму і яшчэ больш блізкага {{bt-bellat||Fagus orientalis}}<ref name="КАН">{{кніга|аўтар={{нп4|Афрыкан Мікалаевіч Крыштафовіч|Криштофович А. Н.|ru|Криштофович, Африкан Николаевич}}|загаловак=Палеоботаника|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/krishtofovich1957_paleobotanika.djvu|месца=Л.|выдавецтва=Гостоптехиздат|год=1957}}</ref>{{Стар.|383}}. Рэшткі бука еўрапейскага былі знойдзены ў {{нп4|пліяцэн|постпліяцэнавых|ru|Плиоцен}} адкладах [[Волжска-Данскі фларыстычны раён|Волжска-Данскога раёна]] (горад [[Горад Чакалін|Чакалін]]) і [[Перадкаўказзе|Перадкаўказзя]] (гара [[Гара Машук|Машук]])<ref name="ФСССР" />. У [[Англія|Англіі]] бук еўрапейскі з'явіўсяз’явіўся пазней, за 2000 год да наступу [[ледніковы перыяд|ледніковага перыяду]] і ўтварэння праліва [[Праліў Ла-Манш|Ла-Манш]]. Магчыма, ён быў занесены туды чалавекам [[каменны век|каменнага веку]]<ref name="sensag" /><ref>{{cite web|url=http://www.forestry.gov.uk/forestry/infd-6zpgub|title=The story of our native trees|work=forestry.gov.uk|publisher=Forestry Comission — Westonbirt National Arboretum|accessdate=2011-05-05|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHF7Hbt|archivedate=2012-03-02}}</ref>. У Скандынавію бук пракраўся з поўдня ў канцы каменнага і пачатку бронзавага веку, значна пазней елі. Пранікненне елі і бука ў Скандынавію характарызуе апошні, яшчэ не скончаны этап у развіцці яе расліннасці.
 
У сярэдзіне [[Трацічны перыяд|трацічнага перыяду]] [[тургайская флора]], у склад якой уваходзілі лістападныя дрэвы, у тым ліку і бук, займала большую частку Еўразіі. Згодна з [[Тэорыя Гуда|тэорыяй распаўсюджвання раслін Гуда]], [[ледніковы перыяд]] выклікаў зрушэнні арэала тургайскай флоры да поўдня. Але і ў гэты час астравы лясных масіваў захоўваліся ў Еўропе, пры адступленні льдоў яны адразу ж пачыналі распаўсюджвацца. Нават у перыяд максімальнага зледзянення заставаліся ўчасткі з букам, напрыклад, у Чэхіі<ref name="КАН" />{{Стар.|561}}. У {{нп4|Міндэль-рыскае межледавікоўе|Міндэль-рыскі час|es|Interglaciar Mindel-Riss}} на поўначы [[Усходне-Еўрапейская раўніна|Рускай раўніны]] існаваў [[Мяшаныя лясы|змешаны лес]], у склад якога ўваходзіў бук.
 
Арэал бука ў [[галацэн]]е ўключаў басейны [[Рака Заходняя Дзвіна|Заходняй Дзвіны]] і [[Рака Прыпяць|Прыпяці]], паўднёва-заходняе Прыільменне і вярхоўі [[Рака Ака|Акі]]. У сярэднім галацэне пылок бука знойдзены ў [[Прыбалтыка|Прыбалтыцы]], Беларусі і басейне [[Рака Дон|Дона]]. У познім галацэне рэшткі бука выяўленыя ў заходняй частцы [[Усходне-Еўрапейская раўніна|Рускай раўніны]], [[Сярэдняруская нізіна|Сярэднярускай]] і [[Прыволжская нізіна|Прыволжскай]] нізінах<ref name="УАА" />{{Стар.|120—121}}. Ён быў знойдзены ля возера {{нп4|Возера Паліста|Паліста|ru|Полисто}} ў {{нп4|Бежаніцкі раён|Бежаніцкім раёне|ru|Бежаницкий район}}, ля [[Горад Віцебск|Віцебска]] і [[Горад Бабруйск|Бабруйска]] ў Ясенскім балоце. Клімат у галацэне неаднаразова мяняўся. Пры пацяпленні адбывалася пашырэнне зоны лясоў, а пры пахаладанні — яе скарачэнне. Найбольш спрыяльныя ўмовы для лясной расліннасці склаліся ў атлантычны перыяд. Некаторыя навукоўцы лічаць, што ў гэты час шыракалістыя віды ў складзе змешаных лясоў распаўсюджваліся на 500—600 км далей на поўнач і паўночны ўсход у параўнанні з іх сучасным становішчам. Прыхільнікі гэтых тэорый не ўлічваюць здольнасці драўняных парод да распаўсюджвання на вялікія адлегласці. Так, буку на пераадоленне адлегласці ў 100 км патрабуецца 10-25 тысяч гадоў. Хутчэй за ўсё бук еўрапейскі заўсёды прысутнічаў на тэрыторыі сучаснага свайго арэала ў прытулках<ref name="УАА" />{{Стар.|137}}. Такія прытулкі былі на поўначы Іспаніі, у Міжземнамор'іМіжземнамор’і і паўднёвай Францыі<ref>{{артыкул|мова=en|аўтар=Magri D.|загаловак=Patterns of post-glacial spread and the extent of glacial refugia of European beech (Fagus sylvatica)|выданне=Journal of Biogeography|тып=часопіс|год=2008|нумар=35|pages=450—463}}</ref>. Найбольш паўночныя з прытулкаў бука еўрапейскага знаходзіліся на паўднёва-ўсходняй ўскраіне Альпаў ў Славеніі, або [[Істрыя|Істрыі]]<ref name="MD">{{артыкул|мова=en|аўтар=Magri D. et al.|загаловак=A new scenario for the Quaternary history of European beech populations: paleobotanical evidence und genetic consequences|выданне=New Phitol.|тып=журнал|год=2006|нумар=171|pages=199—221}}</ref>. Самы паўночны прытулак быў асноўным у распаўсюдзе бука на поўнач па ўсёй Цэнтральнай Еўропе, а таксама на захад<ref name="MD" /> і на паўднёвы ўсход Грэцыі<ref>{{артыкул|мова=en|аўтар=Hatziskakis S. et al.|загаловак=High chloroplast haplotype diversity in Greek populations of Beech (Fagus sylvatica)|выданне=Plant Biology|тып=часопіс|год=2009|нумар=11|pages=425—433}}</ref>. Са сваіх сховішчаў у Цэнтральнай Еўропе бук раней за ўсё з'явіўсяз’явіўся ў Швейцарыі (у канцы барэальнай або ў атлантычнай фазе), затым у Баварыі і ў басейне ракі [[Рака Вісла|Віслы]]<ref name="КАН" />{{Стар.|565}}. Паводле іншых звестак, бук з'явіўсяз’явіўся ў Швецыі, Германіі і Польшчы ў суббарэальную фазу<ref name="БНА">{{кніга|аўтар=Буш Н. А.|загаловак=Ботанико-географический очерк Европейской части СССР и Кавказа|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/bush1936_bot_geogr_ocherk.djvu |месца=М.-Л.|выдавецтва=Издательство Академии Наук СССР|год=1936}}</ref>{{Стар.|85}}. Дадзеныя пылковага аналізу сведчаць пра пасляледавіковае распаўсюджанне бука на поўнач з Балканскага паўвострава ўздоўж Альпаў. Найбольшага распаўсюджвання ён дасягнуў у Цэнтральнай Еўропе да канца [[Бронзавы век|бронзавага веку]], прыкладна за 800 гадоў да нашай эры. Да канца XVIII стагоддзя бук захоўваўся ў нязначнай колькасці на [[Валдайскае ўзвышша|Валдаі]]<ref>{{кніга|аўтар=[[Самуіл Готліб Гмелін|Гмелин С. Г.]]|загаловак=Путешествие по России для исследования трёх царств природы естества|частка=Часть первая. Путешествие из Санкт-Петербурга до Черкасска, Главного города Донских казаков в 1768 и 1769 годах|месца=СПб.|год=1771|старонкі=272}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=[[Петэр Сімон Палас|Паллас П. С.]]|загаловак=Путешествие по разным местам Российского государства|частка=Часть 1|месца=СПб.|год=1773|старонкі=117}}</ref>. [[Уладзіслаў Шафер|У. Шафер]], правёўшы аналіз раслін розных рэгіёнаў Карпат, выявіў нямала відаў, уласцівых букавым і букава-піхтавым фармацыям ляснога пояса (600—1250 м над узроўнем мора), якія сустракаюцца распылена на прылеглых раўнінных тэрыторыях. Многія з гэтых раслін ставяцца да «частковых рэліктаў», першая хваля міграцыі гэтых відаў была цесна звязана з распаўсюджваннем бука і піхты ў {{нп4|Кліматычны оптымум|атлантычную фазу|ru|Климатический оптимум}}<ref>{{артыкул|мова=pl|аўтар=Szafer.|загаловак=Element gorski we florze nizn polskiego|месца=Krakov|выданне=Rozpr. Wydz. mat-przyrodn. Polsk. Acad. Umiejent.|тып=часопіс|год=1930|нумар=3}}</ref>. Па сучасных дадзеных, існуе нямала доказаў таго, што зусім нядаўна, гэта значыць 600—800 або 1000 гадоў таму букавыя лясы сустракаліся па ўсяму Прыдняпроўскаму ўзвышшу аж да сярэдняга цячэння Дняпра<ref>{{артыкул|мова=uk|аўтар={{нп4|Васіль Іванавіч Белавус|Білоус В. І.|uk|Білоус Василь Іванович}}|загаловак=Поширення лісового бука на Україні в минулому|месца=К.|выданне=Вісник с.-г. науки|тып=часопіс|год=1962|нумар=2|старонкі=80—82}}</ref>. Некаторыя ўскосныя дадзеныя, напрыклад, брукаванне маставых ў [[Горад Вялікі Ноўгарад|Ноўгарадзе]] ў XII стагоддзі дошчачкамі з бука, дазваляюць выказаць здагадку, што лясы з удзелам бука на захадзе Рускай раўніны захоўваліся да канца [[жалезны век|жалезнага веку]]<ref name="УАА" />{{Стар.|161}}.
 
Сярод усіх еўразійскіх відаў роду бук еўрапейскі лічыцца самым маладым<ref>{{кніга|аўтар=Lämmermayr L.|загаловак=Die Entwiklung der Buchenassoziation seit dem Tertiär|частка=Fedde Repert sp. nov. Beihefte|месца=Dahlem|год=1923}}</ref>. Пра гэта сведчыць і найменшая колькасць жылак на яго лісці, што лічыцца больш маладой {{нп4|Марфалогія раслін|марфалагічнай|ru|Морфология растений}} прыкметай<ref name="КЮД">{{кніга|аўтар={{нп4|Юрый Дзмітрыевіч Кляопаў|Клеопов Ю. Д.|ru|Клеопов, Юрий Дмитриевич}}|загаловак=Анализ флоры широколиственных лесов европейской части СССР|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kleopov1990_analiz_fl_shirokol_lesov.djvu|месца=Киев|выдавецтва=Наукова думка|год=1990}}</ref>{{Стар.|274}}. Існуе меркаванне пра паходжанне бука еўрапейскага ад бука ўсходняга, які з'яўляеццаз’яўляецца рэліктам трацічнай флоры.
 
== Бук у культуры ==
Радок 477 ⟶ 494:
=== Вядомыя дрэвы ===
{{Біяфота|Stifters beech.JPG|ш=250|left|Рэшткі ствала «Шціфтарава бука» ў маі 2007 года|color=lightgreen}}
У Чэхіі ў 1985 годзе [[Помнікі прыроды|помнікам прыроды]] абвешчаны двухсотгадовы бук, які расце ў горадзе {{нп4|Горад Ракіцані|Ракіцані|ru|Рокицани}}. Пры вымярэнні 1998 г. ён дасягаў вышыні 32 м, а акружнасць ствала складала 4,28 м. Увесну 2003 года ён моцна пацярпеў ад ветру, а ў 2009 годзе абламілася яго апошняя трохметровая галіна. Узрост «{{нп4|Каменагорскі бук|Каменагорскага бука|cs|Kamenohorský buk}}» ацэньваецца таксама ў 200 гадоў, яго вышыня 18,5 м, акружнасць ствала 4,62 м, дыяметр кроны 16 м, ствол камкаваты і полы ўнутры. Заслугоўвае ўвагі і «{{нп4|Асялецкі бук||cs|Buk v Oselcích}}», які расце ў ваколіцах сяла {{нп4|Сяло Асялец|Асялец|cs|Oselce}}. Яго ствол складаецца з некалькіх зрослых ствалоў і мае акружнасць 5,97 м. Дрэва дасягае вышыні 32 м і надзелены, паводле павер'яўпавер’яў, моцнай энергіяй. Найбуйнейшым букам у Чэхіі быў да гібелі «{{нп4|Гаракаў бук||cs|Horákův buk}}», ці «Гаракаўскі бук», ці «Вялікі бук», ці «Бук князя {{нп4|Род Кінскіх|Кінскі|ru|Кинские}}». Ён быў узяты пад ахову яшчэ ў XIX стагоддзі графам Ёзэфам Кінскі, які выкупiў яго ў мясцовага фермера. У 1993 годзе вышыня гэтага бука складала 37 м, акружнасць ствала — 7,5 м<ref>{{cite web|url=http://drusop.nature.cz/ost/chrobjekty/pstromy/index.php?frame&SHOW_ONE=1&ID=8237|title=Horákův buk|work=drusop.nature.cz|publisher=Registr památných stromů AOPK ČR|accessdate=2011-03-22|lang=cs|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHFoZCN|archivedate=2012-03-02}}</ref>. Яго ўзрост ацэньваўся ў 1940 годзе ў 350—400 гадоў. Загінуў і «Пагранічны бук» у Чынаўцы, былы вядомы помнік прыроды. Гэты бук ставіцца да дрэў, высаджаных у якасці мяжы паміж Чэхіяй і Германіяй. Вядома, што «{{нп4|Пагранічны бук||cs|Hraniční buk (Cínovec)}}» быў высаджаны ў 1537 годзе і канчаткова загінуў у 70-х гадах XX стагоддзя. Па словах аднаго з мясцовых жыхароў, пад гэтым букам адпачываў [[Напалеон I Банапарт|Напалеон Банапарт]] перад адным з апошніх баёў<ref>{{cite web|url=http://www.cinovec.estranky.cz/clanky/povesti-historky.html|title=Pověst o hraničním buku|work=cinovec.estranky.cz|publisher=Cínovec v Krušných horách|accessdate=2011-03-22|lang=cs|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHGIDZa|archivedate=2012-03-02}}</ref>. «Пагранічны бук» быў сведкам двух паездак імператара [[Іосіф II Габсбург|Іосіфа II]] у [[Рудныя горы]] (1766 і 1779 гады), падарожжа [[Іаган Вольфганг фон Гётэ|Гётэ]] з [[Горад Цепліцы|Цепліцаў]] у 1813 годзе, уварвання гітлераўскай арміі ў час [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]], а таксама [[Савецкая армія|Савецкай арміарміі]]і ў 1968 годзе<ref>{{cite web|url=http://www.zinnwald-im-erzgebirge.de/zinnwalder-grenzbuche-geschichte|title=Zur Geschichte der Zinnwalder Grenzbuche|work=ezv-zinnwald.de|publisher=Zinnwald-Georgenfeld|accessdate=2011-03-22|lang=cs}}</ref>.
 
Вядомы трохсотгадовы «{{нп4|Шціфтараў бук||cs|Stifterův buk}}» з ваколіц горада {{нп4|Горад Гарні Плана|Гарні Плана|cs|Horní Planá}}, радзімы пісьменніка {{нп4|Адальберт Шціфтар|Адальберта Шціфтара|ru|Штифтер, Адальберт}}, пад кронай якога пісьменнік любіў сядзець. Бук быў пашкоджаны бурай ў 1979 годзе, але існаваў да 1994 года. Захаваўся яго павалены ствол. Ён быў вышынёй 17 м, акружнасць яго ствала дасягала 5,7 м, шырыня кроны была 21 м
Радок 483 ⟶ 500:
«{{нп4|Дзядуля Бук||pl|Buk Dziadek}}», ці «Бук Альфонс» — помнік прыроды ў {{нп4|Астшашуўскі павет|Астшашуўскім павеце|ru|Остшешувский повят}} [[Велікапольскае ваяводства|Велікапольскага ваяводства]] Польшчы, вышынёй 27 м, акружнасць ствала на вышыні 1,3 м — 6,7 м<ref>{{cite web|url=http://dzieci.erys.pl/lesnoteka/najgrubsze_drzewa/buk|title=Buk pospolity|work=dzieci.erys.pl|publisher=Leśny Wortal Edukacyjny|accessdate=2011-03-17|lang=pl|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHHpMxg|archivedate=2012-03-02}}</ref>. Гэта бук з самым тоўстым ствалом на тэрыторыі Польшчы. У вёсцы {{нп4|Свяркляны-Горне||pl|Świerklany Górne}} гміны [[Гміна Свяркляны|Свяркляны]] {{нп4|Рыбніцкі павет|Рыбніцкага павета|ru|Рыбницкий повят}} [[Сілезскае ваяводства|Сілезскага ваяводства]] знаходзіцца «Бук Сабескага», звязаны з імем польскага палкаводца XVII стагоддзя [[Ян Сабескі|Яна III Сабескага]].
 
Самы вялікі бук ў Бельгіі — «{{нп4|Блажэнны Гесэ||fr|Bonnerue (Houffalize)}}»  — знаходзіцца ў вёсцы {{нп4|Мабомпрэ||fr|Mabompré}} ў камуне {{нп4|Уфаліз||ru|Уффализ}}. Акружнасць яго ствала ў 1,5 м ад зямлі 8 м.
 
У Нідэрландах асобнікі еўрапейскіх букаў з'яўляюццаз’яўляюцца самымі высокімі з шыракалістых дрэў. Да 2005 года гэта былі букі на тэрыторыі замка {{нп4|Замак Мідахтэн|Мідахтэн|nl|Kasteel Middachten}} паблізу [[Горад Арнем|Арнема]], пасаджаныя ў 1873 годзе, якія дасягалі вышыні больш за 44 м, а самыя высокія з іх — 46 м і 48,5 м. Яны былі высечаныя ў лістападзе 2005 года. Цяпер самымі высокімі шырокалісцевымі дрэвамі з'яўляюццаз’яўляюцца букі, якія растуць у гэтым жа раёне, вышынёй 41 м<ref>{{cite web|url=http://bomeninfo.nl/tall%20trees.htm|title=Tall Trees|work=bomeninfo.nl|accessdate=2011-02-12|lang=en}}</ref>.
 
У Іспаніі ў правінцыі {{нп4|Правінцыя Леон|Леон|ru|Леон (провинция)}} самы вялікі бук мае дыяметр ствала 6,32 м, яго ўзрост ацэньваецца ў 500 гадоў<ref name="elmundo" />.
Радок 518 ⟶ 535:
* На [[Львоўская вобласць|Львоўшчыне]] лічыцца, што кожнае дрэва любіць сваю зямлю: хвоя лепш расце на пяску, дуб — на горнай зямлі, бук — любіць камень<ref name="БВЕ" />.
* З часоў кельцкіх вераванняў на зямлі старажытных [[саксы|саксаў]], якія даўжэй іншых прытрымліваліся [[Язычніцтва|паганскіх]] звычаяў, захаваўся звычай падчас свята вясны, які да цяперашняга часу зліўся з хрысціянскім святам [[Вялікдзень|Вялікадня]], запальваць агні на пагорках і гарах, а таксама рабіць паходні з маладых галінак бука. З імі ў руках здзяйснялі цэлыя працэсіі<ref>{{кніга|аўтар=Иванов К. А.|загаловак=Многоликое средневековье|выданне=2-е изд|месца=М.|выдавецтва=Алетейа|год=2001|старонак=425|серыя=Vita memoriae|isbn=5-89321-075-1}}</ref>.
* Бук у лесе ля вёскі {{нп4|Дамрэмі||ru|Домреми}} ў Францыі вядомы са старажытных часоў як аб'ектаб’ект пакланення вясковых жыхароў, а таксама звязаны з імем [[Жанна д'Арк|Жанны д'Аркд’Арк]]. Яго называлі «Дрэвам Дамы» ({{lang-fr|abre des Dames}} ад слова на дыялекце Латырынгіі abre={{lang-fr|arbre}} і {{lang-fr2|Dames}}), ці «Прыгажосцю мая» ({{lang-fr2|Le Beau Mai}}), у іншым перакладзе «Майскім дрэвам». На судовым працэсе Жанны д'Аркд’Арк адзінаццаць сведак спасылаліся на гэта дрэва, як на жывога сведку<ref name="PGH"/>{{Стар.|54—55}}. Гл. {{нп4|Ключ і дрэва фей||ru|Ключ и дерево фей}}. Лес, у якім расло гэта дрэва, называлі «Лесам фей» ({{lang-fr2|les Fées}}), дзе «феі танчаць». Мяркуюць, што гэта лес Вярзі, дзе растуць скрыўленыя букі звілістай формы. Як вядома з легенд пра Жану д'Аркд’Арк, пад раскідзістым букам незвычайнай прыгажосці ў дні сваёй маладосці ёй было бачанне, якое вызначыла ўвесь яе далейшы лёс.
* Незвычайны бук са скульптурай [[Ісус Хрыстос|Хрыста]], якая ўрасла ў яго («{{нп4|Бальцэр Хергат||de|Balzer Herrgott}}») з'яўляеццаз’яўляецца аб'ектамаб’ектам пакланення шматлікіх турыстаў і [[паломніцтва|паломнікаў]]. Гэта дрэва знаходзіцца ў [[Шварцвальд]]зе, паміж {{нп4|Зімансвальд|Зімансвальдам|ru|Зимонсвальд}} і {{нп4|Фуртванген, Шварцвальд|Фуртвангенам|ru|Фуртванген (Шварцвальд)}} і ўяўляе сабой «пашавы бук». Скульптура ўкрыжаванага Хрыста выканана з вапняка і знаходзіцца ў нішы, усярэдзіне нараста на ствале бука. Узрост самога дрэва дасягае, па розных ацэнках, ад 200 да 300 гадоў. Постаць Хрыста першапачаткова была выканана ў поўны рост, але без рук і без ног. У цяперашні час яна ўдалася ў дрэва так, што бачная адна галава. Гісторыі ўзнікнення гэтай скульптуры шматлікія і супярэчлівыя, з імі звязаныя розныя, часта фантастычныя, легенды. Па адной версіі, яе пакінулі на ўзгорку [[гугеноты]], уцекачы з Францыі, па іншай — [[раялісты]], уцекачы ў час [[Вялікая французская рэвалюцыя|Французскай рэвалюцыі]], па трэцяй — скульптуру схавалі ў лесе падчас вайны {{нп4|Манаства|манахі|ru|Монашество}}. Такія ж супярэчлівыя версіі існуюць з нагоды знікнення ў скульптуры канечнасцяў. Адны сцвярджаюць, што канечнасці ёй адбіў у прыступе гневу ад няўдалага палявання паляўнічы, іншыя — канечнасці былі зламаныя свойскімі жывёламі, якія пасвіліся побач, калі скульптура ляжала на зямлі. Па яшчэ адной здагадцы, якая лічыцца найбольш праўдападобнай, у выніку сходу лавіны была пахавана вёска, а статуя пашкоджана, да букавага дрэва яе прымацавалі на мяжы стагоддзяў два чалядніка гадзіншчыка<ref>{{cite web|url=http://www.frsw.de/mythen.htm#Balzer%20Herrgott%20in%20Wildgutach|title=Zeitgeschichte des Balzer Herrgotts — Ausstellung|date=28-02-2008|work=frsw.de|publisher=Freilburg-Schwarzwald.de|accessdate=2011-02-04|lang=de|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHRdihU|archivedate=2012-03-02}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.baumwunder.de/informationen/balzer-herrgott.html|title=Balzer Herrgott|work=baumwunder.de|publisher=Baumwunder Balzer-Herrgott|accessdate=2011-02-04|lang=de|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHSAjK5|archivedate=2012-03-02}}</ref>. Вядома таксама, што ў Еўропе хрысціянскія лідары часта {{нп4|Пропаведзь|прапаведавалі|ru|Проповедь}} ля святых дрэў, усталёўвалі ля найбольш шанаваных дрэў [[алтар]]ы, а на дрэвах размяшчалі {{нп4|Распяцце, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва|распяцці|ru|Распятие (декоративно-прикладное искусство)}} і [[ікона|абразы]] [[Багародзіца|Дзевы Марыі]].
* У паганскія часы асаблівай павагай у розных еўрапейскіх народаў карысталіся букі з пурпурнай афарбоўкай лісця, якую звязвалі з абрадам [[ахвярапрынашэнне|ахвярапрынашэння]]. Пра гэта сведчаць знойдзеныя чарапы і шкуры жывёл<ref name="Buch-wäld">{{кніга|аўтар=Schirmbeck Georg, Dr. Vorher Wilhelm.|загаловак=Buchenwälder. Vielfältig. Einmalig. Nachhaltig|спасылка=http://www.dfwr.de/download/DFWR_Buchenwaelder_RGB.pdf|выдавецтва=DFWR|год=1992}}</ref>{{Стар.|45}}.
* Нямецкія легенды распавядаюць пра тое, што [[Робін Гуд]] са сваімі ляснымі разбойнікамі праходзіў праз букавы лес і на месцы забітых пяці братоў выраслі букі з пурпурным лісцем<ref name="Boston">{{артыкул|аўтар=Cornelia Hanna McMurtrie.|загаловак=The Beech in Boston|спасылка=http://arnoldia.arboretum.harvard.edu/pdf/articles/1125.pdf|выданне=Arnoldia. The magazine of the Arnold Arboretum|тып=часопіс|год=1982|volume=42, Number 1 — Winter 1982}}</ref>.
* У адной народнай англійскай казцы гаворыцца пра вядомае дрэва сноў, «спячы бук». Згодна з аповядам, гісторыя дрэва ставіцца да ранніх хрысціянскіх часоў. Аднойчы пад ім быў забіты святы [[Апосталы|апостал]], і карані дрэва ўвабралі яго кроў. Людзі верылі ў тое, што сны, якія прысніліся пад ім, павінны спраўдзіцца. Неяк бедны валацуга заснуў пад ім і ўбачыў сябе ў сне акружаным кахаючай жонкай і двума шчаслівымі, здаровымі дзецьмі. У той жа дзень яму прапанавалі працу ў сельскай гасцініцы разам з дахам і харчаваннем. У выніку ён ажаніўся з дачкою гаспадара і сам стаў гаспадаром установы<ref name="БВЕ" />.
* Бук у фальклоры некаторых славянскіх народаў служыць меркай сілы. Так, персанажам чэшскіх і славацкіх казак з'яўляеццаз’яўляецца добры і адважны ''Валібук'', які з малых гадоў дэманструе сваю сілу выдзіраннем з зямлі букаў<ref>{{cite web|url=http://czechnext.narod.ru/index2.htm|title=Валибук и красавица цыганка|date=|work=|publisher=Чешские народные сказки|accessdate=2012-01-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHT3eNk|archivedate=2012-03-02}}</ref>. У [[Герцагавіна|герцагавінскай]] народнай казцы юнак, сын жанчыны і мядзведзя, жадаючы пачаць самастойнае жыццё, па радзе мядзведзя-бацькі паспрабаваў двойчы вырваць з зямлі букавае дрэва, а вырваўшы яго на другі раз, зрабіў з яго дубінку<ref>{{cite web|url=http://peskarlib.ru/lib.php?id_sst=1309|title=Герцеговинская народная сказка «Медведович»|date=24-11-2007|work=peskarlib.ru|publisher=Детская библиотека им. [[Аркадзь Пятровіч Гайдар|А. П. Гайдара]] «Пескарь»|accessdate=2011-02-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHTkDGD|archivedate=2012-03-02}}</ref>.
 
=== У народных прыкметах і прымаўках ===
Радок 531 ⟶ 548:
** За добрым ураджаем букавых арэхаў ідзе суровая зіма; аналагічная швейцарская прымаўка: ''«Vil Buech, vil Fluech»''<ref name="bdj" />.
** Калі зрэз на букавым дрэве, зроблены ў лістападзе, застаецца сухім, зіма не будзе суровай<ref name="bdj" />.
** Па народных павер'яхпавер’ях, у букавае дрэва рэдка трапляе [[маланка]]<ref name="bdj" />. Пра гэта ж гаворыцца і ў прымаўцы: {{lang-de|Vor Eichen sollst du weichen, Buchen sollst du suchen!}}
* Шведскія прыкметы:
** Каб даведацца, якой будзе зіма, трэба ў {{нп4|Сабор усіх святых|Дзень усіх святых|ru|Собор всех святых}} зрэзаць галінку бука. Калі зрэз будзе сухім, зіма будзе цёплай, калі вільготным — халоднай<ref name="sv"/>.
Радок 583 ⟶ 600:
=== У іншых назвах ===
* Назва віда грыбоў {{bt-bellat||Russula nobilis}} у фінскай мове ({{lang-fi|Pyökkihapero}}) звязана з букам ({{lang-fi|Pyökki}}), на польскай мове яна завецца {{lang-pl2|Gołąbek buczynowy}}, што азначае «сыраежка букавая».
* Харвацкая назва рыбы {{bt-bellat||Boops boops}} з'яўляеццаз’яўляецца [[амонім]]ам бука ({{lang-sh|bukve}}).
* {{нп4|Dub Buk||ru|Dub Buk}} — украінскі [[рок-гурт]] у стылі «меладычны [[блэк-метал]]», утвораны ў [[Горад Харкаў|Харкаве]] ў 1997 годзе.
* Каталонская назва {{bt-bellat|каменная куніца{{!}}каменнай куніцы|Martes foina}} {{lang-ca|fagina}} звязана з букам ({{lang-ca|faig}}).
Радок 640 ⟶ 657:
Singest of summer in full-throated ease.</poem><ref>[[:s:en:Ode to a Nightingale|Ode to a Nightingale]]</ref>}}
 
Магчыма, найбольш вядомым паэтычным прысвячэннем буку з'яўляеццаз’яўляецца твор {{нп4|Томас Кэмпбэл|Томаса Кэмпбэла|ru|Кэмпбелл, Томас (поэт)}} «The Beech Tree'sTree’s Petition». Французскі паэт {{нп4|Жазэ Марыя дэ Эрэдзіа||ru|Эредиа, Жозе Мария де}} напісаў паэму «Le Dieu Hêtre», назву якой можна перавесці як «Бажэственны бук». Паэтычны вобраз букаў ён выкарыстаў і ў «Сяброўскім пасланні».
<poem>Puisse notre amitie, plus forte par le temps,
A peine eclose ainsi qu"une fleur de printemps,
Радок 849 ⟶ 866:
* {{cite web|url=http://flower.onego.ru/kustar/fagus.html|title=Бук (Fagus) сем. Буковые|work=flower.onego.ru|publisher=Энциклопедия декоративных садовых растений|accessdate=2011-01-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rHgkafH|archivedate=2012-03-02}}
{{refend}}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Выдатны артыкул|Біялогія}}
 
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Бук_лясны"