Наталля Мікалаеўна Ганчарова

Наталля Мікалаеўна Ганчарова, у першым шлюбе Пушкіна, у другім — Ланская (27 жніўня [8 верасня] 1812, маёнтак Карыян, Тамбоўская губерня — 26 лістапада [8 снежня] 1863 г., Санкт-Пецярбург) — жонка Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна. Праз сем гадоў пасля яго смерці выйшла замуж за генерала Пятра Пятровіча Ланскога. Яе роля ў жыцці Пушкіна і падзеях, якія папярэднічаюць яго апошняй дуэлі, з’яўляецца прадметам дыскусій да гэтага часу. З адкрыццём новых дакументальных і эпісталярных матэрыялаў ўяўленні пра асобу Наталлі Мікалаеўны былі перагледжаныя.

Наталля Мікалаеўна Ганчарова
Імя пры нараджэнні	руск.: Наталья Николаевна Гончарова
Род дзейнасці	свецкая львіца, зорка
Дата нараджэння	27 жніўня (8 верасня) 1812
Месца нараджэння	сядзіба Карыян[d], Знаменка, Знаменская воласць[d], Тамбоўскі павет[d], Тамбоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	26 лістапада (8 снежня) 1863 (51 год)
Месца смерці	Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя
Месца пахавання	Лазараўскія могілкі Аляксандра-Неўскай лаўры[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Мікалай Афанасьевіч Ганчароў[d]
Маці	Наталля Іванаўна Ганчарова[d]
Муж	Аляксандр Сяргеевіч Пушкін і Пётр Пятровіч Ланской[d]
Дзеці	Марыя Пушкіна, Наталля Пушкіна[d], Аляксандр Аляксандравіч Пушкін[d], Рыгор Аляксандравіч Пушкін[d], Аляксандра Пятроўна Арапава[d], Yelizaveta Lanskaya[d] і Sofya Lanskaya[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Бацькі

Бацька Наталлі, Мікалай Апанасавіч Ганчароў (1787—1861), паходзіў з сям’і купцоў і прамыслоўцаў, якая атрымала дваранства ў часы імператрыцы Лізаветы Пятроўны. У 1789 годзе спецыяльным указам, выдадзеным бацьку Мікалая Апанасавіча — Афанасію Мікалаевічу, Кацярына II пацвердзіла за Гончаровымі права на спадчыннае дваранства. Мікалай Апанасавіч быў адзіным сынам у сям’і. Ён атрымаў выдатную адукацыю: цудоўна ведаў нямецкую, англійскую і французскую мовы (адным з яго гувернёрам быў Будры — брат Жана-Поля Марата), добра валодаў, у адрозненне ад астатніх членаў сям’і, рускай мовай, пісаў вершы, іграў на скрыпцы і віяланчэлі.

У 1804 годзе Мікалай Ганчароў быў залічаны ў пецярбургскую Калегію замежных спраў, а ў 1808 годзе атрымаў чын калежскага асэсара і паступіў на пасаду сакратара маскоўскага губернатара.

Маці Наталлі Мікалаеўны — Наталля Іванаўна (1785—1848), у дзявоцтве Загражская, — была прапрапраўнучкай ўкраінскага гетмана Пятра Дарашэнкі ад яго апошняга шлюбу з Агафьяй Яропкінай. Па сямейным паданні, Наталля Іванаўна — незаконнанароджанная дачка Эўфразіны Ульрыкі, баранэсы Поссе (у дзявоцтве Ліпхарт) ад Івана Аляксандравіча Загражскага. Пасля смерці яе маці ў 1791 годзе клопат аб Наталлі Іванаўне ўзяла на сябе жонка Івана Аляксандравіча, Аляксандра Сцяпанаўна, і «прыклала ўсе намаганні, каб узаконіць нараджэнне Наталлі, агароджваючы яе ад усіх спадчынных правоў». Па іншай версіі, Іван Загражскі ажаніўся ў Парыжы з францужанкай, аднак біёграфы Наталлі Мікалаеўны лічаць першую гіпотэзу больш праўдападобнай.

Наталля Іванаўна разам з адзінакроўнымі сёстрамі — Соф’яй і Кацярынай — карысталася заступніцтвам Наталлі Кірылаўны Загражскай, фрэйліны Кацярыны II, і ўсе тры сястры былі прынятыя ў фрэйліны да імператрыцы Лізаветы Аляксееўны. Пры двары на Наталлю Іванаўну, якая вылучалася незвычайнай прыгажосцю, што дасталася ёй, па сямейных паданнях, ад баранэсы Поссе, звярнуў увагу і закахаўся фаварыт імператрыцы Аляксей Ахотнікаў. Шлюб Наталлі Іванаўны з Мікалаем Ганчаровым, па гэтай ці іншай прычыне, быў, на думку некаторых біёграфаў, «спешным». Мяркуючы па запісе ў камер-фур’ерскім часопісе, вяселле было пышным: на шлюбе прысутнічала ўся імператарская дынастыя, а нявесту прыбіралі ў пакоях імператрыцы Марыі Фёдараўны.

Дзяцінства і юнацтва

Наталля Мікалаеўна была пятым дзіцяці з сямі дзяцей Ганчаровых; самая малодшая, дачка Соф’я, нарадзілася і памерла ў 1818 годзе. Наталля нарадзілася ў вёсцы Карыян Тамбоўскай губерні, у радавым маёнтку Загражскіх, куды Ганчаровы пераехалі на час Айчыннай вайны 1812 года. Дзяцінства і юнацтва Наталля правяла ў Маскве і маёнтках Яраполец (Маскоўская губерня) і Палатняны Завод (Калужская губерня).

Абстаноўка ў сям’і была цяжкай. У Палатняным Заводзе ўсім распараджаўся дзед Наталлі Мікалаеўны, Апанас Мікалаевіч. Сваякам даводзілася трываць прысутнасць у доме яго палюбоўніцы, францужанкі мадам Бабет. Бацька Наталлі Мікалаеўны дарэмна спрабаваў спыніць марнатраўнага Афанасія Мікалаевіча, але ў 1815 годзе сам быў адхілены ім ад кіравання справамі. Бацькі Наталлі пераехалі ў Маскву, пакінуўшы малодшую дачку на апеку дзеда, які яе любіў і песціў. У Заводзе дзяўчынка пражыла яшчэ каля трох гадоў.

Адукаваны і таленавіты чалавек, Мікалай Афанасьевіч з канца 1814 года пакутаваў псіхічным захворваннем. Хвароба, па словах сваякоў, была выклікана траўмай галавы, атрыманай пры падзенні з каня. Аднак значна пазней было выказана сумненне ў вернасці дыягназу: мяркуючы па лістах яго жонкі, Мікалай Афанасьевіч шмат піў. Магчыма, гэта было следствам раптоўнага адхілення яго ад усіх спраў па кіраванні маёнткам і свядомасці таго, што Апанас Мікалаевіч руйнуе сям’ю: за 40 гадоў той растраціў амаль 30 мільёнаў.

Наталля Іванаўна Ганчарова была ўладнай жанчынай з цяжкім характарам, на якую наклала адбітак няўдалая сямейнае жыццё. Па сведчанні Аляксандры Арапавай, дачкі Наталлі Мікалаеўны ад другога шлюбу, маці не любіла апавядаць пра сваё дзяцінства. Наталля Іванаўна строга выхоўвала дзяцей, патрабуючы беспярэчнага падпарадкавання.

Мяркуючы па падшыўках вучнёўскіх сшыткаў, якія захаваліся ў архіве Ганчаровых, Наталля і яе сёстры — Кацярына і Аляксандра — атрымалі добраю хатнюю адукацыю. Дзецям выкладаліся руская і сусветная гісторыя, геаграфія, руская мова і літаратура. Апроч французскай, якую ўсё малодшыя Гончаровы ведалі вельмі добра (пазней Наталля Мікалаеўна прызнавала, што пісаць па-французску ёй значна лягчэй, чым па-руску), вывучаліся нямецкая і англійская мовы. Старэйшы брат Дзмітрый «з вельмі добрымі поспехамі» скончыў Маскоўскі ўніверсітэт, Іван — прыватны пансіён, а Сяргей атрымаў хатнюю адукацыю. Пушкініст Ларыса Чаркашына мяркуе, што Наталля вучылася па той жа праграме, што і яе малодшы брат Сяргей.

Па ўспамінах Надзеі Яропкінай, стрыечнай сястры Паўла Нашчокіна, якая ведала Наталлю Мікалаеўну да замужжа, тая адрознівалася прыгажосцю з ранніх гадоў. Яе вельмі рана сталі вывозіць у свет, і ў яе заўсёды былі прыхільнікі.

Знаёмства з Пушкіным. 1828—1831 гады

Пушкін сустрэў Наталлю Ганчарову ў Маскве ў снежні 1828 года на балі танцмейстра Йогеля. У красавіку 1829 года ён прасіў яе рукі праз Фёдара Талстога-Амерыканца. Адказ маці Ганчаровай быў нявызначаным: Наталля Іванаўна лічыла, што 16-гадовая на той момант дачка занадта маладая для шлюбу, але канчатковай адмовы не было. Пушкін паехаў у дзеючую армію Івана Паскевіча, на Каўказ. Па словах паэта, «міжвольная туга гнала» яго з Масквы, прыводзіла яго ў адчай, што рэпутацыя вальнадумца, якая запацавалася за ім і збольшаная паклёпам, паўплывала на рашэнне старэйшай Ганчаровай. У верасні таго ж года ён вярнуўся ў Маскву і сустрэў у Ганчаровых халодны прыём. Па ўспамінах брата Наталлі Мікалаеўны, Сяргея, «з Наталляй Іванаўнай у Пушкіна былі частыя непаразуменні, таму што Пушкіну здаралася прагаварыцца аб праявах набажнасці і пра імператара Аляксандра Паўлавіча», старэйшая ж Ганчарова была надзвычай набажная, а да нябожчыка імператара ставілася з глыбокай павагай. Адыгралі сваю ролю і палітычная нядобранадзейнасць паэта, яго беднасць і запал да картаў.

Вясной 1830 года паэт, які з’ехаў у Санкт-Пецярбург, праз агульнага знаёмага атрымаў весткі ад Ганчаровых, якія ўнушылі яму надзею. Ён вярнуўся ў Маскву і ў другі раз зрабіў прапанову. 6 красавіка 1830 года згода на шлюб была атрыманая. Па словах адной знаёмай Ганчаровых, менавіта Наталля Мікалаеўна пераадолела супраціў маці: «Яна здаецца вельмі захопленай сваім жаніхом». Пад негалосным наглядам, Пушкін павінен быў інфармаваць аб кожным сваім кроку імператара Мікалая I. У лісце ад 16 красавіка 1830 года Аляксандру Бенкендорфу, праз якога ішла ўся перапіска Пушкіна з імператарам, паэт паведамляе аб сваім намеры ажаніцца. Называючы сваё становішча «ілжывым і сумніўным», Пушкін дадае: «Г-жа Гончарова боится отдать дочь за человека, который имел бы несчастье быть на дурном счету у государя…» У канцы ліста ён просіць дазволіць надрукаваць сваю забароненую раней трагедыю «Барыс Гадуноў». У адказе Бенкендорф адзначае «добразычлівае задавальненне» Мікалая I весткай пра жаніцьбу і адказвае, што за Пушкіным усталяваны нагляд, аднак падкрэслівае, што яму, як даверанай асобе імператара, даручана «назіранне» і «настаўленне парадамі».

У маі 1830 года Пушкін і Наталля Іванаўна з дочкамі наведалі Палатняны Завод: жаніх павінен быў прадставіцца главе сямейства — Афанасію Мікалаевічу. Уладзімір Безабразаў, які наведаў маёнтак у 1880 годзе, бачыў у адным з альбомаў вершы Пушкіна, звернутыя да нявесты, і яе вершаваны адказ.

Заручыны адбыліся 6 мая 1830 года, але перамовы аб пасагу адтэрмінавалі вяселле. Праз шмат гадоў Наталля Мікалаеўна расказвала Паўлу Анненкаву, што «вяселле іх няспынна было на валаску ад сварак жаніха з цешчай». У жніўні таго ж года памёр дзядзька Пушкіна, Васіль Львовіч. Вяселле было зноў адкладзена, і Пушкін паехаў у Болдзіна, каб уступіць у валоданне часткай гэтага маёнтка, выдзеленай бацькам. Тут ён затрымаўся з-за эпідэміі халеры. Перад ад’ездам у Ніжагародскую губерню Пушкін пасварыўся з Наталляй Іванаўнай, верагодна, з-за пасагу: яна не хацела выдаваць дачку без яго, аднак грошай у спустошаных Ганчаровых не было. У лісце, напісаным пад уплывам размовы са старэйшай Ганчаровай, Пушкін абвясціў, што Наталля Мікалаеўна «цалкам вольная», ён жа ажэніцца толькі на ёй ці не ажэніцца ніколі. Адказ нявесты, атрыманы ім 9 верасня ў Болдзіна, супакоіў яго, і ён завочна памірыўся з будучай цешчай. З-за эпідэміі халеры Пушкін затрымаўся ў маёнтку на тры месяцы, якія сталі для яго адным з самых плённых перыядаў у творчасці. Вярнуўшыся ў Маскву, Пушкін заклаў маёнтак Кісцянева і частку грошай (11 тысяч) перадаў у доўг Ганчаровай-старэйшай на пасаг. Наталля Іванаўна ў якасці падарунка да вяселля дала закладную на свае брыльянты, дзед нявесты — медную статую Кацярыны II, выкананую па замове А. Ганчарова ў Германіі. Ад сумы, атрыманай у заклад Кісцянева, Пушкін пакінуў 17 тысяч «на обзаведение и житиё годичное».

Шлюб з А. С. Пушкіным

18 лютага (2 сакавіка) 1831 адбылося вянчанне ў маскоўскай царкве Вялікага Ушэсця каля Нікіцкіх варот. Пры абмене пярсцёнкамі пярсцёнак Пушкіна зваліўся на падлогу, а потым у яго згасла свечка. Ён пабялеў і сказаў: «Все — плохие предзнаменования!»

«Я женат — и счастлив; одно желание моё, чтоб ничего в жизни моей не изменилось — лучшего не дождусь. Это состояние для меня так ново, что, кажется, я переродился», — пісаў паэт свайму сябру Плятнёву неўзабаве пасля вяселля. Маладыя пасяліліся ў Маскве ў кватэры, знятай паэтам перад вяселлем (сучасны адрас — вул. Арбат, 53). У сярэдзіне мая 1831 года муж і жонка, па ініцыятыве Пушкіна, які не жадаў, каб цешча ўмешвалася ў яго сямейнае жыццё, пераехалі ў Царскае Сяло. Муж і жонка пасяліліся на дачы Кітаева і некалькі месяцаў жылі даволі адасоблена, прымаючы блізкіх сяброў і сваякоў. Вядома, што Наталля Мікалаеўна дапамагала Пушкіну з перапіскай: захаваліся выкананыя ёю копіі «Сакрэтных запісак Кацярыны II» (фрагменты), «Часопіса дыскусій» (фрагменты), «Домік у Каломне». У ліпені з-за эпідэміі халеры ў Царскае Сяло перабралася імператарская сям’я. У лісце да дзеда Наталля Мікалаеўна паведамляе, што выбірае для прагулак «самыя зацішныя месцы», так як да яе дайшлі чуткі, што імператар з жонкай хочуць сустрэцца з ёй на прагулцы. Маці Пушкіна так распавядае яго сястры аб сустрэчы Пушкіных з імператарскай парай:

…император и императрица встретили Наташу с Александром, они остановились поговорить с ними, и императрица сказала Наташе, что она очень рада с нею познакомиться и тысячу других милых и любезных вещей. И вот она теперь принуждена, совсем этого не желая, появиться при дворе.

У іншым лісце Н. А. Пушкіна піша, што двор у захапленні ад Наталлі Мікалаеўны, імператрыца прызначыла ёй дзень, калі яна павінна да яе з’явіцца: «Это Наташе очень неприятно, но она должна будет подчиниться».

Восенню 1831 года Пушкіны пераехалі з Царскага Сяла ў Пецярбург і пасяліліся ў доме ўдавы Брыскарн на Галерной вуліцы, на той жа вуліцы жыў старэйшы брат Наталлі Мікалаеўны Дзмітрый. Два другія браты Пушкінай таксама служылі ў Пецярбургу. Цётка Наталлі Мікалаеўны, фрэйліна Кацярына Загражская, вельмі прывязалася да яе, суправаджала яе ў свеце і клапацілася як аб роднай дачцэ, дапамагаючы ў тым ліку і матэрыяльна.

Прыгажосць Пушкінай зрабіла ўражанне ў свецкім грамадстве Пецярбурга. Пушкін спачатку ганарыўся свецкімі поспехамі жонкі. Дар’я Фікельман у сваім дзённіку адзначае знешнасць жонкі паэта, але разам з тым кажа пра тое, што «у неё не много ума и даже, кажется, мало воображения». Пушкін, па словах Фікельман:

…перестаёт быть поэтом в её присутствии; мне показалось, что он вчера испытывал… всё возбуждение и волнение, какие чувствует муж, желающий, чтобы его жена имела успех в свете.

Сучаснікі адзначалі стрыманасць, амаль халоднасць Наталлі Мікалаеўны, яе негаварлівасць. Магчыма, гэта адбывалася з-за яе прыроднай сарамлівасці і па прычыне настойлівага, не заўсёды дружалюбнай увагі грамадства. На думку пісьменніка Мікалая Раеўскага, выхаваная па-за Пецярбургам, яна, як і пазней яе сёстры, даволі хутка асвоілася ў грамадстве, але так і не стала сапраўднай свецкай дамай. Ён адзначаў, што, як жонка «першага паэта Расіі», чалавека, які меў не толькі сяброў, але і ворагаў, Пушкіна з самага пачатку апынулася ў «нялёгкім становішчы»: адны хацелі бачыць у ёй дасканаласць, іншыя — «искали в его жене недостатки, которые могли бы унизить самолюбивого поэта». Значна пазней яна пісала, што раскрываць свае пачуцці ёй «кажется профанацией. Только бог и немногие избранные имеют ключ от моего сердца».

19 мая 1832 года Наталля Мікалаеўна нарадзіла першынца — дачку Марыю, а 6 ліпеня 1833 года — сына Аляксандра. Нараджэнне ўнукаў некалькі палепшыла адносіны паміж Пушкіным і цешчай, мабыць, якая ацаніла яго любоў да дзяцей. У лістах да жонкі Пушкін пастаянна ўзгадваў пра дзяцей (часцей за ўсё сустракаюцца імёны двух старэйшых), падчас сваіх паездак прасіў яе паведамляць пра ўсё, што адбываецца дома. Недахоп сродкаў — «Я могу иметь большие суммы, но мы и много проживаем» — турбаваў яго: не раз у сваёй перапісцы ён задаецца пытаннем, што будзе з сям'ёй у выпадку яго смерці.

Доўгі час лічылася, што Наталля Мікалаеўна не займалася сям'ёй і хатнімі справамі і цікавілася толькі свецкімі забавамі. Не апошнюю ролю ў фарміраванні гэтага ладу адыграла кніга Шчогалева «Дуэль і смерць Пушкіна», дзе аўтар сцвярджае, што асноўным зместам жыцця Пушкінай быў «свецкі-любоўны рамантызм». Шчогалеў, аднак, палічыў патрэбным адзначыць, што валодае невялікай колькасцю матэрыялу. Пазнейшае вывучэнне архіваў Ганчаровых, лістоў Пушкінай да родных змяніла ўяўленне пра яе асобу. Яны дапамаглі стварыць больш поўны партрэт Наталлі Мікалаеўны. Так, перапіска сясцёр не пацвярджае складзенае раней меркаванне, што, пераехаўшы да Пушкіных, усе клопаты па гаспадарцы ўзяла на сябе Аляксандра Мікалаеўна. Даследчыкі адзначаюць, што, у адрозненне ад сясцёр, Наталля Мікалаеўна ў лістах ніколі не закранала сваіх поспехаў у грамадстве, большая частка іх прысвечана дому, дзецям, выдавецкай дзейнасці мужа. Насуперак складзенай думцы, «поэтическая Пушкина» была практычная і напорыстая, калі справа тычылася яе сваякоў і блізкіх людзей. Так, яна прымала актыўны ўдзел у судовым працэсе Ганчаровых з арандатарам іх прадпрыемстваў. Пазней, калі Пушкін заняўся выдавецтвам часопіса, падчас яго адсутнасці Наталля Мікалаеўна выконвала яго даручэнні, якія датычыліся «Современника».

Восенню 1832 года памёр дзед Наталлі Мікалаеўны, Апанас Мікалаевіч Ганчароў. Маёнтак Ганчаровых апынуўся абцяжараны абавязкам у паўтары мільёны рублёў, акрамя таго, нашчадкам прыйшлося весці некалькі судовых працэсаў. Дзмітрый Ганчароў быў прызначаны апекуном свайго бацькі, пакінуў службу ў Калегіі замежных спраў, перайшоў у Маскоўскі архіў і адначасова прыняў на сябе кіраванне сямейным маяратам. Даўгі дзеда ён не змог пакрыць і ўсё жыццё выплачваў працэнты (часам перавышалі суму доўгу) па закладных.

Сям'я Пушкіных, пасля таго як скончыліся грошы ад закладзенага Кісцянёва, амаль увесь час знаходзілася ў цяжкім матэрыяльным становішчы. Жыццё ў Пецярбургу была дарагой, сям'я расла, Пушкіны ж, як і многія іншыя, па мерках «прэстыжу» трымалі вялікі дом. Выезды ў свет таксама патрабавалі немалых выдаткаў. Пушкін часам гуляў і прайграваў грошы ў карты. Яго жалавання па службе ў Міністэрстве замежных спраў (пяць тысяч рублёў у год) хапала толькі на тое, каб аплаціць кватэру і дачу.

У канцы снежня 1833 года Мікалай I прызначае Пушкіна ў малодшы прыдворны чын камер-юнкера. Па словах сяброў паэта, ён быў у лютасьці: гэта званне давалася звычайна маладым людзям. У дзённіку 1 студзеня 1834 года Пушкін зрабіў запіс:

Третьего дня я пожалован в камер-юнкеры (что довольно неприлично моим летам). Но Двору хотелось, чтобы N. N. [Наталья Николаевна] танцовала в Аничкове.

У сваіх лістах А. С. Паўлішчава бацькі Пушкіна паведамляюць, што нявестка мае пры двары вялікі поспех, і наракаюць на тое, што яна занадта шмат часу праводзіць на балях.

У 1834 годзе Наталля Мікалаеўна запрасіла да сябе ў Пецярбург сясцёр. І Аляксандра, і Кацярына імкнуліся ў сталіцу, спадзяючыся зладзіць свой лёс, — маці адмаўлялася вывозіць іх у свет, і яны правялі некалькі гадоў у вёсцы. Пушкіна пераадолела сумневы мужа ў правільнасці гэтага кроку, ды і сам ён разумеў, у якім нялёгкім становішчы яны былі. Абедзве сястры пасяліліся ў мужа і жонкі і сталі выязджаць у свет. Кацярына неўзабаве атрымала стараннямі цёткі Загражскай фрэйлінскі шыфр, але, насуперак звычаю, не пераехала ў палац, а жыла ў сям'і Пушкіных.

Наталля Мікалаеўна і Дантес

У 1835 годзе Наталля Мікалаеўна пазнаёмілася з французскім падданым, кавалергардам Жоржам Дантесам. Як адзначыў Мадэст Гофман, да яго з’яўлення ў жыцці Пушкіных «ніхто не звязваў яе імя [Наталлі Мікалаеўны] ні з чыім іншым імем», хоць у святле і было вядома, што імператар неабыякавы да яе. Да гэтага моманту ніхто не мог яе назваць какетка, якая прываблівала да сябе прыхільнікаў. Па думку Я. Ляўковіч, Наталлю Мікалаеўну не было ў чым папракнуць да яе сустрэчы з Дантесам. Дантес пачаў даглядаць за Наталляй Мікалаеўнай, што спарадзіла чуткі аб меркаванай сувязі жонкі паэта з ім. Яе паводзіны і ролю ў пераддуэльных падзеях з’яўляюцца прадметам дыскусій па цяперашні час. Некаторыя даследчыкі, а таксама Ганна Ахматава і Марына Цвятаева, лічылі, што прама ці ўскосна яна вінаватая ў смерці Пушкіна.

У 1946 годзе Анры Труайя апублікаваў два ўрыўкі з лістоў з архіву Дантеса, прадастаўленыя яго нашчадкамі. Лісты, датаваныя пачаткам 1836 года, напісаны Дантесом Геккерну, які знаходзіўся ў той час за мяжой. У іх Дантес паведамляе аб сваёй новай пасіі. Прадмет яе — «самое прелестное создание в Петербурге» (дама не названая па імені), муж гэтай жанчыны «бешено ревнив», але яна кахае Дантеса. У рускім перакладзе Цяўлоўскага гэтыя дакументы былі ўпершыню апублікаваныя ў 1951 годзе. Цяўлоўскі, які лічыў, што невядомая дама — гэта жонка Пушкіна, зрабіў выснову:

В искренности и глубине чувства Дантеса к Наталье Николаевне на основании приведённых писем, конечно, нельзя сомневаться. Больше того, ответное чувство Натальи Николаевны к Дантесу теперь тоже не может подвергаться никакому сомнению.

Аднак Д. Д. Благі адзначаў і лічыў гэта вельмі важным момантам, што дома (Пушкіна), хаця і была захопленая Дантесам, але «осталась верна своему долгу». М. А. Раеўскі звяртае ўвагу на другі з лістоў Дантеса, дзе той кажа, што жанчына на ўгаворы «нарушить ради него свой долг» адмовіла яму:

Легкомысленная, как все считали, Наталья Николаевна в роли Татьяны-княгини… Неизвестно, выдержала ли она эту роль до конца, но в начале 1836 года, несомненно, хотела выдержать.

У той жа час, на думку Раеўскага, далейшы ход падзей паказвае, «что своей цели в отношении Пушкиной Дантес не добился». Біёграфы Наталлі Мікалаеўны Абадоўская і Дзяменцьеў паказваюць, што лісты Дантеса не вывучаны з археаграфічнага боку, без гэтага нельга пацвердзіць час іх напісання. На іх думку, змест лістоў стварае ўражанне «нарочитости», непраўдападобнасці гэтай «романтической истории». Словы Дантеса аб тым, што ён абагаўляе даму і заклапочаны захаваннем таямніцы, не вяжуцца з усімі яго ўчынкамі: настойлівым заляцанне за Пушкінай, аб якім было шырока вядома ў свеце, жаніцьбай на сястры Наталлі Мікалаеўны і адкрыта абуральнымі наступнымі паводзінамі. Акрамя таго, заляцанні Дантеса за Пушкінай пачаліся раней, у канцы 1835 года, і Геккерн ведаў пра гэта.

Абадоўская і Дзяменцьеў выказалі меркаванне, што лісты напісаны спецыяльна, што «это ещё одно звено в травле Пушкина», і, магчыма, да іх стварэння прыклаў руку вораг паэта Ідалія Палетыка, альбо напісаў іх сам Дантес пазней, жадаючы апраўдацца, і пакінуў у сваіх паперах. Але італьянская перакладчыца Серэна Віталь[it], якая атрымала ад праўнука Дантеса лісты да таго Геккерна і апублікавала іх у 1995 годзе, не сумняваецца ў іх сапраўднасці. На яе думку, Пушкіна была «поджигательницей»: не саступаючы Дантесу, яна «не сумела и не захотела положить конец сладостной игре», і «если бы она подошла в своих отношениях с Дантесом до конца, Пушкин не погиб бы».

У дакументальнай аповесці «Вокруг дуэлі» Сямён Ласкін высунуў гіпотэзу, што невядомая з лістоў Дантеса — сама ІдалІя Палетыка. Пушкіна ж, да якой Дантес дэманстратыўна заляцаўся, паслужыла толькі «шырмай», якая схавала яго раман з Ідаліяй. Даследчыкі абвяргаюць гэтую гіпотэзу. Па версіі Ю. Лотмана, Дантесу патрэбны быў гучны раман з бліскучай свецкай прыгажуняй (Пушкінай) для таго, каб адцягнуць увагу грамадства ад сапраўднага характару яго адносін з Геккернам.

У віну Наталлі Мікалаеўне ставілі таксама і спатканне з Дантесам на кватэры Палетыкі. Аб гэтым спатканні вядома з аповеду Веры Вяземскай ў запісе Барцэнева (імя Палетыкі было схавана за ініцыяламі NN) і лісты Густава Фрызенгофа, мужа Аляксандры Ганчаровай, напісанага ім Арапавай ў 1887 годзе. Верагодна, Арапава звярталася да сваёй цёткі за тлумачэннямі. За Аляксандру Мікалаеўну, у той час ужо паралізаваную адказ напісаў яе муж. Даследчыкі адзначаюць, што Арапава не стала публікаваць ліст і наогул ніяк яго не выкарыстала пры працы над успамінамі. Дата спаткання невядомая. Па адной з версій, Наталля Мікалаеўна была запрошаная Ідаліяй Палетыкай і не падазравала, што сустрэне Дантеса. Па іншай, Пушкіна атрымала ад Дантеса ліст, у якім той маліў аб спатканні нібыта для таго, каб абмеркаваць «важныя пытанні. Стэла Абрамовіч лічыць, што менавіта гэта спатканне, якое адбылося (па яе версіі) 2 лістапада, стала прычынай ананімнага пасквіля, якая справакавала выклік Пушкіным Дантеса на дуэль у лістападзе 1836 года. Іншыя даследчыкі (упершыню — Шчогалеў) адносяць дату спаткання на студзень 1837 года (часам называецца дата 22 студзеня)[75], і Пушкін нібыта даведаўся пра яго з ананімных лістоў, што паслужыла «апошнім штуршком» да дуэлі. Існуе таксама меркаванне, што спатканне зусім не адыграла фатальнай ролі ў преддуэльных падзеях. Абадоўская і Дзяменцьеў адзначаюць таксама, што няма дакладных сведчанняў пра тое, што спатканне наогул адбылося, а да аповедаў сучаснікаў варта ставіцца з вялікім насцярожаннем.

У пушкіназнаўстве існуе версія аб тым, што сямейнае жыццё мужа і жонкі ў апошні час было ўскладнена адносінамі сястры Наталлі Мікалаеўны, Аляксандры, і Пушкіна. Аб тым, што старэйшая з сясцёр Ганчаровых была закаханая ў зяця, апавядала В. Ф. Вяземская Барценеву. Калега Дантеса, князь А. Трубяцкі, сцвярджаў, што яна нават была з Пушкіным у сувязі. Паўтарыла і развіла гэтыя чуткі А. Арапава, якая не зупынялася перад любымі сродкамі, каб абяліць маці. Але гэтыя асобы толькі перадавалі словы Ідаліі Палетыкі, якой нібыта рабіла прызнанні сама Аляксандра Мікалаеўна. На думку Абадоўскай і Дзяменцьева, Аляксандра стала ахвярай паклёпу, які распаўсюджваецца ворагамі паэта, так як у пераддуэльнай гісторыі яна прыняла бок сям'і Пушкіна.

Апошнія месяцы жыцця, смерць і дуэль Пушкіна

Восенню 1835 года Пушкін паехаў у Міхайлаўскае, спадзеючыся папрацаваць там, але з-за хваробы маці яму давялося вярнуцца раней тэрміну. Апошні перыяд жыцця Пушкіна быў цяжкім: даўгі сям'і раслі, ён атрымаў дазвол выпускаць «Современник», але не мог друкавацца ў іншых выданнях. Чытацкага поспеху часопіс не меў: у яго было ўсяго 600 падпісчыкаў, што не магло пакрыць ні друкарскіх выдаткаў, ні ганарараў супрацоўнікаў. Наколькі паэт быў у прыгнечаным стане духу, сведчыць шэраг канфліктаў, якія адбыліся паміж ім і Уваравым, Рэпніным, Салагубам, калужскім суседам Ганчаровых Сямёнам Хлюсціным, — апошнія тры ледзь не скончыліся дуэлямі. Увесну 1836 года памерла Надзея Восіпаўна. Пушкін, які зблізіўся з маці ў апошнія дні яе жыцця, цяжка пераносіў гэтую страту. Ліст Наталлі Мікалаеўны (ліпень 1836), выяўлены ў архіве Ганчаровых, сведчыць аб тым, што яна выдатна разумела стан мужа. У ім, без ведама Пушкіна, яна просіць кіраўніка ганчароўскага маярату брата Дзмітрыя прызначыць ёй плату роўную плаце сясцёр. Яна піша пра Пушкіна: «Мне очень не хочется беспокоить мужа всеми своими мелкими хозяйственными хлопотами, и без того я вижу, как он печален, подавлен, не может спать по ночам, и, следственно, в таком настроении не в состоянии работать, чтобы обеспечить нам средства к существованию: для того, чтобы он мог сочинять, голова его должна быть свободна».

Пасквіль. Першы выклік

Восенню заляцанні Дантеса да Наталлі Мікалаеўны сталі яшчэ больш дэманстратыўнымі, у свецкім грамадстве пачаліся плёткі. Атмасферу, у якой апынуліся ў гэты перыяд Пушкіны, свецкія плёткі вакол іх сям'і і Дантеса ў поўнай меры адлюстроўвае дзённік Марыі Мердер. 3 лістапада сябрам паэта быў разасланы ананімны пасквіль з абразлівымі намёкамі ў адрас Пушкіна і яго жонкі. Пушкін, які даведаўся аб лістах на наступны дзень, быў упэўнены, што яны — справа рук Дантеса і яго прыёмнага бацькі, галандскага пасланца Геккерна. Увечары 4 лістапада ён паслаў выклік (без указання прычыны) на дуэль Дантесу, які атрымаў Геккерн. Геккерн прасіў у Пушкіна адтэрміноўкі на 24 гадзіны. Наталля Мікалаеўна, даведаўшыся аб гэтым, праз свайго брата Івана тэрмінова выклікала з Царскага Сяла Жукоўскага. Дзякуючы ўдзелу Жукоўскага і Загражскай дуэль ўдалося прадухіліць. Дантес абвясціў, што яго мэтай была жаніцьба на сястры Наталлі Мікалаеўны Кацярыне. 17 лістапада Пушкін паслаў свайму секунданту Салагубу адмову ад дуэлі. Увечары таго ж дня было афіцыйна абвешчана аб заручынах Дантеса і Кацярыны Ганчаровай.

Жаніцьба Дантеса. Дуэль

Шлюб, які намячаўся, не змяніў сітуацыю, адносіны пагоршыліся. У Пушкіных Дантеса не прымалі, са сваёй нявестай той сустракаўся ў яе цёткі Загражскай. Аднак Пушкіны і Дантес, які працягваў трымацца абранай раней лініі паводзін, бачыліся ў грамадстве. Плёткі ў пецярбургскім свеце не спыняліся, наадварот, вестка аб шлюбе толькі ўзмацніла іх. Казалі аб тым, што Дантес прыносіць сябе ў ахвяру, уступаючы ў шлюб з нялюбай жанчынай, каб «спасти честь любимой».

У сваім дзённікавым запісе, прысвечаным дуэлі і смерці Пушкіна, графіня Фікельман адзначала:

…бедная женщина [Н. Н. Пушкина] оказалась в самом фальшивом положении. Не смея заговорить со своим будущим зятем, не смея поднять на него глаза, наблюдаемая всем обществом, она постоянно трепетала; не желая верить, что Дантес предпочёл ей сестру, она по наивности или, скорее, по своей удивительной простоте спорила с мужем о возможности такой перемены в сердце, любовью которого она дорожила, быть может, только из одного тщеславия.

На думку Фікельман, асаблівы боль Пушкіну прычыняла тое, што паводзіны Наталлі Мікалаеўны асуджалі яго сябры.

Новы віток канфлікту прыйшоўся на 21 лістапада. У гэты дзень Пушкін складае рэзкі ліст Геккерну і ліст Бенкендорфу, у якім апісвае ўсё тое, што адбылося з моманту атрымання ананімных лістоў. Аб лісце да Геккерна Пушкін сказаў толькі Салагубу, той, разумеючы ўсю небяспеку сітуацыі, неадкладна звярнуўся да Жукоўскага, які, каб прадухіліць новы выклік, звярнуўся за дапамогай да Мікалая I. 23 лістапада імператар даў Пушкіну асабістую аўдыенцыю, паэт падчас гутаркі з Мікалаем абяцаў, што біцца ён не будзе.

Вяселле адбылося 10 студзеня 1837 года. Наталля Мікалаеўна прысутнічала на вянчанні, але, так жа як і браты, Дзмітрый і Іван, не засталася на святочны абед. Пушкіны не прымалі маладых, але бачыліся з імі ў свеце. 23 студзеня на балі ў Варанцовых-Дашковых Дантес абразіў Наталлю Мікалаеўну. На наступны дзень Пушкін паслаў Луі Геккерну рэзкі ліст, які не пакінуў апошняга выбару, паэт ведаў, што ў адказ атрымае выклік і свядома ішоў на гэта. Замест Геккерна, які, як пасланец замежнай дзяржавы, не мог удзельнічаць у двубоі, выклік Пушкіну зрабіў Дантес. 27 студзеня на Чорнай рэчцы адбылася дуэль, на якой Пушкін быў цяжка паранены.

Смерць Пушкіна

У апошнія дні Пушкіна яго жонка, па словах сяброў, не пакідала надзеі на тое, што ён будзе жыць. Калі Пушкіну стала горш, ён прасіў не хаваць яго стану ад Наталлі Мікалаеўны: «Она не притворщица; вы её хорошо знаете, она должна всё знать». Некалькі разоў Пушкін клікаў жонку, і яны заставаліся сам-насам. Ён паўтараў, што Наталля Мікалаеўна не вінаватая ў тым, што адбылося і што ён заўсёды давяраў ёй.

Смерць мужа стала для Наталлі Мікалаеўны цяжкім шокам, яна захварэла. Але, нягледзячы на той стан, у якім яна знаходзілася, Пушкіна настаяла, каб паэта пахавалі ў сурдуце, а не ў камер-юнкерском мундзіры, які ён ненавідзеў. Пятніца, дзень смерці мужа, стала жалобным днём для Наталлі Мікалаеўны. Да канца жыцця ў пятніцу яна нікуды не выязджала, «предавалась печальным воспоминаниям и целый день ничего не ела».

Па рашэнні імператара былі аплачаны даўгі Пушкіна, прызначаная пенсія ўдаве і дочкам да выхаду замуж, сыны запісаныя ў пажы, на іх выдаткоўвалася па 1500 рублёў у год да паступлення на службу. Захавалася сведчанне. Д. Дашкова, згодна з якім Мікалай адмовіўся прызначыць пенсію сям’і паэта, роўную плаце сям’і Карамзіна, як прапаноўваў Жукоўскі: «Он [Жуковский] не хочет сообразить, что Карамзин человек почти святой, а какова была жизнь Пушкина?»

Над дзецьмі была ўстаноўленая Апека на чале з Рыгорам Строганавым, сваяком Пушкінай, у якую таксама ўвайшлі Міхаіл Віельгорскі, Жукоўскі і Наркиз Атрашкоў. Апекай было выдадзена шматтомны збор твораў Пушкіна на карысць сям’і.

1 сакавіка 1837 года, падчас следства па справе аб дуэлі, Луі Геккерн напісаў Несельродэ ліст. Ён адказваў, што ўгаворваў Пушкіну пакінуць мужа, ускладаў на яе віну за тое, што здарылася, і патрабаваў узяць у яе паказанні пад прысягай. Ліст выклікаў эфект, які наўрад ці чакаў Геккерн: Мікалай I, да якога было даведзены змест паслання, быў абураны. Геккерн змяніў лінію паводзін і ўжо ў лісце ад 4 сакавіка 1837 года да А. Ф. Арлова запэўніваў, што «она [Пушкина] осталась столь же чиста <…>, как тогда, когда господин Пушкин дал ей своё имя».