Норма права

Норма права — гэта агульнаабавязковае правіла, якое вызнаецца і забяспечваецца дзяржавай, з якога выцякаюць правы, абавязкі і адказнасць удзельнікаў грамадскіх адносін, чые дзеянні закліканы рэгуляваць дадзенае правіла ў якасці ўзору, эталона, маштабу паводзін. Норма права — гэта замацаванае ў законе правіла паводзін, выкананне якога забяспечваецца дзяржавай.

Усе нормы права ў сукупнасці складаюць аб'ектыўнае права; тыя, якія рэгулююць толькі пэўнае кола грамадскіх адносін — галіна права. Усярэдзіне галін нормы таксама групуюцца па інстытутах і субінстытутах.

Прыкметы нормаў права

Прававыя нормы маюць наступныя прыкметы:

Рэгуляванне паводзін. Нормы права рэгулююць паводзіны і адносіны людзей (як правіла, у адносінах з іншымі людзьмі), дзейнасць арганізацый, уяўляюць сабой правілы паводзін.

Агульны характар. Неканкрэтны адрасат, неперсаніфікаваны характар ​​(у адрозненне ад правапрымяняльных актаў). Яны рэгулююць тыповыя адносіны і разлічаны на шматразовае прымяненне.

Агульнаабавязковасць. Нормы права абавязковыя для тых, каму яны адрасаваныя. Іх легітымнасьць пацвярджаецца нормамі маралі.

Сувязь з дзяржавай. Прававыя нормы ўстанаўліваюцца альбо санкцыянуюцца дзяржавай, пры неабходнасці забяспечваюцца дзяржаўным прымусам.

Фармальная пэўнасць. Нормы права, як правіла, фіксуюцца ў прававых актах дзяржавы і выразна замацоўваюць правы, абавязкі і забароны.

Сістэмнасць. Нормы права ўзаемазвязаныя і не супярэчаць нормам маралі і іншым нормам права.

Структура нормы права

Класічная, ідэальная норма права складаецца з трох структурных элементаў — гіпотэзы, дыспазіцыі і санкцыі (структура «Калі — то варта — інакш»). Правапрымяняльнасць нормаў права дасягаецца пры ўмовах наяўнасці ўзаемасувязі: нормаў, якія фіксуюць наяўнасць юрыдычнага факту; нормаў, якія фіксуюць разнастайнасць працэсу прымянення; нормаў права, якія фіксуюць працэсы выканання пакарання.

Гіпотэза (калі ...) — гэта частка прававой нормы, у якой вызначаюцца ўмовы і абставіны, пры наяўнасці якіх норма падлягае прымяненню. Гіпотэза не толькі апісвае гэтыя абставіны, але і надае ім значэнне юрыдычнага факту. У залежнасці ад колькасці умоў гіпотэзы падзяляюцца на простыя і складаныя: Простая гіпотэза прапануе нейкую адну ўмову, праз якую рэалізуецца юрыдычная норма. Складаная гіпотэза звязвае дзеянне нормы з наяўнасцю дзвюх альбо больш умоў. Разнавіднасць складанай гіпотэзы — альтэрнатыўная: для ўступлення нормы права ў дзеянне дастаткова адной з пералічаных у ёй фактычных абставін.

У залежнасці ад формы выказвання вылучаюць таксама гіпотэзы абстрактныя і казуістычныя: Абстрактная гіпотэза (найбольш распаўсюджаная) паказвае на ўмовы дзеяння нормы, акцэнтуе ўвагу на іх агульных, радавых прыкметах. Гэта спрыяе разумным межам аб'ёму і стабільнасці нарматыўнага матэрыялу. Казуістычная гіпотэза звязвае рэалізацыю юрыдычнай нормы, ўзнікненне, змену або спыненне заснаваных на ёй праваадносін з асобнымі, строга вызначанымі прыватнымі выпадкамі, якія цяжка або немагчыма адлюстраваць з дапамогай абстрактнай гіпотэзы.

Дыспазіцыя (то...) — элемент юрыдычнай нормы, які змяшчае само правіла паводзін і паказвае на тое, якім можа і якімі павінны быць гэтыя паводзіны, якімі павінны кіравацца ўдзельнікі праваадносін; устанаўлівае суб'ектыўныя правы і абавязкі адрасатаў. Па характары прадпісанняў дыспазіцыі падзяляюцца на: тыя, што ўпаўнаважваюць — якія прадстаўляюць удзельнікам грамадскіх адносін права дзейнічаць пэўным чынам; тыя, што абавязваюць — ўстанаўліваюць абавязак здзяйсняць вызначаныя дзеянні; тыя, што забараняюць — ўстанаўліваюць забарону здзяйсняць вызначаныя дзеянні. Па спосабу выражэння ў нарматыўна-прававых актах дыспазіцыі падзяляюцца на: абсалютна-пэўныя адносна-пэўныя.

Санкцыя (інакш ...) — элемент юрыдычнай нормы, які паказвае на прававыя наступствы невыканання ўстаноўленых патрабаванняў, як правіла, неспрыяльныя для правапарушальніка (меры дзяржаўнага прымусу, меры юрыдычнай адказнасці, пакарання). Па ступені пэўнасці санкцыі падзяляюцца на абсалютна пэўныя — катэгарычнае значэнне санкцыі, адносна пэўныя — орган скарыстоўвае норму, можа прымяняць розныя варыянты ў межах санкцый (напрыклад, ад 3 да 15 гадоў пазбаўлення волі) і альтэрнатыўныя — правапрымяняльным органам прадстаўлена права па сваім меркаванні вызначыць найбольш мэтазгодны выгляд адказнасці (альбо штраф, альбо пазбаўленне волі) (нявызначаныя санкцыі для сучаснага права не характэрныя). Аднак рэальныя прававыя нормы рэдка ўтрымліваюць у сабе ўсе тры элемента. Многія нормы не маюць ідэальнай трехэлементной структуры. Нормы Канстытуцыі (напрыклад, нормы, якія вызначаюць кампетэнцыю органаў дзяржаўнай улады) утрымоўваюць толькі адзін ці два элемента: гіпотэзу і дыспазіцыю (такая структура характэрная для многіх рэгулятыўных норм) ці адну дыспазіцыю (нормы-прынцыпы), нормы Асаблівай часткі Крымінальнага кодэкса ўтрымліваюць толькі дыспазіцыі і санкцыі (такая структура характэрная для ахавальных норм). Прычым, дыспазіцыі якія падлягаюць прымяненню рэгулятыўных і ахавальных норм, як правіла, не супадаюць, недапушчальна змешваць іх у адну норму. У некаторых выпадках элемент нормы права можа быць лагічна выведзены з іншых нормаў (што не здымае яго нявызначанасці). У іншых выпадках такое аднаўленне з'яўляецца некарэктным (напрыклад, не можа мець санкцыі дэкларатыўная, дэфінітыўная норма).

Існуе тры асноўных спосабы існавання элементаў нормаў права ў артыкулах нарматыўных прававых актаў: 1) прамы (элемент нормы права прама выкладаецца ў артыкуле); 2) бланкетны (элемент нормы права выяўлены ў агульнай форме, адсылаючы да іншых нарматыўных прававых актаў (без ўказанні на пэўную норму, дзе можна знайсці), да пэўных галін права і нават да «дзеючага заканадаўства» (пры бланкетным выкладзе элемента нормы права ён застаецца нявызначаным); 3) адсылачны (элемент нормы права цалкам не выкладаецца, замест гэтага змяшчаецца адсылка на пэўныя старонкі таго ж або іншага нарматыўнага прававога акта).

Класіфікацыі нормаў права

Па юрыдычнай сіле акта, які змяшчае нормы: нормы міжнародна-прававых актаў, законаў, падзаконных актаў (напрыклад, указаў, пастаноў) і інш. Юрыдычная сіла акта дазваляе пабудаваць пэўную іерархію прававых нормаў і вызначыць, якая з іх будзе ўжывацца пры супярэчнасці нормаў.

Па галінах права: нормы грамадзянскага, фінансавага, крымінальнага права, працоўнага, адміністрацыйнага, экалагічнага права і г. д.

Па форме прадпісання: імператыўныя (катэгарычныя) і дыспазітыўныя. Імператыўныя нормы не прадугледжваюць магчымасці адхілення ад устаноўленых патрабаванняў, дыспазітыўныя ж дапускаюць рэгуляванне адносін бакамі і ўжываюцца толькі ў дадатковым (субсідыярным) парадку, калі бакі сваім пагадненнем не ўсталявалі іншае.

Па форме прадпісвала паводзін: тыя, што ўпаўнаважваюць, тыя, што абавязваюць (прадпісваюць) і забараняюць. Нормы, што ўпаўнаважваюць, падаюць суб'екту права магчымасці выбару: ён можа дзейнічаць пэўным чынам або ўстрымацца ад такіх дзеянняў(асуджаны да пазбаўлення волі мае права атрымліваць і адпраўляць за кошт уласных сродкаў лісты і тэлеграмы без абмежавання іх колькасці). Нормы, што абавязваюць, ўсталёўваюць прадпісанне суб'екту зрабіць што-небудзь (кожны абавязаны плаціць законна ўстаноўленыя падаткі). Нормы, што забараняюць, наадварот, усталёўваюць недапушчальнасць якога-небудзь дзеяння(не дапускаецца аднабаковай адмовы ад дамовы, за выключэннем устаноўленых законам выпадкаў).