Украінізм

Украіні́зм — словы, фразеалагізмы, а таксама сінтаксічныя і граматычныя канструкцыі ўкраінскай мовы, якія выкарыстоўваюцца ў іншай мове.

У беларускай мове

У беларускай мове ўкраінізмы вядомыя з XV ст. Рэалізаваліся ў змяшэнні и—ы (печаты |и|, влади |ы|-ка); ѣ—и (види(ѣ)ти, терпи(ѣ)ти).

Трапляюцца ў помніках старажытнага перыяду, што ўзніклі на аснове ўкраінскіх крыніц, напрыклад «Чэцця-мінея» (1489). Узбагачэнне беларускай лексікі найбольш інтэнсіўна адбывалася з 1-й паловы XVII ст. (пасля перамяшчэння цэнтру праваслаўнай культуры з Вільні ў Кіеў), праз помнікі, створаныя на суседняй з украінскімі землямі паўднёва-заходняй тэрыторыі сучаснай Беларусі, напрыклад, Мазырскі спіс «Александрыі» (1697), Маскоўскі (бел.) спіс «Дыярыуша» Афанасія Філіповіча (1638—1648).

Пранікненню ў беларускую мову ўкраінізмаў садзейнічалі пісьменнікі, якія паходзілі з Украіны, але стваралі свае творы на беларускіх землях, напрыклад «Евангелле вучыцельнае» (1616) і «Казанне пахвальнае» (1620) Мялеція Сматрыцкага. У некаторыя беларускія помнікі траплялі словы з украінскай агаласоўкай (котрий, що, сокіра), а таксама лексічныя і словаўтваральныя ўкраінізмы (бучный — раскошны, зволокати — адцягваць, марудзіць, прохати — прасіць, шадок — нашчадак).

У 1920-я гады пры распрацоўцы навуковае тэрміналогіі некаторыя тэрміны беларускай мовы былі ўтвораны паводле ўкраінскіх узораў: грамадска-палітычныя (барацьба, барацьбіт), лінгвістычныя (дзеяслоў, дзеепрыметнік, займеннік, дзеепрыслоўе, чаргаванне).

Лексічныя ўкраінізмы, звязаныя з абазначэннем спецыфічна ўкраінскіх (сучасных і гістарычных) рэаліяў, захоўваюцца ў перакладах з украінскай мовы. Напрыклад, у перакладах Янкі Купалы твораў Тараса Шаўчэнкі на беларускую мову трапляюцца ўкраінізмы байдак, байрак, гайдамак, кабзар і інш. Традыцыі ўкраінскай мовы аказаліся найбольш устойлівымі ў беларускім народна-гутарковым маўленні (паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы), чым у літаратурнай мове: доня — дачка, худоба — жывёла.